مشاغل پرجاذبه و راه های افزایش انگیزة شغلی

انتخاب شغل و کار مناسب، از ابتدایی ترین و ضروری ترین مسائلی ست که همواره با زندگی نوع بشر همراه بوده و قسمت مهمی از حیات او را تشکیل داده است. شخصیت و منزلت فردی و اجتماعی انسان، در گرو کار و فعالیت همیشگی ست تا دست نیاز پیش دیگران دراز نکند و بتواند عزت نفس خود را حفظ و استعدادهایش را شکوفا کند.

 

در فرهنگ حیات بخش اسلام، شغل وسیله ای برای کسب روزی حلال، خدمت به مردم، جلب رضایت پروردگار و نزدیک شدن به خداست و ارزش انسان به چگونگی و اندازة کار اوست. خداوند متعال انسان را به تلاش مستمر و خستگی ناپذیر تشویق می کند و او را از کسالت و سستی و کم کاری باز می دارد.

 

قرآن کریم همان گونه که کتاب دانش و خرد، آگاهی و ایمان، برابری و آزادی و عدالت است، کتاب کار و تلاش همیشگی و عمل شایسته و سازنده و عادلانه در کنار باور عمیق و ایمان همه جانبه و واقعی نیز هست، تا بر همگان روشن سازد که هم رسیدن به مواهب مادی و دنیوی در گرو کار و تلاش پی گیر و صادقانه است و هم دست یابی به سعادت و رستگاری آخرت و بهشت پرنعمت و زیبای خدا در گرو آن است.

 

در قرآن کریم، بیش از ٥٥0 آیه در قالب ها و تعبیرات گوناگون دربارة کار و کوشش آمده است. معصومان ما(ع) نیز همواره افراد پرتلاش و مأنوس به کار را مورد لطف و تشویق خویش قرار می دادند. روزی رسول اکرم(ص) در جمع یاران خود نشسته بود. سخنی از جوان توانایی به میان آمد که از اول صبح به کار و کوشش مشغول است. برخی از یاران پیامبر، زبان به کنایه گشودند و گفتند: این جوان اگر نیرومندی و توان خود را در راه خدا به کار می انداخت، شایستة تقدیر و ستایش بود. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «این سخن را نگویید! اگر این جوان برای معاش خود کار کند تا در زندگی محتاج دیگران نباشد و از مردم بی نیاز گردد، یا اگر کار کند تا زندگی والدین ضعیف یا کودکان خود را تأمین کند و از مردم بی نیازشان گرداند، در راه خدا گام برمی دارد».

 

 

شغل حلال

 

امام علی(ع) فرمودند: «پاک ترین درآمد آن است که از راه حلال به دست آید.» همچنین قرآن کریم می فرماید: «شما را از پاکیزه ها روزی داد». مفهوم این آیة شریفه آن است که پاکیزه ها روزی انسان است، نه پلیدی ها؛ هر چند بعضی از انسان ها روزی پاکیزه خود را به حرام و پلیدی بدل می سازند. رسول اکرم(ص) فرمود: «جست وجوی کسب حلال، بر هر مرد و زن مسلمان واجب است» و نیز فرمود: «عبادت هفتاد جزء دارد که بهترین آن ها، به دست آوردن روزی حلال است». نیز فرمودند: «کسی که در اثر کار و جست وجوی حلال خسته شود و سر بر بستر بگذارد و بخوابد، شب سحر کند در حالی که بخشوده شده است».

 

دربارة تأثیر لقمه حلال نیز از پیامبر اسلام(ص) نقل شده است که فرمود: «هر کس چهل روز به طور مداوم حلال بخورد، خداوند قلب او را روشن می گرداند».

 

قرآن در توجه دادن به ارزش و اهمیت کار و تلاش مفید و رشد دهنده، به پیامبر، به عنوان نمونه و الگوی کار و تلاش، فرمان می دهد که پس از پایان هر کار بزرگ و مهم، تلاش بزرگ دیگری در دستور کار خویش قرار دهد و سخت کوشی مستمر و پی گیر را برنامة زندگی پربار خود سازد.

 

براساس این رهنمود، افراد با ایمان اوقات فراغت ندارند؛ چنان که علی(ع) فرمود: «وقت مؤمن پر است». این بدان معنا نیست که اهل ایمان، وقت تفریح و استراحت ندارند، بلکه منظور آن است که شخص مسلمان براساس رهنمود شریعت اسلام، هیچ وقت بیکار نیست و برای تمام اوقاتش برنامه دارد و تفریح نیز یکی از آن برنامه هاست.

 

 مشاغل پرجاذبه چه ویژگی هایی دارند؟

 

غنی سازی شغل2

 

به ایجاد تغییر در ابعاد شغل، شامل بررسی و تغییر در شرایط فیزیکی محل کار و وارسی وظایف محوله و اصلاح آن به منظور افزایش رضایت شغلی فردی که مسئولیت اجرای وظایف را عهده دار است، «غنی سازی شغل» گویند.

 

غنی سازی شغل بیانگر توسعة تکنیک های شغلی از قبیل چرخش شغلی و توسعة شغلی ست که در فرانید طراحی شغل باید به آن توجه شود. در غنی سازی شغل موضوعاتی از قبیل برانگیزاننده بودن، داشتن مسئولیت، امکان پیشرفت شغلی و رشد شاغل مورد توجه قرار می گیرد.

 

به نظر می رسد به غیر از سازمان یا شرکت محل کار، خود افراد نیز می توانند برای غنی سازی شغل خود اقدام نمایند، برای این کار، می توان بررسی و اصلاح و تغییر رویه های معمول اجرای کار، بهبود وسایل و ابزارهای مورد استفاده، جست وجو برای راه کارهای جدیدتر و کارامدتر جهت افزایش بهره وری را از جملة این اقدامات مورد نظر قرار داد. هنگامی که فرد در جهت غنی سازی شغل تلاش می کند، به نوعی رضایت مندی دست می یابد و به طور طبیعی رضایت شغلی او نیز بهتر می شود.

 

چالش برانگیزی

 

چالش برانگیزی شغل یکی از مؤلفه های مهم در مسئلة پرجاذبه بودن شغل است. قابلیت هایی از قبیل تنوع شغل، خلاقیت، اهداف دشوار و نیاز به کارگیری مهارت های متنوع از ویژگی های چالش برانگیزی شغل است و ممکن است متضمن منافع فردی یا جمعی باشد. در هر صورت، این چالش از عوامل مهمی ست که انگیزة شغلی را افزایش می دهد و نوعی رضایت شغلی و بهبود عملکرد را به همراه دارد. این گونه مشاغل در زمرة پرجاذبه ها قرار می گیرند.

 

عکس چالش برانگیز بودن، یکنواختی شغلی ست که در موارد متعدد به کاهش انگیزة افراد، ناخشنودی شغلی، بی انضباطی اداری و ترک شغل منجر خواهد شد.

 

وضوح شغل

 

افراد علاقه دارند محیط کار و شغل شان واضح و بدون ابهام باشد، انتظارات عملکردی شغل کاملاً تعیین گردد و روابط شغل با مشاغل دیگر تعریف شده باشد. هنگامی که این روابط مبهم باشد، انگیزة شغلی کاهش می یابد و نارضایتی حاصل می گردد و چنانچه در شغل، شرایط و محیط کار، روابط کاری و عملکرد شغلی وضوح کافی مورد انتظار وجود داشته باشد، شغل پرجاذبه تلقی می شود و شاغل نیز نسبت به شغلش پرانگیزه خواهد شد.

 

محتوای شغلی3

 

یکی دیگر از ویژگی های مشاغل پرجاذبه به محتوای شغل مربوط می شود. در این گونه مشاغل محتوای شغلی به نحوی تعریف می گردد که مدیران و شاغلین بتوانند بدون تغییر در ماهیت شغل به توسعة آن اقدام کنند و متناسب با نیازهای جدید و همچنین توانمندی های شاغل برای تخصصی تر شدن شغل یا گسترش شغل، اصلاح لازم صورت دهند.

 

در این صورت برخی وظایف و مسئولیت های منقضی شده حذف می گردد و وظایف دیگری متناسب با رشد علم و فناوری جایگزین می شود. با انجام دادن این اصلاحات و تغییرات، انگیزه و عملکرد شغلی افراد افزایش می یابد.

 

برای مثال، بخش کارگزینی یک سازمان، که احکام کارگزینی را تاکنون به صورت دستی صادر می نمود با استقرار سیستم نرم افزاری، احکام را به صورت ماشینی صادر می نماید. این تغییر فناوری که مستلزم توانمندسازی شاغل و تسهیل امور است در بسیاری موارد موجب افزایش انگیزه و رضایت شغلی افراد می گردد.

 

رضایت شغلی4

 

 رضایت شغلی، یعنی فرد شغلش را دوست دارد، برای آن ارزش زیادی قائل است و به گونه ای مثبت به آن می نگرد. تنها یک عامل موجب رضایت شغلی نمی شود، بلکه ترکیبی از مجموعه عوامل گوناگون سبب می گردد تا شاغل از شغلش احساس رضایت کند و به خود بگوید که از آن راضی است و لذت می برد.

 

بخشی از ایجاد رضایت شغلی به مسئولان و ضوابط و مقررات حاکم ارتباط دارد، ولی بخش عمدة آن به خود انسان مربوط می شود که به اشکال مختلف علاقه و انگیزة به شغل خود را تقویت نماید. نتایج این علاقه مندی موجب آرامش روحی و روانی می شود.

 

به طور کلی رضایت شغلی نوعی زمینه، گرایش، تمایل، علاقه (به طرز مطلوب یا نامطلوب) و نوعی نگرش مثبت نسبت به محیط کار است.

 

براساس نتایج پژوهش های انجام شده، بین رضایت شغلی و عملکرد شغلی رابطة معنی داری وجود دارد و همچنین بین رضایت شغلی و کاهش هزینة تولید، افزایش بهره وری و کاهش غیبت کارکنان با افزایش کارایی رابطة مستقیم و مثبت وجود دارد.

 

براساس نظریة «هرزبرگ»5 عواملی که باعث رضایت شغلی افراد می شود عبارت اند از مسئولیت، پیشرفت، نفس کار (ویژگی های شغل) و موفقیت. این عوامل به محتوای شغل مربوط می شوند. سایر عوامل، مانند حقوق و دستمزد و شرایط کار، می تواند به رضایت یا نارضایتی شغلی منجر شود. برخی نتایج تحقیقات در زمینه رضایت شغلی به شرح ذیل است:

 

lوقتی رضایت شغلی فرد از شغل خود بیشتر می شود که در محیط کارش سایر همکاران او نیز از شغل خود راضی باشند.

 

lنظام پاداش و تنبیه در محیط کار بر پایة عدل و انصاف و شایسته سالاری رضایت شغلی را افزایش می دهد.

 

l«غنی سازی» و «گسترش» شغل دو روش علمی هستند که در افزایش انگیزه و رضایت شغلی سهم و نقش مؤثری دارند.

 

تعریف انگیزة شغلی6

 

به اوضاع و احوال و شرایطی که باعث می گردد فرد از درون انگیخته شود و در جهت خاصی به حرکت درآید، «انگیزه» گفته می شود. انگیزه، که اغلب به آن دینامیک رفتار نیز گفته می شود، فرد را از درون به حرکت درمی آورد و او را وادار می سازد تا برای ارضای نیازهای خود به شیوة خاصی عمل کند. اگر در یک سازمان همة عوامل و شرایط برای دست یابی به بهره وری فراهم آید، اما کارکنان برای کار کردن انگیزه نداشته باشند، بهره وری سازمان نیز افزایش قابل توجهی نخواهد داشت.

 

تفاوت نارضایتی و رضایت شغلی

 

هرزبرگ و همکاران او پس از بررسی های فراوان نتیجه گرفتند که رضایت شغلی ناشی از مجموعه عللی کاملاً متفاوت از نارضایتی شغلی ست. وی معتقد است کارکرد مناسب عوامل بهداشتی، از قبیل حقوق و مزایا، امور رفاهی، ایمنی و امنیت شغلی، مانع از نارضایتی شغلی می شود، یعنی تأمین نشدن این نیازها به نارضایتی می انجامد، ولی در زمینة ایجاد انگیزش در فرد و افزایش عملکرد شغلی چندان مؤثر نیست.

 

در هر حال تأمین این عوامل و حفظ بهداشت روانی و سلامت اداری کارکنان برای تداوم فعالیت ها ضروری ست. اما افزایش انگیزه، به نظر هرزبرگ، به فعالیت هایی بستگی دارد که به محتوای شغل و به ماهیت کار مربوط باشد. به نحوی که تأمین این نیازها موجب تأثیر مثبت در میزان رضایت شغلی و افزایش انگیزه افراد می شود.

 

از جمله عوامل انگیزشی این موارد است: احساس کسب موقعیت، رشد و پیشرفت شغلی، بازشناسی و قدرشناسی از افراد و کار آن ها، کار تلاش برانگیز و چالشی، استقلال کاری و ارتقای شغلی.

 

بنابراین توجه به غنی سازی شغل و طراحی مجدد مشاغل در راستای افزایش انگیزة کارکنان تلقی می شود.

 

انتظارت شغلی

 

موضوع بعد در خصوص رضایت شغلی، انتظارات هر فرد از شغل مورد تصدی اوست. براساس این نظریه انتظارت هر فرد در تعیین میزان رضایت شغلی وی مؤثر است و نارضایتی معلول ناکامی در رسیدن به انتظارات است. بنابراین اگر انتظارات فرد از شغلش خیلی زیاد باشد، معمولاً رضایت شغلی وی دیرتر و مشکل تر حاصل می گردد و در نتیجه فرد ممکن است در معرض مشکلات روحی و روانی قرار گیرد.

 

تنظیم واقع بینانه انتظارات از شغل و زندگی، فرد را در داشتن سلامت روانی بسیار کمک می کند. شخص سالم از کار و زندگی احساس رضایت می کند. در این صورت چنین فردی از وقت خویش به خوبی استفاده می نماید. او سعی می کند با اجتماع و با محیط کار سازش داشته باشد و در عین حال برای پیشرفت خود و خانواده بسیار تلاش کند. خودشناسی و کوشش در تحقق استعدادهای خدادادی وظیفة هر انسان است. انسان سالم خودآگاهی دارد و از خود واقعی و استعدادهایش کم و بیش آگاه است.

 

هر انسانی لازم است از توانمندی های شناختی خود، شامل استعداد، هوش، حافظه، ادراک و احساس بصیرت آگاه باشد و نحوة استفاده از آن ها را به خوبی بداند و در زمان مقتضی در زمینة شغلی و زندگی استفاده نماید. در این صورت اصطلاحاً می گویند چنین فردی به مرحلة «فراشناخت» رسیده و در زندگی شخصی و کاری بسیار موفق است.

 

تعهد سازمانی7 و رضایت شغلی8

 

تعهد سازمانی یک نوع نگرش شغلی ست و عبارت است از حالتی که فرد تمایل قوی دارد که در عضویت و وابستگی باقی بماند و در قبول ارزش ها و اهداف مورد نظر باور قاطع داشته باشد. به عبارت دیگر، تعهد سازمانی یک نگرش دربارة وفاداری کارکنان به سازمان و یک فرایند مستمر است که به واسطة مشارکت افراد در تصمیمات، از توجه افراد به موفقیت و رفاه خبر می دهد. چنانچه زمینة مشارکت افراد در فرایند تصمیم سازی و تصمیم گیری با شأن و جایگاه مشاغل و افراد متناسب گردد و کارکنان به خوبی از نقش و جایگاه مأموریت ها، وظایف و تولیدات آن آگاه باشند، رضایت شغلی و تعهد سازمانی آن ها بیشتر می شود.

 

صاحب نظران در خصوص تعهد سازمانی چهار زمینة زیر را مطرح کرده اند: وفاداری به ارزش ها و هدف ها، احساس علاقه نسبت به حرفه و شغل خود، تمایل به رعایت حقوق قانونی تعیین شده و وفاداری به حفظ روابط کاری مناسب با همکاران. یافته های پژوهش ها ارتباط معنادار رضایت شغلی و تعهد سازمانی را نیز تأیید نموده است.

 

آموزش هاش شغلی و افزایش انگیزه و رضایتمندی

 

آموزش مهارت های شغلی، باید با استعدادها و علایق فرد تناسب داشته باشد: چنان که ابوعلی سینا گفته است: هر شخصی پس از آموختن قرآن و پایه های آغازین زبان، باید مطابق استعدادش آموزش یابد. او باید در پی پیشه و فنی برود که طبعاً در خور آن است و نباید از آرزوها و هوس هایش پیروی کند. همچنین به نظر خواجه نصیرالدین طوسی، هدایت شغلی و آموزش هر فرد باید براساس استعداد و توان او انجام گیرد تا به موفقیت او در زندگی آینده اش منجر شود.

 

منظور از آموزش شغلی، افزایش توانمندی های تخصصی و کسب دانش و مهارت در انجام دادن وظایف محوله است. برنامه ریزی آموزشی باید بر مبنای نیازها تنظیم و به مرحلة اجرا گذاشته شود. چنانچه آموزش ها بدون توجه به نیازهای واقعی صورت گیرد، بیشتر جنبة نمایشی و تشریفاتی خواهد داشت.

 

در هر برنامه ریزی صحیح آموزشی رعایت چهار مرحلة ذیل ضروری ست:

 

1. تعریف نیازمندی های آموزشی، که باید براساس روش های علمی به دست آید.

 

2. طراحی و برنامه ریزی، که با رعایت اصول مربوط و با مشارکت کارکنان و متناسب با نوع نیازهای آموزشی انجام می گردد.

 

3. اجرای آموزش، شامل بهره مندی از امکانات و تجهیزات متناسب و همچنین استفاده از روش های فعال آموزش، مانند روش گروهی یا پروژه ای.

 

٤. ارزیابی آموزش؛ در این مرحله فرایند و نتایج آموزشی مورد ارزیابی قرار می گیرد. این ارزیابی با هدف اصلاح و بهبود انجام می شود. در همة مراحل چهارگانه، نظارت اعمال می گردد و در هر مرحله چنانچه نیاز به اصلاح باشد اقدام لازم صورت می گیرد. در آموزش های شغلی کارکنان، با توجه به اینکه نتیجة آموزش «یادگیری» ست، ایجاد شرایط و زمینه های مناسب برای نیل به یادگیری پایدار، موضوع بسیار مهمی ست. براساس نتایج یافته های تحقیقی، یادگیری امری دلخواه و داوطلبانه است، لذا ایجاد و افزایش انگیزة خودآموزی و شرکت در آموزش های شغلی به یادگیری بیشتر دانش و مهارت های ارائة شده منجر می شود. همچنین، با توجه به اینکه یادگیری امری تدریجی است، ارائة آموزش های مداوم و مستمر به روش های گوناگون امکان پذیر خواهد شد.

 

یکی از سنت های خیلی خوب گذشته، این بود که اجداد و پدران، شغل های خود را به فرزندان می آموختند و بدین وسیله، مهارت های مهم شغلی با هزینة اندکی به فرزند منتقل می شد. این نوع آموزش از جهات متعددی سودمند است و نیز می تواند گوشه ای از مشکلات بیکاری را در جامعة امروزی حل کند. امروزه نیز روش استاد شاگردی یکی از مهم ترین روش های یادگیری ست. لیکن در دنیای امروز، که تغییرات در مشاغل فزاینده است، فرزندان نباید به یادگیری از پدران اکتفا نمایند.

 

صاحب نظران، آموزش های متعدد و متنوعی را در خصوص آموزش های شغلی مطرح کرده اند، برخی از این روش ها عبارت اند از: آموزش استاد شاگردی، گردش در مشاغل مختلف، خودآموزی، آموزش گروهی، ایفای نقش، کارگاهی، توجیهی، بحث گروهی، کنفرانس، سمینار، آموزش های مجازی و آموزش خاص گروهی.

 

براساس یافته های پژوهشی یکی از عناصر مهم ایجاد رضایت شغلی یا رضایت فردی توانمندسازی ست که از طریق آموزش های سازمانی یا خودآموزی حاصل می گردد.

 

جمع بندی

 

در فرهنگ اسلام شغل وسیله ای برای کسب روزی حلال و جلب رضایت پروردگار است. قرآن به ارزش و اهمیت کار و تلاش مفید و رشد دهنده تأکید فراوان دارد. انتخاب شغل و کار مناسب از ضروری ترین مسائل زندگی بشر است و نوع انسان ها در طول زندگی همواره تلاش می کنند شغلی مناسب را انتخاب نمایند. هدف هر فرد انتخاب شغلی دلخواه است. انتخاب شغل مناسب، رضایت شغلی، سلامت روحی و روان را به دنبال خواهد داشت.

 

بخشی از ایجاد رضایت شغلی به فرد و بخش عمدة آن به ویژگی های مرتبط با شغل مربوط می شود.

 

برخی از عوامل مؤثر افزایش انگیزه و رضایت شغلی به شرح ذیل است.

 

در مدیریت منابع انسانی برخی ویژگی های مهم برای مشاغل، که انگیزه و رضایت مندی شاغل را افزایش می دهد، عبارت اند از: غنی سازی شغل، چالش برانگیزی، وضوح شغل، محتوای شغل. مشاغلی را که دارای این خصوصیات باشند، می توان به عنوان «مشاغل پرجاذبه» نام برد.

 

در چنین مشاغلی افراد دارای انگیزة شغلی بیشتری هستند، کار را بهتر انجام می دهند و تلاش می کنند به تولیدات بهتری دست یابند. نتایج بسیاری از تحقیقات، رابطة بین رضایت مندی و عملکرد شغلی را تأیید کرده است. به عبارت دیگر، موضوع رضایت مندی افراد و بهبود زندگی آن ها موجب افزایش کارایی، سودمندی کارخانه یا سازمان و توانمندسازی کارکنان می شود، آن ها از مهارت ها و توانایی های ویژه استفاده می کنند و زمینة اقتدار و خلاقیت در آن ها فراهم می شود.

 

براساس یافته های پژوهش های مذکور یکی از راه های افزایش انگیزه و رضایت شغلی افراد توانمندسازی ست. عامل دیگر، فرهنگ و جو حاکم بر محل خدمت افراد است. چنانچه فرهنگ حاکم، سالم و محیط کار دوستانه و فرصت تبادل تجربیات و افزایش دانش برابر باشد، تواناسازی افراد بهتر انجام می شود و موجب می گردد افراد، با انگیزه و سخت کوش باشند و از کار خود رضایت داشته باشند.