آموزش و آزادی عمل
رقابت، ممنوع! چگونه در دانش آموزان "انگیزه " ایجاد نمائیم ؟
به جای آنکه مدام به دانش آموزانِ خود، از فواید دکتر شدن و عواقب کارگری و بی سواد ماندن بگوئید و آنها هم این حرف های تکراری و ملال آور را از یک گوش داخل و از گوش دیگر خارج کنند، راه دیگری را انتخاب نمائید.
بهترین راه ایجاد انگیزه در یادگیرندگان، نه موعظه و نصیحت است نه وادار کردن او به شب و روز درس خواندن و اجبار افراطی. موثرترین راه، بهبود شرایط یادگیری و افزایش سطح کیفیت آموزشی است.
وقتی شرایط یادگیری مهیا باشد، وقتی کیفیت آموزشی در سطح بالایی قرار داشته باشد، دانش آموز ناخودآگاه به موفقیت بیشتری می رسد و همین کسب موفقیت، علاقه و انگیزه او را افزایش می دهد.
قصد داریم در طی دو مقاله، روش ها و فنونی را مورد بررسی قرار می دهیم که استفاده از آنها، معلم را در بالا بردن سطح انگیزش دانش آموزان یاری می رساند :
" نمره "، وسیله ایجاد انگیزه، نه عامل ارعاب و تنبیه
از آنجا که گرفتن نمره، در هر سطح تحصیلی، جهت ارتقاء به کلاس بالاتر، ورود به دانشگاه، کسب مشاغل مورد علاقه و غیره مهم و ضروری است، نمره های معلمان دارای ارزش انگیزشی زیادی هستند. بنابراین معلم می تواند، با اجرای مکرر آزمونها، انگیزه دانش آموزان را بالا ببرد. با این حال، نکته ای که باید در رابطه با آزمونها و امتحانات مختلف در نظر بگیرید این است که از آنها به عنوان وسیله ای برای دادن بازخورد به دانش آموزان استفاده کنید، نه به عنوان وسیله ای جهت ارعاب و تنبیه آنان .
آموزش، همراه با لطیفه و قصه
محرک های تازه، تعجب برانگیز و پرمعنی، سطح برانگیختگی را افزایش می دهند و سبب تحریک کنجکاوی یادگیرنده می شوند. معلم می تواند با ارائه مسائل و مطالبی که از این ویژگی ها برخوردارند در یادگیرندگان ایجاد انگیزش نمایند. همچنین، بکوشید تا ضمن آموزش، از لطیفه گویی، تجربه های شخصی، و قصه های کوتاه استفاده نمائید. از جمله اینکه، " به دانش آموزان بگوئید یک مهمان جالب برای شما خواهد آمد. آن گاه در لباس نویسنده یک داستان ظاهر شوید و درباره خودتان و نوشته تان صحبت کنید. "
کسب پیشرفت غالبا به دریافت پاداش و تائید از سوی معلم و والدین منجی می شود ؛ که این خود یکی از عوامل مهم انگیزشی به شمار می آید. بنابراین، معلم باید سعی کند تا در تمام مراحل آموزشی برای همه یادگیرندگان فرصت کسب موفقیت فراهم آورداز ساده به دشوار
ارائه مطالب درسی از ساده به دشوار، موجب می شود که یادگیرندگان ابتدا در یادگیری مطالب ساده به اندازه کافی موفقیت به دست آورند. این کسب موفقیت اولیه، انگیزش یادگیرنده را برای یادگیری های بیشتر افزایش می دهد و بر آمادگی او می افزاید. علاوه بر این، کسب پیشرفت غالبا به دریافت پاداش و تائید از سوی معلم و والدین منجی می شود ؛ که این خود یکی از عوامل مهم انگیزشی به شمار می آید. بنابراین، معلم باید سعی کند تا در تمام مراحل آموزشی برای همه یادگیرندگان فرصت کسب موفقیت فراهم آورد.
چشم و هم چشمی و رقابت ممنوع!
معلم باید از ایجاد رقابت بین دانش آموزان که به کسب موفقیت در معدودی از آنها و شکست اکثریت آنها می انجامد جلوگیری به عمل آورد. معلم به این منظور می تواند از تدابیر مختلفی استفاده نماید. به عنوان مثال در بحث های کلاسی، معلم می تواند در جریان بحث، پس از گفتن نام دانش آموزی معین، به طرح سوال بپردازد، نه اینکه ابتدا سوال طرح کند و بعد از کلاس بخواهد تا هر که می تواند به طور داوطلبانه به سوال او جواب دهد.
بردن نام دانش آموز پس از طرح سوال موجب خواهد شد که معلم مشارکت همه دانش آموزان را در فعالیت های آموزشی جلب نماید. اما اگر معلم ابتدا سوالی طرح کند و بعد از دانش آموزان بخواهد تا هر که می تواند به آن جواب دهد، تعداد کمی از دانش آموزان مستعد و قوی کلاس به سوال های معلم پاسخ خواهند داد و تنها آنها مورد تائید و تقویت قرار خواهند گرفتمثال های آشنا
وقتی می خواهید مطلب تازه ای را به دانش آموزان بیاموزید، آن را با استفاده از مثال ها و موارد ملموس و آشنا برای یادگیرندگان توضیح دهید. این اقدام به جریان یادگیری سرعت می بخشد و سطح علاقه مندی دانش آموزان را افزایش می دهد. اما هنگامی که می خواهید کاربرد مطالب آموخته شده را نشان دهید، آنها را در موقعیت های تازه و بدیع به کار برید. استفاده از موقعیت های تازه از یکنواختی مطلب و حالت کسل کنندگی آن می کاهد و به علاقه یادگیرنده در استفاده از آنچه آموخته است می افزاید.
تشویق به مشارکت
بحث گروهی، بازی های آموزشی، گزارش انفرادی و گروهی به وسیله دانش آموزان، گزارش مطالب دروسی مانند تاریخ به صورت نمایش زنده، و هر تدبیر دیگری که دانش آموزان را در فعالیت یادگیری شرکت دهد به مقدار زیاد انگیزه آنها را بالا می برد. کسل کننده ترین روش آموزشی آن است که معلم تمام وقت کلاس را به خود اختصاص دهد و فرصت هیچ گونه فعالیت و اظهار نظری را به یادگیرندگان ندهد. پژوهش های متعدد نشان داده اند که یکی از بهترین راه های ایجاد انگیزه در یادگیرندگان، شرکت دادن آنها در فعالیت های کلاسی است .
کاهش پیامدهای منفی مشارکت
مشارکت دانش آموزان در جریان یادگیری باید به گونه ای باشد تا موجب دلسردی آنها نشود. برای این منظور معلم باید سعی کند از پیامدهای آزارنده این کار جلوگیری به عمل آورد .
از جمله عواملی که ممکن است در جریان یادگیری باعث دلسردی دانش آموزان شود می تواند موارد زیر باشد :
* گرفتن نمره کم در امتحانی که معلم محتوای آن را قبلا آموزش نداده است
* اجبار در انجام تکالیفی که سطح دشواری آنها فراتر از تواتنایی یادگیرندگان است
* بی توجهی معلم به کوشش های یادگیرندگان
* مجبور ساختن یادگیرندگان به رقابت با کسانی که از آنان توانایی بیشتری دارند
* مجبور ساختن یادگیرندگان به ساکت و آرام نشستن در کلاس و گوش دادن به سخنرانی های خسته کننده معلم
* مجبور ساختن یادگیرندگان به انجام کارهای تحقیرآمیز و دور از حیثیت آنان
در بخش قبل ،بهترین راه ایجاد انگیزه در یادگیرندگان را ، "بهبود شرایط یادگیری" و "افزایش سطح کیفیت آموزشی "معرفی نمودیم ؛ نه اجبار دانش آموز به درس خواندن مدام و ذکر موعظه و نصیحت .همچنین در ایجاد انگیزه توسط معلم در دانش آموزان ، به فنون و روشهایی چون : نگاه درست به " نمره" ، آموزشِ همراه با مسائل جالب و مثال های آشنا ، ارائه مطالب از ساده به دشوار ، مضرات رقابت و چشم و هم چشمی و غیره پرداختیم. حال به روش ها و فنون دیگری اشاره می کنیم که استفاده از آنها ، معلم را در بالا بردن سطح انگیزش دانش آموزان یاری می رساند :
بیان هدف
پژوهش های انجام شده نشان داده اند :"یادگیرندگانی که از هدف های درسی مطلع نمی شوند، به خوبیِ یادگیرندگانی که معلم پیش از آغاز درس دقیقا به آنها می گوید که چه انتظاراتی از آنها دارد، در پیشرفت تحصیلی موفق نمی شوند. "
لازم است معلم علاوه برهدف های آموزش خود ، از یادگیرندگان بخواهد تا آنان نیز برای خود هدف های یادگیری برگزینند.
هدف های یادگیری زمانی بیشترین انگیزه را برای دانش آموز ایجاد می کند که دقیق و قابل دستیابی باشند و باور کنند که رسیدن به این هدف ها برایشان مهم است .
تشویق کلامی
استفاده از اظهاراتی چون :"خوب" ، "عالی" و "آفرین" پس از عملکرد درست دانش آموز، از تدابیر موثر انگیزشی است. تشویق دانش آموز ، ساده ترین و طبیعی ترین وسیله ای است که در اختیار معلمان قرار دارد. موثرترین تشویق آن است که به رفتار و عملکرد درست دانش آموز وابسته باشد .
ضمنا معلم نباید بیشتر از اندازه لازم دانش آموزان را مورد ستایش و تشویق قرار دهد. تشویق بیش از اندازه ، اثرش را از دست می دهد .
وقتی معلم به خود زحمت می دهد و در دفترچه تکلیف دانش آموزان اظهارات تشویق آمیزی می نویسد ، این اظهارات ، بر کوشش ، دقت ، نگرش یا هرآنچه سبب افزایش یادگیری دانش آموزان می شود تاثیر چشم گیری بر جای می گذارد .
نه خیلی ساده ، نه خیلی دشوار
افرادی که دارای انگیزش پیشرفت هستند ، به سراغ تکالیفی می روند که مستلزم خطر کردن است. این نوع تکالیف ، اگر به درستی انجام پذیرد ، منجر به افزایش احساس اعتماد به نفس در یادگیرنده می شوند. اما تکالیف بسیار آسان ، به چنین احساسی نمی انجامد و تکالیف بسیاد دشوار نیز غالبا به شکست و ناکامی فرد منجر می شود. بنابراین ، سطح مسائل و تکالیف درسی باید منطبق بر سطح توانایی یادگیرنده باشد ، به گونه ای که او با کوششی که به کار می گیرد از عهده انجام آنها برآید. یادگیری زمانی از بیشترین میزان انگیزش برخوردار است که سطح آن متوسط باشد .
آموزش، در ارتباط با زندگی واقعی
هرقدر مطالب درسی معنی دارتر و منطقی تر جلوه کنند ، کنجکاوی فرد را بیشتر تحریک می نمایند. بنابراین ، معلم باید هم مطالب یادگیری را معنی دار جلوه دهد و هم فرصت یادگیری اکتشافی را برای دانش آموزان فراهم نماید تا دانش آموزان خود به کشف معنی مطالب بپردازند.
فضای آموزشی باید باز ، آزاد و انسانی باشد. به گونه ای که افراد آزادی عمل داشته باشند تا هر شیوه یادگیری را که مایل اند خود انتخاب نمایند. یکی از شرایط مهم آموزش ، ایجاد فضای آزاد یادگیری و تشویق یادگیرندگان به اظهار عقاید و اندیشه های خود و همچنین تشویق آنها به استفاده از روش های اکتشافی و ابداعی یادگیری است .
فضای موزشی باید باز ، زاد و انسانی باشد. به گونه ای که افراد زادی عمل داشته باشند تا هر شیوه یادگیری را که مایل اند خود انتخاب نمایند. یکی از شرایط مهم موزش ، ایجاد فضای زاد یادگیری و تشویق یادگیرندگان به اظهار عقاید و اندیشه های خود و همچنین تشویق نها به استفاده از روش های اکتشافی و ابداعی یادگیری است
آزادی عمل
فضای آموزشی باید باز ، آزاد و انسانی باشد. به گونه ای که افراد آزادی عمل داشته باشند تا هر شیوه یادگیری را که مایل اند خود انتخاب نمایند. یکی از شرایط مهم آموزش ، ایجاد فضای آزاد یادگیری و تشویق یادگیرندگان به اظهار عقاید و اندیشه های خود و همچنین تشویق آنها به استفاده از روش های اکتشافی و ابداعی یادگیری است .
مشوق های درونی و بیرونی
مشوق های درونی ، به جنبه هایی از فعالیت یادگیری گفته می شود که مورد علاقه یادگیرنده است و لذا به خودی خود خاصیت انگیزشی دارند ؛ مشوق بیرونی پاداش ها یی هستند که نسبت به فعالیت یادگیری جنبه بیرونی دارند ، مانند ستایش و نمره خوب .
بعضی وقت ها موضوع یادگیری به گونه ای است که برای دانش آموزان مفید و مورد نیاز است و با اشتیاق آن را یاد می گیرند. برای نمونه ، " بسیاری از دانش آموزان با اشتیاق درس های مکانیکی یا عکاسی را انتخاب می کنند و برای یادگیری آنها سخت می کوشند. برای این دانش آموزان خود ِ فعالیت یادگیری جنبه تشویقی دارد و نیازی به مشوق بیرونی نیست. "
این گونه دانش آموزان برای انجام کارهای مورد علاقه شان دارای انگیزش درونی هستند و نیازی به مشوق بیرونی ندارند. معلم باید سعی کند تا آنجا که می تواند موضوع ها و فعالیت های مورد علاقه یادگیرندگان را در اختیار آنان بگذارد.
متاسفانه بعضی موضوع های درسی آموزشگاهی چندان مورد علاقه دانش آموزان نیستند و یادگیری آنها به خودی خود موجب تشویق و تقویت آنان نمی شود.
در این گونه مواقع ، استفاده از مشوق های بیرونیِ متنوع ضرورری است. از جمله مشوق های بیرونی می توان به نمرات معلمان ، تشویق های کلامی و غیر کلامی ، و سایر تدابیر مربوط به ستایش فعالیت های موفقیت آمیز یادگیری اشاره کرد .
البته در ضمنِ استفاده از مشوق های بیرونی برای واداشتن دانش آموزان به انجام فعالیت های یادگیری ، سعی کنید تا آنجا که ممکن است آنان را نسبت به فعالیت های یادگیری علاقه مند سازید.
روان شناسان برای ایجاد و افزایش انگیزش درونی دانش آموزان پیشنهادهای زیر را داده اند :
** با دادن فرصت های فراوان ( در محدوده برنامه درسی ) برای تصمیم گیری درباره آنچه دانش آموزان یاد خواهند گرفت و چگونگی یادگیری آنها ، خودمختاری را در آنان تشویق کنید .
** تکالیف یادگیری را متناسب با توانایی هریک از دانش آموزان برگزینید.
** تا آنجا که می توانید از پروژه های همراه با فعالیت استفاده نمائید ، یعنی فعالیت هایی که با زندگی واقعی مرتبط هستند.
** در صورت امکان ، فعالیت ها را با نیازهای دانش آموزان جور کنید.
** به یادگیری ، جنبه شخصی بدهید و سعی کنید دانش آموزان به صورت هیجانی یا عاطفی درگیر فعالیت یادگیری بشوند.
** از دادن تکالیف خسته کننده و آزارنده اجتناب کنید .
