مشکلات مدارس در پرورش خلاقیت دانش آموزان

کودک هنگام تولد میزانی از خلاقیت را با خود به همراه می آورد و در حدود سن 2 سالگی این خلاقیت نمود ظاهری پیدا می کند.

 

برای مثال کودک 2 ساله بر چوبی سوار شده و می گوید این اسبم است یا با خمیر اشکالی می سازد که از نظر ما بزرگسالان بی معناست ولی برای او ماشین، آدم و چیز دیگری است، کودک پیش دبستانی وقتی قلم به دست می گیرد طرح هایش را آنچنان می کشد که از ذهن خلاقش نشأت گرفته است، خانه نقاشی او با خانه کلیشه ای که ما بزرگسالان در ذهن داریم متفاوت است، او پرشور و خلاق است، با اشیای گوناگون چیزهایی می سازد و در ذهن به آن جان می بخشد و داستان های خیالی می گوید، می خواهد بداند، کشف کند، او کنجکاو است و مشتاق، اما معما اینجاست که چرا این کودکان با استعداد و فعال به بزرگسالانی تبدیل می شوند که از به کارگیری تفکر هوشمند و خلاقیت خود لذت نمی برند، چرا و چگونه زندگی که چنان امیدوارکننده آغاز می شود در اکثر موارد پایانی یأس آور و ناخوشایند دارد؟

 

تحقیقات تورنس (1962) نشان داده است که کودکان تا سن 10سالگی در اوج خلاقیت هستند اما وقتی در شرایط مدرسه قرار می گیرند و از آنها انتظار می رود که پاسخ های مشخص و قالبی به سؤالات بدهند و تحت ارزشیابی قرار می گیرند، خلاقیت آنها به تدریج کاهش می یابد. بنابراین باید سیستم آموزشی مدارس از حالت آموزگار محوری و تاکید بیش از حد به سطح بازگویی، خارج شده و به کودکان در آموزش نحوه تفکر و رسیدن به سطوح بالای شناختی یعنی فراشناخت کمک کند.

 

براساس اهداف منتشره از سوی وزارت آموزش و پرورش، «پرورش استعدادها و کمک به تقویت خلاقیت» یکی از اهداف آموزش و پرورش محسوب می شود و مدارس باید در راستای تحقق این هدف به رشد و پرورش خلاقیت دانش آموزان بپردازند؛ لیکن در اکثر موارد خودآگاه یا ناخودآگاه موجب تضعیف و حتی تضییع خلاقیت می شوند. از مهم ترین موانع پرورش خلاقیت در مدارس می توان موارد زیر را برشمرد:

 

تاکید بر محفوظات، تکالیف زیاد، عدم توجه به تفاوت های فردی، وجود کلاس های پرجمعیت، انضباط سخت و زورمدارانه، برنامه درسی و جدول ساعات غیرقابل انعطاف برای فعالیت های کلاس، عدم آشنایی معلمان با ویژگی های دانش آموزان خلاق، روش های تدریس سنتی و مبتنی بر معلم محوری، تاکید زیاد بر نمره دانش آموزان به عنوان ملاک خوب بودن، عدم پذیرش ایده های جدید، شخصیت جدی معلم، استهزاء و طعنه، تحت فشار قراردادن برای همنوایی با دیگران، فرهنگ سکوت در مقابل اظهارنظر معلم، تاکید بر تفکر همگرا به جای تفکر واگرا، عدم تجهیز منابع و امکانات و تکیه بر سطوح اولیه حیطه شناختی.

 

وجود شرایط فوق الذکر چون سد محکمی در مقابل توسعه خلاقیت دانش آموزان خواهد بود و در صورت از بین رفتن این شرایط، خلاقیت ارتقا پیدا خواهد کرد. در محیط مدرسه عوامل متعددی در خلاقیت دانش آموزان تاثیر می گذارد که در یک دسته بندی کلی به جو حاکم بر مدرسه، محتوا و مواد آموزشی ومعلم تقسیم می شوند، در اینجا هر کدام را به صورت جداگانه مورد بررسی قرار می دهیم.

 

الف) جو حاکم بر مدرسه

 

 

جان دیویی- متفکر بزرگ مسائل تربیتی- معتقد است مدرسه باید خودکاری دانش آموز را تشویق کند اساس کار مدرسه نباید فقط تبعیت و فرمانبرداری باشد و مقررات را مدار قرار ندهد تا دانش آموز بتواند به پرورش خلاقیت بپردازد. در صورتی که در حال حاضر مشکل اساسی مدارس این است که در آنها اندیشه های خلاق یاد گیرندگان به سبب غیرمعمول بودن، نه تنها مورد تشویق قرار نمی گیرند، بلکه مورد ایراد و سرزنش واقع می شوند؛ سرزنش دانش آموزان به خاطر داشتن رفتار و افکار غیرقالبی، می تواند ریشه های تفکر خلاق و توانایی کشف مسائل تازه را در همان روزهای نخستین آموزش مدرسه ای در آنها بخشکاند.

 

اگر بخواهیم خلاقیت دانش آموزان را توسعه دهیم و امکان بروز استعدادهای بالقوه را در آنان فراهم سازیم، باید در جو حاکم بر محیط آموزشی تجدیدنظر کنیم. برای مثال، نمی توان از دانش آموزان انتظار داشت که از جای خود تکان نخورند، در طرز نشستن، حرف زدن و لباس پوشیدن شان از یک الگوی واحد پیروی کنند، همان پاسخی را به سؤالات بدهند که از نظر معلم تنها پاسخ صحیح است و در عین حال خلاق هم باشند. البته منظور این نیست که هرج ومرج و بی نظمی در مدرسه حاکم باشد، زیرا لازمه هر آموزشی نظم است. هدف برقراری نظم و مقررات قابل انعطاف است. یعنی نظم مربوط به مسائل کلی باشد و جزئیات رفتار و گفتار را تحت تاثیر قرار ندهد.

 

اگر مدرسه به جای جوی سلطه جویانه و غیرقابل انعطاف از جوی مناسب و حمایت کننده برخوردار باشد، هم معلم با احساس امنیت و آسودگی خیال می تواند به ارائه طرح های جدید و موثر بپردازد و هم دانش آموزان با اعتماد به نفس و ایمنی روان شناختی به انجام فعالیت های خلاق می پردازند.

 

ب) محتوا و مواد آموزشی

 

امروزه در دنیا یکی از مباحثی که در امر یاددهی – یادگیری به شدت روی آن تاکید می شود، یادگیری چگونه «فکر کردن» و چگونه «یاد گرفتن» است، نه «چه یاد گرفتن». گاهی توجه بیش از حد به «چه یاد گرفتن» سبب می شود از نظر کمیت مفاهیم زیادی را در ذهن دانش آموزان انباشته کنیم- به آنها ماهی می دهیم آن هم به مقدار زیاد که ناچارند مازاد آن را دور بریزند- و توجهی به چگونگی یاد گرفتن آنها و مفید بودن مواد آموخته شده برای زندگی حال و آینده دانش آموزان نداشته باشیم. با توجه به این مطالب برای طرح ریزی محتوا و مواد آموزشی توجه به چند نکته ضروری به نظر می رسد که عبارتند از:

 

1 – ایجاد پیوند عاطفی و شناختی با برنامه درسی:

 

دانش آموزان زمانی محتوای یک برنامه درسی را به نحو مطلوب یاد می گیرند که این محتوا، با توانایی های آنان مطابقت داشته باشد، محتوا زمانی قابل یادگیری است که با توجه به دانش پیشین و تفاوت های فردی دانش آموزان انتخاب شده باشد، در این صورت بین دانش آموز و محتوای آموزشی پیوند شناختی برقرار می شود.

 

مطالب آموزشی باید برای فرد مفید باشد- یعنی یاد گرفتن و یاد نگرفتنش یکسان نباشد- اگر دانش برای دانش آموز معنادار بوده از زندگی او نشأت گرفته باشد و برای آینده او مفید باشد، با اطمینان می توان گفت پیوند عاطفی بین فراگیر و برنامه درسی پیوند عاطفی برقرار شده است.

 

2 – فرصت مناسب برای فعالیت یادگیری چندگانه:

 

تدارک فرصت های یادگیری، توصیف کننده جوی از یادگیری است که طی آن دانش آموزان به طیفی از معانی و مفاهیم دست می یابند. فرصت های یادگیری ارائه شده باید زمینه های خوداتکایی و خودآموزی دانش آموزان را فراهم سازد. توجه به این نکته ضروری به نظر می رسد که محتوا نباید بر «دانش نظری» تمرکز داشته باشد، بلکه توجه به عنصر فعالیت ها و مهارت ها دانش آموز را از نظر روانی آماده یادگیری مداوم و خلاق می کند.

 

3 – ارتباط محیط کلاس با محتوا و ضوابط برنامه

 

در تنظیم محتوا براینکه باید شرایط و ویژگی های محیط کلاس، مورد توجه دقیق برنامه ریز قرار گیرد، باید زمان و بودجه کافی جهت اجرای مناسب برنامه مطلوب اختصاص داده شود.

 

4 – ارتباط مواد آموزشی و محتوا

 

امروزه در برنامه ریزی درسی بسته های آموزشی شامل کتاب درسی، کتاب های کمک آموزشی، وسایل آموزشی، سؤالات ارزشیابی و راهنمای درسی همه با هم در نظر گرفته می شوند، در بسیاری از کتاب های درستی تحولات مثبتی در حال رخ دادن است و اندکی از برنامه های تلویزیونی سعی دارند در راستای برنامه های آموزش و پرورش گام بردارند اما باید توجه داشت که همگام با تحولات کتاب های درسی و به طور کلی بسته آموزشی (این بسته های آموزشی باید در اختیار همه مدارس قرار گیرد) معلمان نیز باید آمادگی و مهارت لازم جهت ارائه محتوای مطلوب را کسب کنند، چرا که یک طرح مطلوب و خلاق زمانی موفق است که به اجرا درآید. نمی توان دروسی را که برای الگوهای تدریس فعال طرح ریزی شده با روش سنتی و معلم محور اجرا کرد و انتظار موفقیت داشت.

 

ج) معلم

 

معلمان در فرآیند یاددهی- یادگیری و ایجاد تفکر خلاق در دانش آموزان دارای نقش اساسی هستند. خلاقیت معلم، نگرش وی نسبت به خلاقیت، سبک تدریس، شیوه اداره کلاس و حتی شخصیت معلم در پرورش تفکر خلاق و ایجاد تفکر انتقادی نسبت به مسائل دانش آموزان تاثیر فراوانی دارد. در واقع موثرترین و کارسازترین مولفه نظام تعلیم و تربیت معلم است. این بدان معنا نیست که سایر مولفه های نظام تعلیم و تربیت از قبیل برنامه درسی، مدیریت و... بی تاثیر است، بلکه اولا تاثیرگذاری این مولفه ها با معلم برابری نمی کند و ثانیا این تاثیرگذاری نوعا به صورت مستقیم نبوده و با عبور از صافی معلم که مرکب از ذهنیت ها، نگرش ها و قابلیت های اوست، نهایتا بر دانش آموز تاثیر می گذارد.

 

همچنان که بیان شد معلم از ابعاد و جنبه های مختلف در شکوفایی خلاقیت دانش آموزان موثر است. به همین جهت در ادامه بحث این جنبه ها مورد بررسی قرار می گیرد.

 

1 – نحوه نگرش معلم

 

نگرش و دیدگاه معلم نقش مهمی در پرورش خلاقیت دانش آموزان ایفا می کند. اکثر معلمان از شاگرد بسیار سازگار که اجتماعی، با ادب و خویشتن دار و مطیع قدرت است، خشنود و راضی هستند. در مقابل دانش آموزان خلاق به سبب آنکه سؤالات متعدد مطرح می کند، قوه تخیل فوق العاده دارند، با جمع هماهنگ نیستند، اغلب دردسرآفرین هستند و به طور کلی رفتارشان قابل پیش بینی نیست، مورد استقبال معلمان قرار نمی گیرند.

 

براساس یافته های گتزلز و جکسون شاگردانی که تفکر واگرای بالاتری دارند کمتر از همگراها محبوب معلمان هستند؛ شاید افکار واگرا اغلب مبتکرانه و ارزشمند باشند، از سوی دیگر ممکن است عجیب و احمقانه به نظر برسند و سبب شوند که معلم شک کند که شاید کودک می خواهد بازی درآورد، در نتیجه این برداشت نه تنها از ابتکار استقبال نمی شود بلکه سرکوب نیز می شود. همچنین برونر می گوید که معلمان در آموزش و پرورش عادت دارند که به پاسخ های درست پاداش دهند و پاسخ های غلط را مجازات کنند. این امر سبب می شود کودکان میلی به تلاش برای یافتن پاسخ های بدیع نداشته باشند، زیرا بی تردید با انجام این کار احتمال خطا بیشتر می شود. معلم باید آماده کار در حال و هوایی باشد که تلاش های خلاق در آن تشویق می شوند و پاداش می گیرند، نه در محیطی که فقط راه حل های محتاطانه و همگرا تشویق می شوند.

 

2 – نقش الگویی معلم

 

آرتور کاترین و رابرت بی ساند معتقدند که معلمانی که از خود رفتار خلاق نشان می دهند، محیط های کلاس درسی به وجود می آورند که خلاقیت را ارتقا می دهد. به علاوه آمابیل (1989) معتقد است که معلمان با بیان آزاد احساس خویش مانند عشق، شادی و کنجکاوی نسبت به امور می توانند الگوی مناسبی برای کودکان باشند. در واقع معلم نواندیش به صورت خودبه خودی دانش آموز خود را نواندیش می کند؛ یعنی روحیه، احساس، عاطفه و انگیزه پرجوش وخروش را به دانش آموز انتقال می دهد. در اصل حتی اگر معلم به دانش آموز چنین صفت یا خصلتی را انتقال ندهد، خود دانش آموز چنین روحیه مثبتی را از معلم می گیرد و شاید سرایت چنین خوی و خصلتی از سوی معلم به دانش آموز برخاسته از اصل سرایت روانی است. پس چه انتقال خودآگاه و چه انتقال ناخودآگاه چنین توانمندی ای هر دو موجب پرورش نواندیشی و نوآوری شاگرد می شود.

 

البته این بدان معنا نیست که آموزگارانی که خود خلاق نیستند نمی توانند خلاقیت را در دانش آموزان تشویق کنند، بلکه هر آموزگاری می تواند کوشش کند خلاقیت را در دانش آموز بازشناسی و فرصت هایی برای وقوع آن فراهم سازد.

 

3 – نقش عاطفی معلم

 

ایجاد شرایط مساعد برای رشد خلاقیت، مستلزم وجود جوی صمیمی و مطمئن در کلاس درس است. دانش آموز باید بتواند با آسودگی در کلاس به اظهارنظر بپردازد و بدون نگرانی هر سؤالی را که در ذهن دارد مطرح کند. معلمان خشک، مقرراتی و مستبد- آنها که دانش آموزان را برای صحیح نشستن در نیمکت های منظم و مستقیم ردیف شده و محکم نگهداشتن پاها روی زمین تشویق می کنند- با مجبور کردن دانش آموز به اطاعت زیاد از مقررات قراردادی و تنبیه کارهای اشتباه کودکی که می خواهد به ناشناخته ها دسترسی یابد خلاقیت را خاموش می کنند. آنها با عدم توجه و یا پاسخ ندادن به سؤالات، پرسش گرایی لذت بخش کودکان خردسال را خرد می کنند. با توجه به مطلب فوق، نظام آموزش و پرورش زمانی موفق به پرورش خلاقیت در دانش آموزان و به تبع آن پرورش نیروی انسانی کارآمد و خلاق برای جامعه خواهد شد که با تمام توان فرهنگی و امکانات اقتصادی برای حذف موانع موجود در مسیر پرورش خلاقیت اقدام کند.

 

سعیده فلاح تفتی