آشنایی با ورزش پهلوانی

پهلوانانی که در گود زورخانه ها پشت حریفان را با خاک آشنا کردند درسی از گذشت و فضایل اخلاقی را مقابل دیدگان مردم به نمایش می گذاشتند.

ورزش زورخانه ای تنها ورزشی است که آمیخته با هنر و همراه با خوانندگی و موسیقی است و ویژگی بارز آن قابلیت همگانی کردن این ورزش است. این ورزش یکی از بهترین نمونه های ورزش های بومی، سنتی و محلی ما است که می توان آن را تنها ورزش اصیل ایرانی دانست.

بسیاری از پهلوانان که یاد و خاطره آن ها همیشه در قلب و دل مردم کشورمان ثبت شده است از گود همین زورخانه ها منش پهلوانی را آموختند. در گود زورخانه ها ورزشکاران به یاد خداوند و مولا علی (ع) دائما ذکر می گویند و همراه با ورزش عبادت می کنند. ورزش باستانی در فرهنگ ایرانی و اسلامی با فتوت و جوانمردی عجین بوده است و این عجین بودن باعث شده تا این ورزش به یک ورزش مقدس تبدیل شود.

 

ساختمان زورخانه

 زورخانه جایی است که مردان در آن ورزش می کنند و بیشتر در کوچه پس کوچه های شهر ساخته شده است. بام آن به شکل گنبد و کف آن گودتر از کف کوچه است. در آن کوتاه و یک لختی است و هر که بخواهد از آن بگذرد و داخل زورخانه بشود باید خم شود.

می گویند در زورخانه را از این رو کوتاه می گیرند که ورزشکاران و کسانی که برای تماشا به آن جا می روند به احترام ورزش و ورزشکاران و آن مکان خم شوند. این در به یک راهروی باریک با سقف کوتاه باز می شود و آن راهرو به «سردم زورخانه» می رود. در میان زورخانه گودالی هشت پهلو و گاهی شش پهلو به درازی 5 یا 4 متر و پهنای 4 متر و ژرفای 3 چارک تا یک متر کنده شده که «گود» نامیده می شود. در کف گود چند لایه بوته و خاشاک گذاشته و روی آن بوته و خاشاک خاک رس ریخته و هموار کرده اند. بوته و خاشاک را برای نرمی کف گود می ریزند و هر روز روی این کف را پیش از آن که ورزش آغاز شود با آب «گل نم» می زنند تا از آن گرد برنخیزد. سراسر دیواره گود ساروج اندود شده است و لبه آن به جای هزاره آجری با چوب پوشانده شده است تا اگر ورزشکاران هنگام ورزش به لب گود بخورند تن شان زخمی نشود. در بالا و دور گود غرفه هایی ساخته شده که جای نشستن تماشاچیان و گذاشتن جامه ورزشکاران و لنگ بستن تنکه پوشیدن آنان است . یکی دو غرفه از این غرفه ها نیز جایگاه افزارهای ورزشی است.

 

سر دم

سر دم زورخانه در یکی از غرفه های چسبیده به راهروی زورخانه درست شده است و آن صفه ای است نیم گرد که کف اش از کف زورخانه یک متر تا یک و نیم متر بلندتر است. در جلوی «سر دم» چوب بستی است که به آن زنگ و پوست پلنگ و زره و سپر و پر قو آویخته است. بر روی سکو زیر چوب بست اجاقی کنده شده که در آن آتش می ریزند و هرگاه اجاق نداشته باشند منقلی زیر چوب بست می گذارند و مرشد تنبک خود را با آتش اجاق یا منقل گرم می کند تا صدای آن رساتر درآید. می گویند نخستین کسی که طرح ساختمان زورخانه را ریخت «پوریای ولی» بود. نام پوریای ولی (محمود قتالی خوارزمی) است و او در نیمه دوم سده هفتم و نیمه نخستین سده هشتم هجری می زیسته است. او پهلوان و شاعر و عارف بوده و دمی گرم و گیرا داشته است.

 

مقام ورزشکاران در زورخانه

 پیش کسوت: پیش کسوت در زورخانه به کسی می گویند که سالمندتر و آزموده تر از ورزشکاران دیگر باشد. پیش کسوت از همه گونه ورزش های باستانی و ریزه کاری های یکایک آن ها آگاه است و می تواند بهتر و سنگین تر از دیگران ورزش های باستانی را انجام دهد.

 

•    میاندار: ورزشکاری است که در گود روبه روی مرشد و میان ورزشکاران دیگر می ایستد و گرداندن ورزش و پیش و پس انداختن کارهای ورزشی را به عهده می گیرد. ورزشکاران هنگام ورزش به او نگاه و از حرکات ورزشی او پیروی می کنند. میاندار باید مانند پیش کسوت آزموده و از همه گونه ورزش و ریزه کاری های یکایک آن ها آگاه باشد. معمولا پیش کسوت هر زورخانه میاندار آن جا می شود.

 

•    پهلوان: به کسی گفته می شود که بسیار آزموده و چابک و کار کرده باشد و هماوردی نداشته باشد.

 

•    نوخاسته: جوان نوچه ای است که آزمودگی یافته و پهنه کارهای ورزشی خود را گسترش داده و برای کشتی گرفتن و ورزش های «تو گودی» به زورخانه های دیگر می رود.

 

•    نوچه: به جوان ورزشکاری گفته می شود که زیر نظر پهلوانی، فن های کشتی را می آموزد و شاگرد او به شمار می رود. او از نظر تردستی و چابکی برگزیده ترین شاگرد آن پهلوان است.

 

گل ریزان

یکی از دیدنی ترین جشن ها که در زورخانه بر پا می شود گل ریزان است. این جشن بیشتر در شب های ماه رمضان برای بزرگداشت پهلوانان بنام و کهن بر پا می شوند و در آن پهلوانان و ورزشکاران قدیمی و با سابقه و بزرگان و سرشناسان محل دعوت می شود و هر یک از آن ها دسته گلی با خود می آورند و در و دیوار زورخانه نیز با گل پوشیده می شود. در جاهای خاص و روی میز شیرینی و میوه چیده می شود. پس از یک دور ورزش و بازی های ورزشی و چند کشتی میان پهلوانان بنام، یکی از پیش کسوت ترین ورزشکاران درباره مقام پهلوانی که گل ریزان برای او برپا شده است سخن می راند. اکنون گل ریزان بیشتر برای بزرگداشت پهلوان یا ورزشکار آزموده و قدیمی برپا می شود و همچنین برای کمک به خانواده ورزشکارانی که درآمد کافی برای گذراندن زندگی خود ندارند یا گرفتاری های زندگی آن ها را آشفته کرده است. برای گل ریزان دعوت نامه هایی با عنوان «همت عالی» و به ارزش های گوناگون چاپ می کنند و پولی که از این راه به دست می آید را به ورزشکار یا خانواده او می دهند.

 

پهلوانان بنام تاریخ ایران

 در زیر لوحه ای که نام سرشناس ترین پهلوانان ایران از سده هفتم هجری تاکنون بر آن کنده و بر دیوار خاوری زورخانه کار گذاشته شده است آورده می شود:

1. پهلوان فیله همدانی سده هفتم هجری

2. پهلوان محمود بن ولی الدین خوارزمی (پوریای ولی) سده هشتم

3. پهلوان محمد ابو سعید سده نهم

4. پهلوان نداقی عراقی اصفهانی سده دهم

5. پهلوان بیک قمری سده دهم

6. پهلوان میرزابیک کاشی سده یازدهم

7. پهلوان کبیر اصفهانی سده دوازدهم

8. پهلوان لن دره دوز سده سیزدهم

9. پهلوان عسگر یزدی سده سیزدهم به بعد

10. پهلوان محمد مازار سده سیزدهم به بعد

11. پهلوان ابراهیم یزدی (یزدی بزرگ) سده سیزدهم به بعد

12. پهلوان شعبان سیاه سده سیزدهم به بعد

13. پهلوان حاج حسن بد آفت سده سیزدهم به بعد

14. پهلوان حاج نایب رضا قلی سده سیزدهم به بعد

15. پهلوان حسین گلزار کرمانشاهی سده سیزدهم به بعد

16. پهلوان اکبر خراسانی سده سیزدهم به بعد

17. پهلوان یزدی کوچک (عب.دل) سده سیزدهم به بعد

18. پهلوان سید هاشم خاتم زاده سده سیزدهم به بعد

19. پهلوان اصغر نجار سده سیزدهم به بعد

20. پهلوان میرزا باقر دراندرونی سده سیزدهم به بعد

21. پهلوان علی میرزای همدانی سده سیزدهم به بعد

22. پهلوان مهدی خان سیف الممالک سده سیزدهم به بعد 23. پهلوان صادق قمی سده سیزدهم به بعد

24. پهلوان سید حسن شجاعت (رزاز) سده سیزدهم به بعد

25. پهلوان حاج محمد صادق بلور فروش سده سیزدهم به بعد

26. پهلوان سید تقی کمل قمی سده سیزدهم به بعد.