قرص نانی برای مغز/ گفت وگو با عزیز رویش، معلم برگزیده جهان

فهرست ۱۰ معلم برتر جهان که منتشر شد، در کنار سه معلم از امریکا و معلم هایی از هند، هاییتی، کنیا، کامبوج، مالزی و انگلستان، نام «عزیز رویش» بیشتر به چشم آمد. شاید از آن جهت که افغانستان یادآور مدرسه و کتاب هایی بود که به دست طالبان به آتش کشیده شد. زمانی این کشور برابر شده بود با ممنوعیتِ دانستن و حالا معلمی که خود تا کلاس پنجم تحصیل کرده توانسته با راه اندازیِ مدرسه ی خصوصی در کشورش، در ردیف کسانی قرار بگیرد که تلاش هایشان برای آموختن موثر بوده.

 

روس ها که به افغانستان حمله کردند او کلاس پنجم بود، همراه خانواده راهیِ غزنی شد. یک سال بعد کودکی تنها بود که به پاکستان پناه برد. در ۱۶ سالگی معلم شد. «متاسفانه تا صنف پنجم بیشتر درس نخواندم. بعد از آن آوارگی بود و مهاجرت و زندگی در کمپ. به غزنی برگشتم. در منطقه ای که ما بودیم بیشترِ مردم کمترین سواد را هم نداشتند و من حداقل می توانستم خواهر و برادر و هم سن وسال هایم را با الفبا آشنا کنم.»

 

مدرسه ای که عزیز در آن درس خواند امکاناتی نداشت. مدرسه ای که او معلمش شد هم اتاقی بود در میان خانه های گِلیِ روستا. «تنها معلم منطقه بودم. بچه های سنین مختلف تا ۱۸ سال، از مناطق اطراف به این مدرسه می آمدند. همین مقدمه ای برای مکتب رسمی شد که بعدها راه اندازی کردم.»

 

زندگی در پاکستان تجربه ی غریبی بود. در خیاطی و شیرینی پزی و هتل و نانوایی و نجاری کار کرد، هزینه ی خورد و خوراک و اجاره تامین می شد، با اندک پس اندازش کتاب می خرید. هر روز با دنیای تازه ای روبه رو می شد. با هوارد فاست، ماکسیم گورکی، جان اشتاین بک. در پاکستان هم به هموطنان مهاجرش درس داد. می گوید: «آشنایی با روشنفکرهای آن زمان باعث شد کتاب بخوانم. کسانی مثل قسیم اخگر و قیوم رهبر.»

 

به غزنی برگشت و مدرسه هایی را در شهرستان های مختلف و بعد کابل راه اندازی کرد. مدارسی که هنوز فعالند. «در طول سه سال پنج مکتب را در مناطق مختلف به راه انداختم. کتاب و مواد درسی مثل دفتر، قلم و ... را هم از پاکستان می آوردم.»

 

مواد و لوازم درسی را که برمی شمارد، مکث می کند. چیزی را فراموش کرده: «فرش هم بود. فرشی که دانش آموزان روی آن می نشستند.» کلاس ها یکی پس از دیگری پر می شد که «رژیم نجیب الله سقوط کرد و مجاهدین آمدند. بعد شاهد دشواری های جنگ داخلی بودیم. بعد طالبان آمدند.»

 

«داسی سرد بر آسمان گذشت که پرواز کبوتر ممنوع است» و دوران آوارگی در راولپندی شروع شد. «در مکتب ابتدائیه ی افشار معلم شدم. نام این این مکتب به مدرسه ی عالی معرفت تغییر کرد و من در تألیف کتاب های انسان شناسی و ادبیات دری برای پایه های مختلف شرکت داشتم. از ۱۹۹۴ تا ۲۰۰۱ در پاکستان بودم.»

 

عزیز رویش بعد از سقوط طالبان به موطنش بازگشت. اوایل ۲۰۰۱ مدرسه ی معرفت را به افغانستان انتقال داد. این نخستین تجربه ی مدرسه ی غیردولتی در این کشور است. می گوید: «مشکلاتِ بعد از طالبان زیاد بود. ساختار مادی و معنوی و همه چیز ویران شده بود. مهم ترین مشکل فقر بود. به همین دلیل ابتدایی ترین آموزش ها وجود نداشت. آموزش جزو برنامه های مردم نبود. مشکل دیگر نگاهی بود که به آموزش دختران داشتند. مدیریت جامعه ی در حال انتقال از شکل سنتی با نُرم های قبیله ای به زندگیِ مدرن و مدنی آسان نبود. حساسیت های قدرتمندان محلی در مقابل تحول دولت مساله ی دیگر بود.»

 

همه این نابسامانی ها آموزش کودکان را هم سخت می کرد. خانواده ها چطور راضی به تحصیل دخترانشان می شدند؟ رویش پاسخ می دهد: «ما به دیدن خانواده های فقیر می رفتیم و در مورد اهمیت آموزش صحبت می کردیم. می گفتیم این آموزش ها به نیاز شما و فرزندتان در درازمدت پاسخ می دهد. قرص نان را بین شکم و مغز تقسیم کنید. انسان به هر دو غذای روح و جسم نیاز دارد. آنها را قانع می کردیم که تحصیل دختران در نهایت به بهبود معیشت خانواده کمک می کند. خوشبختانه بسیاری از آنها می پذیرفتند و یکی یکی جرأت می کردند دخترانشان را به مدرسه بفرستند. در آغاز با هفت دانش آموز کلاس را شروع کردیم.»

 

وقتی والدین تغییر رفتار و توانمندیِ بچه ها را می دیدند تشویق می شدند، پس برنامه ی مدارس معرفت ادامه پیدا کرد تا ۲۰۰۵ که وزارت معارف از آنها خواست برای گسترش مدارس کلاس های دختران و پسران را جدا کنند. «البته هنوز برنامه های جنبی مشترکی اجرا می شود.» سال ۱۳۸۵ مدرسه ی غیر دولتی در وزارت معارف ثبت شد.

 

دختران در افغانستان زود به خانه ی بخت می روند. آقا معلم عوامل زیادی برای این اتفاق می بیند: «نگرانی از نبود امنیت دختران در جامعه یکی از دلایل است. عوامل اقتصادی هم بی تأثیر نبود. از طرفی رشد تربیتیِ دخترانی که در مدارس درس می خواندند مشهود بود و به همین دلیل بچه های مدرسه خواستگاران زیادی داشتند و همین فشار زیادی را به مدرسه و والدین وارد می کرد اما این موارد در مدرسه ی ما زیاد نبود.»

 

مدارس معرفت امروز بیش از سه هزار و پانصد کودکِ دانش آموز دارد، بخشی از آموزش ها هم مربوط به سوادآموزانِ بزرگسال (تا ۴۵ سال) است. مدرسه ی عالیِ معرفت به عنوان مؤسسه ی غیرانتفاعی در وزارت مالیه، وزارت معارف و وزارت عدلیه ی افغانستان ثبت شد. تا ۱۳۹۱ هشت دوره از فارغ التحصیلان با موفقیت وارد دانشگاه شدند. ۱۳۹۰ در ارزیابی های وزارت معارف مقام اول را در میان مکاتب خصوصی شهر کابل به دست آورد و در امتحانات کنکور ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱ بالاترین مقام را داشت. تا ۱۳۹۱ بیش از ۸۲ دانش آموز این مدرسه بورسیه ی تحصیلات عالی کوتاه مدت و درازمدت دریافت کرده و به دانشگاه های امریکا، بنگلادش، ترکیه، هند، پاکستان، مغولستان، کره ی جنوبی، مالزی و روسیه راه یافتند. شورای اجتماعی سرپرستی مدرسه ی عالی معرفت در ۱۳۹۱ به مؤسسه ی ارتقای ظرفیت مدنی معرفت (MCCBO) تبدیل شده و امتیازات حقوقی شورا به عنوان یک مؤسسه ی غیرانتفاعی به این نهاد انتقال یافت.

 

رویش حالا همکار معلمان جوانی است که سال ها پیش دانش آموزان مدارس معرفت بوده اند، در دانشگاه تحصیل کرده و معلم شده اند.

 

رویش از مشکلات امروز آموزش در افغانستان می گوید: «مهم ترین مشکل بی ثباتی سیاسی است. به همین دلیل کشور به امنیت روانی نرسیده و از طرفی سایه ی جنگ در مناطقی از کشور باعث می شود مردم به آموزش درازمدت فکر نکنند. هنوز هم نرم های آموزشی در جامعه نهادینه نشده.»

 

۱۳۸۹ رویش در برنامه ی همراهان جهانی دانشگاه ییل شرکت کرد و «یادداشت های صد و نوزده روز» و یک سال بعد کتاب «بگذار نفس بکشم» را نوشت.

 

امسال هم در مسابقه ی جایزه معلم جهان شرکت کرد و به عنوان یکی از ده معلم برتر جهان معرفی شد. جایزه ی بهترین معلم جهان را مؤسسه ی بریتانیایی ویرکی فوندیشن برای حمایت از نظام آموزشی در سراسر جهان به راه انداخته است.

 

رویش می گوید از شنیدن خبر برگزیده شدنش «احساس خوشی» دارد. «من به سؤالات مسابقه جواب دادم و بعد مدارکم را برای داوران فرستادم.» هیأت داوران که متشکل از ۶۷ نفر از نخبگان آموزشی و شخصیت های دانشگاهی جهان است، در مرحله ی اول ۵۰ معلم برگزیده را انتخاب کردند. ۱۰ معلم به مرحله ی دوم رسیدند که عزیز رویش هم یکی از آنان است. یک ماه دیگر از میان این ده نفر یکی بهترین معلم جهان خواهد بود اما در همین مرحله هم رویش و مردم افغانستان از این حضور راضی اند. عزیز رویش حالا در ۴۵ سالگی، می گوید درست است که به شکل رسمی تحصیل نکرده اما معلمی را در جریان زندگیِ پیچیده اش آموخته است.

 

آدم وقتی تحت تأثیر شدید رازی قرار گرفت، جرأت نافرمانی نمی کند. گرچه در آن نقطه ی هزار مایل دورتر از هر آبادی مسکونی و با قرار داشتن در معرض خطر مرگ این نکته در نظرم بی معنی جلوه کرد، باز کاغذ و خودنویسی از جیبم در آوردم، اما تازه یادم آمد که آن چه من یاد گرفته ام بیش تر جغرافیا و تاریخ و حساب و دستور زبان است، با کج خلقی مختصری به آن موجود کوچولو گفتم نقاشی بلد نیستم.