کتب کمک آموزشی، تیغ دولبه

کتاب های درسی به چه معنا است، چه ویژگی هایی دارد و با شمارگان بالا چگونه چاپ و توزیع می شود و تجدیدنظر در مطالب کتاب ها، به چه دلایل و ضرورت ها و توسط چه کسانی انجام می گیرد؟

 کتاب های درسی و نظام رسمی آموزش

 امروز در کمتر خانه ای، کتاب های درسی وجود ندارد و از آن ها سخنی به میان نمی آید. به گفته کارشناسان، کیفیت مطالب و چاپ کتاب های درسی نسبت به سال های گذشته به مراتب ارتقاء یافته و به روز شده است.

تعریف کتاب های درسی چیست و چه ویژگی هایی دارد؟

 دکتر محمود امانی طهرانی ـ مدیرکل دفتر تألیف کتاب های درسی دوره های ابتدایی و متوسطه نظری وزارت آموزش و پرورش در پاسخ به این سؤال می گوید: کتاب های درسی از 2 منظر قابل تعریف است؛ اول از نظر استفاده از آن ها در نظام رسمی آموزش کشور و نظارت هایی که در مورد تألیف و سازماندهی آن ها انجام می گیرد.

از منظر دوم، تفاوت کتاب های درسی با سایر کتاب های علمی است که در این مورد، سازماندهی های تألیف و تدوین خاص خود را دارد و از همفکری های ویژه ای برخوردار است. که در آن به مراحل یادگیری دانش آموزان توجه و پله های آن ترسیم و پیش پای مخاطبان گذاشته می شود.

آنچه کتاب های درسی را از سایر کتاب ها متمایز می کند، گنجاندن مطالبی در آن ها است که حاصل اش، مفهوم سازی است، در حالی که کتاب های معمولی علمی معمولاً به این موضوع توجه خاصی ندارند و مسیرهای دیگری را طی می کنند.

در کتاب های درسی مشخصه های دیگر هم مورد توجه قرار می گیرد که از جمله به روان شناسی یاد گیرنده یا مخاطب شناسی می توان اشاره کرد که به عنوان مثال روان شناسی یادگیرندگان دوره ابتدایی با سایر مقاطع تحصیلی تفاوت هایی دارد.

از سوی دیگر کتاب های درسی با توجه به تکنولوژی آموزشی تألیف و تدوین می شود که این ویژگی ، آن ها را از سایر کتاب ها متمایز می سازد، ویژگی دیگر کتاب های درسی، سمت و سوی فرهنگی، سیاسی و اجتماعی آن هاست و به همین دلیل تابعی از نظام پذیرفته شده و قانونی کشور محسوب می شوند و نسبت به مأموریت های گوناگون نظام آموزش و اولویت ها و برنامه های کلان و ملی کشور، عکس العمل های مناسب نشان می دهند.

ویژگی های مؤلفان کتاب های درسی

 دکتر امانی طهرانی با تأکید بر این که کتاب های درسی نقطه اصلی تحول های آموزش کشور به حساب می آیند، اظهار می دارد: اگر قرار است تحولی در نظام آموزشی کشورمان ایجاد شود. معمولاً از کتاب های درسی آغاز می شود که در این رابطه می توان به دگرگونی های محتوایی، تاریخی و بازنویسی این کتاب ها اشاره کرد. گاهی هم محتوای یک کتاب درسی مانند ریاضی تغییر نمی کند، اما روش تدریس و یادگیری آن نیازمند تغییراتی است که در این مورد بدون جایگزین کردن کتاب های جدید، صرفاً روش های تدریس آن ها تغییر می کند و گاهی هم تغییر کلی مطالب یک کتاب درسی احساس می شود. در ایران رسم بر این است که دوره های آموزش ضمن خدمت معلمان، عمدتاً بر پایه تغییر کتاب های درسی برگزار می شود و به این ترتیب می توان گفت کتاب های درسی، نقش مهمی در تحقق اهداف نظام آموزشی کشور ایفا می کنند.

مدیرکل دفتر تألیف کتاب های درسی دوره های ابتدایی و متوسطه نظری درباره چگونگی تألیف کتاب های درسی توضیحاتی می دهد و با یادآوری این که مؤلفان کتاب های یاد شده باید 3 ویژگی داشته باشند، از صلاحیت های علمی مؤلفان به عنوان ویژگی نخست یاد می کند و می گوید: مؤلفان کتاب های درسی از نظر علمی باید به آنچه که می نویسند، احاطه کامل علمی داشته باشند تا آنچه می نگارند، محل ایراد و انتقاد و مناقشه صاحب نظران آن رشته نباشد.

ویژگی دوم، برخورداری مؤلفان از صلاحیت های مرتبط با علوم تربیتی، تکنولوژی آموزشی و نظریه های یادگیری است، به نحوی که ضمن سازماندهی مطلوب یادگیری دانش آموزان، قادر به نوشتن طراحی و سناریوی آموزشی مطلوب و قابل قبول هم باشند.

ویژگی سوم مؤلفان، برخورداری از ذوق و سلیقه تألیف کتاب های درسی است که ترکیبی از خلاقیت، ادبیات، مخاطب شناسی، عصرشناسی و به روز بودن اطلاعات علمی آنان است تا تألیفات شان برای دانش آموزان و معلمان خوشایند، خوش خوان و خوش آموز باشد.

مؤلفان در مورد نخست باید دارای مدارج بالای علمی باشند و دانش خود را به روز نگاه داشته باشند درخصوص ویژگی دوم، اگر هم در رشته های خاصی مدارک بالای تحصیلی ندارند، مطالعات و دوره هایی را باید گذرانده باشند که آنان را از صلاحیت های علمی موردنظر بهره مند کرده باشد. مؤلفان همچنین باید از صلاحیت های اعتقادی و دینی بهره مند باشند. به هر حال، مؤلفی موفق تر است که در عین حال که توانایی های علمی و تربیتی و ادبی دارد، یک معلم باتجربه هم باشد. او باید فضای یادگیری دانش آموزان را به درستی درک کند و به خوبی بداند که برای کی و کجا، کتاب های درسی را تألیف می کند.

شورای برنامه ریزی کتاب ها

 این دانش آموخته دکترای برنامه ریزی درسی با تخصص آموزش علوم با اشاره به این که در هر یک از حوزه های کتاب های درسی، شورای برنامه ریزی وجود دارد که در آن جغرافیای هر درس ترسیم می شود، اظهار می دارد: این جغرافیا در برگیرنده مواردی مانند تعیین هدف، محتوی، یاد دهی و یادگیری و روش ارزشیابی است و در ضمن، مؤلفان هر کتاب درسی را با توجه به شناخت قبلی که از آنان دارد، تعیین می کند.

تألیف هر کتاب درسی معمولاً انفرادی نیست، بلکه به صورت گروهی انجام می گیرد و در این کار از کارشناسان با تخصص های گوناگون و مرتبط استفاده به عمل می آید تا آنچه تألیف می شود، کمترین ایراد علمی را داشته باشد.

هر کتاب درسی که تألیف می شود توسط اعضای گروه برنامه ریزی بازخوانی و در صورت نیاز، اصلاح می شود.

برخی از مؤلفان، هماهنگی کل یک کتاب را بر عهده می گیرند . گاه متن یک درس برای نخستین بار توسط مؤلفان نوشته می شود و گاهی هم در یک کتاب درسی بنا بر ضرورت آنقدر اصلاح و تغییر انجام می گیرد که در نهایت آنچه به چاپ می رسد با تألیف اولیه آن کتاب، از زمین تا آسمان تفاوت دارد! از اینرو است که تألیف یک کتاب درسی به طور کلی زمان قابل توجهی را به خود اختصاص می دهد که معمولاً کمتر از یک سال نیست و این ویژگی کتاب های درسی را از سایر کتاب های علمی متمایز می کند.

اعتبار سنجی کتاب ها توسط معلمان

 یک کتاب درسی قبل از چاپ برای « اعتبار سنجی» در اختیار گروهی از معلمان و متخصصان امر قرار می گیرد و در یک کار پژوهشی، نظرها و پیشنهادهایشان استخراج می شود . پس از طی این مرحله، چاپ آزمایشی کتاب و توزیع آن به صورت آزمایشی در کشور آغاز می شود و کتاب ها برای بررسی و تحلیل محتوی، در اختیار معاونت های پژوهشی ادارات کل آموزش و پرورش استان ها قرار می گیرد و علاوه بر آن، در هر استان لااقل 10 کلاس دخترانه و پسرانه برای اولین تدریس کتاب های مورد نظر انتخاب می شوند و یک گروه پژوهشی با حضور در این کلاس ها، نتایج تدریس آن ها را گزارش می کنند تا در چاپ های بعدی کتاب ها، مورد توجه قرار گیرد.

دکتر امانی طهرانی در پاسخ به این سؤال که طی اینهمه مراحل آموزشی و پژوهشی برای چاپ و توزیع یک کتاب درسی چه ضرورتی دارد، می گوید: اگر در یک کتاب معمولی، یک عدد یا کلمه اشتباه شود، بازتاب چندان گسترده ای ندارد و حتی ممکن است کسی متوجه آن نشود. اما در مورد کتاب های درسی چنین نیست و کوچک ترین اشتباه در متون آن ها، با عکس العمل های گسترده والدین، معلمان و مسئولان وزارت آموزش و پرورش مواجه می شود.

در خصوص کتاب های درسی، حساسیت ها فوق العاده زیاد است، تا آنجا که گاهی برحسب ضرورت، چند برابر هزینه تألیف یک کتاب صرف اعتبارسنجی و چاپ آزمایشی آن می شود.

شمارگان 130 میلیون جلدی

 به گفته دکتر امانی طهرانی، میانگین شمارگان کتاب های دوره های ابتدایی و متوسطه و کتاب های عمومی دوره دوم متوسطه بیش از یک میلیون جلد در هر کتاب است و مجموع شمارگان کتاب های درسی در کل کشور نیز به افزون بر 130 میلیون جلد در سال می رسد که عمده آن ها در 2 چاپخانه متعلق به وزارت آموزش و پرورش چاپ می شود در کنار آن ها باید از حجم بالای کتاب های «راهنمای معلمان» هم یاد کرد.

وی با یادآوری این که عمده کتاب های درسی همراه با کتاب های راهنمای معلمان تولید و منتشر می شود و همراه با ویدئو های آموزشی، هم برای معلمان و هم دانش آموزان است، می افزاید: تقریباً تمامی کتاب های درسی پایه دارای ویدئو های راهنمای معلم است که از جمله کتاب های پایه چهارم ابتدایی و پایه هشتم، در سال جاری تحصیلی، می توان اشاره کرد.

همچنین تعدادی «دی.وی.دی» حاوی فیلم ها و نرم افزارهای آموزشی و یا فایل های صوتی (کتاب گویا)، سال تحصیلی گذشته در بسیاری از پایه ها، همراه با کتاب های درسی ارسال و توزیع شده است و ایران از معدود کشورهای جهان است که تمامی کتاب های درسی اش را بر روی سایت ( chap.sch.ir) قرار داده که قابل دانلود با کیفیت بالا است.

تجدید نظر در متون کتاب های درسی

 به طور معمول هر کتاب درسی هر 5 سال یکبار باید مورد تجدید نظر اساسی قرار گیرد و هر 10 سال یکبار کتاب جدیدالتألیف، جایگزین کتاب قبلی شود، که البته در این قاعده ممکن است استثناء هم باشد. زیرا از کهنه شدن مطالب درسی باید جلوگیری شود و همچنین عکس های کتاب ها باید به روز باشد. زیرا به عنوان مثال اگر بخواهیم درباره تهران امروز نوشته ای داشته باشیم، باید با خودداری از عکس های قدیمی، تصاویر جدیدی از تهران را چاپ کنیم.

دکتر امانی طهرانی با تأکید بر اهمیت طراحی و گرافیک کتاب های درسی می افزاید: یکی از مسئولیت های گروه های درسی، بازنگری های مستمر و مراقبت دائم از محتوای کتاب های درسی است تا به محض آگاهی از دانش جدید، مطالب آن وارد کتاب ها شود. به عنوان مثال، بعد از پدید آمدن زیست شناسی مولکولی، در این درس بازنگری صورت گرفت و زیست شناسی دوره متوسطه به ویژه سال آخر پیش دانشگاهی، منطبق با علم روز و زیست شناسی ملکولی شد.

همچنین مسایل روز و پاسخگویی به شبهات و آموزه های دینی و نیازهای روز آن، مورد توجه قرار می گیرد و یا در کتاب درسی تاریخ به موضوع نهضت بیداری اسلامی هم پرداخته شده است.

کتاب های استان شناسی

 دکتر امانی طهرانی با تأیید قابل استفاده بودن کتاب های درسی برای عموم و بخصوص در مورد متقاضیان آزاد آموزش های فنی و حرفه ای به عنوان خودآموز و این که کتاب های درسی تاریخ، ادبیات، استان شناسی و امثال آن ها برای بزرگسالان هم قابل استفاده است، می افزاید: کتاب های استان شناسی هر سال در 32 مجلد به چاپ می رسد و ضمن آن که در مدارس تدریس می شود، منابع بسیار خوبی برای شناسایی استان ها است. کتاب های یادشده نه فقط برای خریدهای عمومی منعی ندارد، بلکه موجب تقویت علمی و دانش هموطنان مان هم می شود. کتاب هر استانی توسط برجسته ترین معلمان آن استان نوشته و منتشر می شود و در آن موارد گوناگونی مانند تاریخ، جغرافیا، اقتصاد، صنعت و شهیدان هر استان، معرفی شده است و به عبارتی، دائره المعارف استان ها محسوب می شود.

از سوی دیگر چون هزنیه تألیف وچاپ کتاب های درسی از بودجه عمومی کشور تأمین می شود، ارزانتر از سایر کتاب ها در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد و این در حالی است که کتاب های درسی از کاغذ و چاپ اعلا و چهار رنگ برخوردار است که با استانداردهای کشورهای پیشرفته صنعتی، برابری می کند.

توزیع در حداقل زمان ممکن

 موضوع مهم دیگر درباره کتاب های درسی، توزیع مطلوب آن ها در حداقل زمان ممکن است که به گفته دکتر امانی طهرانی، در اول مهرماه و بدون تبلیغات و بزرگنمایی و حتی در برخی مناطق که معلمان مدارس شان هنوز معرفی نشده اند، کتاب ها در اختیار دانش آموزان قرار می گیرد و برای توزیع به موقع کتاب ها هم تاکنون نیازی به توصیه مسئولان محلی نبوده است.در حال حاضر با توجه به تجربه های طولانی مدت، به محض این که کتابی به چاپ می رسد، به مناطق مورد نظر در استان ها فرستاده می شود تا امکان توزیع به موقع آن ها در ابتدای سال تحصیلی، وجود داشته باشد. توزیع این کتاب ها به غیر از کتاب های دوره ابتدایی، به وسیله کتابفروشی ها انجام می گیرد و همچنین توزیع سایر اقلام آموزشی مانند راهنمای معلمان، با ساز و کار جدیدی که اندیشیده شده است، به همت انتشارات مدرسه و به وسیله «شرکت پخش مدرسه» که توسط وزیر آموزش و پرورش افتتاح شده است، صورت می پذیرد و علاوه بر مراکز فروش استان ها، اقلام یادشده به روش الکترونیکی و اینترنتی هم قابل سفارش و تهیه است.

تألیف کتاب برای فارسی زبانان

 از تألیف و انتشار کتاب های درسی به روش نوین حدود یک قرن می گذرد، که با تأسیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش در 40 سال قبل، در شیوه های تألیف و انتشار این کتاب ها دگرگونی هایی حاصل شده است.

دکتر امانی طهرانی با بیان این که فعالیت های برون مرزی وزارت آموزش و پرورش در حوزه کتاب های درسی به 2 بخش همکاری های علمی در تألیف برخی از کتاب های درسی کشورهای فارسی زبان مانند افغانستان و توزیع رایگان این کتاب در خارج از کشور برای دانش آموزان ایرانی و علاقه مندان به زبان فارسی تقسیم می شود، می افزاید: تألیف، آماده سازی و چاپ کتاب هایی تحت عنوان «الفبای نیاکان» با آموزش خط فارسی برای مردم تاجیکستان انجام گرفته و با استقبال آنان روبه رو شده است.

کتاب های کمک آموزشی

 دکتر امانی طهرانی با بیان این که کتاب های کمک آموزشی حکم تیغ دولبه ای را دارد که اگر اصولی تدوین شده باشد، می تواند به تسریع، تثبیت و تعمیق یادگیری کمک کند، می گوید: با این حال متأسفانه بسیاری از کتاب های کمک آموزشی برخلاف اهداف کتاب های درسی حرکت می کنند و به جای پرورش مهارت ها و مفاهیم علمی و کاربردی در دانش آموزان، مجموعه ای از پرسش و پاسخ های حفظی بی ارزش را در اختیار آنان می گذارند و به عبارت دیگر یک متن مفید و خواندنی و رشد دهنده و منسجم درسی را به قطعات بی ارزش و فاقد انسجام علمی تبدیل می کنند و یا دانش آموزان را پیش از زمان مقرر و مناسب به دام آموزش های کنکور می اندازند. از اینرو کتاب های کمک آموزشی باید به دقت و وسواس انتخاب شوند.

در این ارتباط ما برای کمک به معلمان و خانواده ها، از 10سال پیش جشنواره ای را تحت عنوان «سامان بخشی کتاب های کمک آموزشی» برگزار می کنیم که در آن تمامی کتاب های یادشده توسط گروهی از کارشناسان باتجربه بررسی و در نهایت اسامی کتاب های مطلوب به جامعه آموزشی کشور معرفی می شود. این کتاب ها در 3 سطح تقسیم بندی می شوند؛

 سطح اول کتاب هایی که بیش از 90 امتیاز می گیرند، که اسامی شان در آخر کتاب های درسی آورده می شود. سطح دوم، کتاب هایی که بین 75 تا 90 امتیاز کسب می کنند، که اسامی آن ها در جزوه ای تحت عنوان «کتابنامه رشد» به تمامی مدارس کشور ارسال می شود و سطح سوم، کتاب هایی که 60 تا 75 امتیاز به دست می آورند که اسامی آن ها هم در آدرس اینترنتی سازمان

www.samanketab.ir

به آگاهی کاربران می رسد.

این دکترای برنامه ریزی درسی درباره تدوین کتاب های آموزشی به زبان های محلی کشورمان اظهار می دارد: طبق قانون اساسی ،آموزش زبان های محلی در ایران مجاز است، اما تدریس کتاب های درسی رسمی مانند علوم، تاریخ و ادبیات، فقط باید به زبان فارسی باشد تا به این وسیله به تحکیم وحدت ملی کمک شود. از سوی دیگر در کتاب های درسی 2 تا 4 صفحه، سفید گذاشته شده و در اختیار معلمان است که در آن ها می توانند مقاله ها و مطالب مورد نظر و علاقه شان را به زبان های محلی شان بنویسند و تدریس کنند، که از آنجمله به ادبیات محلی می توان اشاره کرد.