صنایع دستی استان قم

 صنایع دستی یکی از جاذبه‌های گردشگری شهر مذهبی قم است که به دلیل موقعیت زیارتی پذیرای مسافران داخلی و خارجی زیادی است که بازار پر رونقی را می تواند در دل این شهر داشته باشد. از جمله برخی از صنایع دستی‌ استان قم می‌توان به قالی دستبافت، معرق کاری، منبت کاری، کاشی و سفال، خرمهره سازی، سنگ تراشی، خراطی چوب، تراش سنگ های قیمتی و انگشتر سازی اشاره کرد که از این بین ۳۰۰ رشته صنایع دستی در کشور به ثبت رسیده و ۴۲۰۰هنرمند دارای پروانه فعالیت در ۵۰ رشته در استان قم فعال هستند. 

صنایع دستی قم عبارت اند از:
انگشتر سازی قم
بازار انگشتر قم با وجود ۱۰۰۰ کارگاه انگشتر سازی و ۱۲۰۰ هنرمند انگشتر ساز قطب تولید انگشتر نقره دست ساز ایران می‌باشد. این هنرمندان در رشته های نقره سازی ، جواهرنگاری و مخراج کاری، قلم زنی، گوهر تراشی (دامله و فست) و حکاکی نگین مشغول به فعالیت هستند.تفاوت عمده انگشتر سازی قم نسبت به انگشتر سازی در سایر شهرها مانند مشهد در دست ساز بودن آن است. در قم استاد انگشتر ساز تمام مراحل ساخت انگشتر را با ابزارهای دستی و با ذوق و سلیقه خود انجام می‌دهد. اما در سایر شهرها مانند مشهد انگشتر به صورت سری سازی و یا ریختگری تولید شد که با این کار سرعت ساخت محصولات بالا رفته ولی از کیفیت و ظرافت آن کاسته می‌شود‌. در قم نیز تعداد محدودی واحد به تولید انگشتر ریختگری مشغول می‌باشند ولی در هیچ شهری از ایران این تعداد هنرمند سازنده انگشتر دست ساز وجود ندارد. استان قم از نظر حجم تولید انگشتر نیز پس از مشهد در رتبه دوم کشور قرار دارد.در ایران شهرهای مشهد، قم، اصفهان، تهران و یزد عمده تولیدکنندگان جواهرات نقره کشور می‌باشند.

 

خرمهره سازی

‌«خرمهره» یکی از معروف‌ترین صنایع دستی قم به حساب می‌آید که ساخت آن به پنج هزار سال قبل باز می‌گردد. «خرمهره» سنگ‌ آبی رنگ یا فیروزه‌ای است که بیشترین کاربرد آن به اعتقاد مردم قم برای دفع چشم زخم است که بعد از پخت، حدود ۹ ساعت در کوره‌ای با درجه حرارت حدود ۱۰۰۰ درجه سانتی گراد، سرد شده و از درون خاک مخصوص محصور شده جدا شده و آماده عرضه به بازار می‌شود.در مورد چگونگی کشف کردن خرمهره اینگونه ثبت شده است که بیشتر از ۵۰۰۰ ساله پیش، در کوره ‏های ذوب مس، مس را در کوره ذوب می‏کردند و جنس بدنه ی کوره از سیلیس بوده و از کربنات سدیم به عنوان سوخت استفاده می‏شده.

پس از مدتی استفاده یک لایه ی آبی رنگ، بدنه کوره را می‏پوشاند و این شروعی برای ساختن خرمهره بوده است. درباره اولین محلی که خرمهره سازی در آن آغاز شد در بین باستان‏شناسان اختلاف نظرهایی وجود دارد؛ عده ای ایران و عده ی دیگری مصر را آغازگر این هنر می‏دانند ولی اکثر باستان‏شناسان معتقدند که با توجه به مدارکی که موجود است، این هنر برای اولین بار در ایران به وجود آمده است و سپس توسط یک شاهزاده خانم ایرانی، روش ساخت خرمهره به عنوان هدیه به مصر برده شده است.

ولی در بیشتر از جاهای دنیا خرمهره سازی با نام خر مهره قم شناخته شده است و در بسیاری از کشورهای اروپایی به خصوص در آلمان این هنر را با نام قم تکنیک می‏شناسند.

در هنر خرمهره سازی، از لحاظ کمی و کیفی، خر مهره قم جایگاه خوبی نه تنها در ایران بلکه در جهان را از آن خود کرده است، چرا که دارای سابقه ای طولانی در ساخت خرمهره است و همینطور تمامی امکانات و مواد اولیه ی لازم برای ساخت خرمهره را در خود دارد.اعتبار این هنر در قم به اندازه‏ ای بوده که هانس وولف مؤلف کتاب صنایع دستی کهن ایران در بازدید از ایران از کارگاه بزرگ خرمهره سازی در قم بازدید کرده است.

این کارگاه دارای ۱۲ کارگر بوده و مصرف سالانه مواد قلیایی آنان بیش از ۵۰ تن بوده است. مصرف این اندازه مواد اولیه و این تعداد کارگر حاکی از اهمیت این هنر در آن دوران می باشد .هم اکنون نیز در قم ساخت خرمهره ‏ها با جدیت ادامه دارد.

قالی های دستباف

«قالی‌های دستبافت» قم یکی از مشهورترین صنایع دستی این استان به حساب می‌آید. فرش و قالی قم از نظر رنگ، نوع بافت، پرز و الیاف نمای کلی از فرش ایران را نشان می‌دهد و ترکیبی از تمام سبک‌های ایران است. همچنین جنس آن‌ها بیشتر از ابریشم، پشم و کرک است و از نظر جنس تار و پود به «گل ابریشم» و «چله ابریشم» معروفند.در قم نیز همانند سایر نواحی ایران، قالیبافی و تولید قالی‌های پشمی از گذشته‌های دور به صورت محدود رواج داشته ولی دارای طرح و نقش مستقلی نبوده‌است. قم از دیرباز به عنوان شهری مهاجرپذیر میزبان افرادی بوده که از مناطق مختلف ایران یا سایر کشورها به این شهر مهاجرت می‌کرده‌اند. بیشتر قالی‌های گذشته قم توسط همین مهاجران و بر اساس نقشه‌های متعارف و معمول موطن آنان بافته می‌شده. قالیبافی قم یا آنچه امروزه به عنوان قالی سبک قم شناخته می‌شود، مرهون تلاش مهاجرانی است که طی کمتر از ۱۰۰ سال گذشته از سایر مناطق قالیبافی ایران نظیر کاشان و اصفهان به قم مهاجرت کرده‌اند. قم دارای نقشه خاص و اختصاصی قالی نیست و بافندگان و تولیدکنندگان قمی با دخل و تصرف هنرمندانه در نقشه‌های سایر مناطق قالیبافی ایران محصولات جذاب و چشم‌نوازی را تولید می‌کنند که به سبب نقشه‌های زیبا، استفاده از ابریشم و بافت ریز و دقیق، در در دوره زمانی کوتاهی شهرت جهانی یافته‌است.

کاشی کاری

«کاشی کاری» هفت رنگ سبکی از کاشی‌کاری است که به عنوان یکی از صنایع دستی قم دارای جایگاه، کاربرد و رونق اقتصادی بسیار خوبی است. این صنعت از نظر تولید و اجرای کار نسبت به معرق سرعت بالاتری دارد و رنگ‌های متدوال بکار رفته در آن عبارتند از سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، قهوه‌ای، سبز، زرد، حنایی و رنگ‌هایی مثل طلائی با پایه پخت متفاوت حدود ۱۰۰۰ تا ۱۱۵۰ درجه سانتیگراد هستند.

خراطی چوب

«خراطی چوب» یکی از صنایع دستی شهر قم است که امروزه در بازار کهنه قم با قدمتی ۶۰۰ ساله در حال فعالیت است.

رنگ رزی

«رنگ رزی» به واسطه فرش دستبافت صنعت پررونق روزهای قدیم قم محسوب می‌شد که به صورت سنتی پا به پای فرش دستباف رونق داشته است ولی در سال های اخیر و همسو با رکود در بازار فرش، از رونق و پویایی خود دور شده است.هنر رنگرزی در قم دارای قدمتی بیش از صد سال می باشد ، طبق کاوش های باستان شناسی بر روی نقاشی های «قره تپه قمرود» سابقه رنگرزی در قم قدمتی ۷ هزار ساله دارد و رنگرزی بر روی الیاف دارای تاریخچه ای کهن است.تعدادی از قالی و قالیچه های موجود به جا مانده از دوران قاجار هنر رنگرزی سنتی را به خوبی نشان می دهد؛ اگر چه همچنان کارگاه هایی در قم در زمینه هنر رنگرزی سنتی فعال می باشند اما به نظر می رسد این هنر گرانقدر مورد فراموشی سپرده شده است و کمتر کسی برای شناخت این هنر به کارگاههای فعال قم سر می زند تا از دستان هنرمند هنرمندانش خبری از این هنر دیرینه بگیرد.

منبت کاری

هنرمندان قمی بیشتر در تولید، طراحی و منبت کاری اشیای تزیینی و تشریفاتی همچون منبت کاری مبل‌های استیل فعالیت دارند. عمدتاً در هنر خود از نقوش اصیل که شامل طرح‌های اسلیمی و ختایی یا گل و بوته است، استفاده می‌کنند.شهر قم به دلیل نزدیکی به پایتخت یکی از عمده ترین مراکز منبت کاری در ایران است که کارگاه های فراوانی مربوط به این هنر اصیل را در خود جای داده است.منبت کاری به صورت کنده کاری روی چوب اجرا می‌شود، هنر منبت کاری از جمله صنایع دستی است که در ایران سابقه ی دیرینه ای دارد، در این هنر نقش‌ها به صورت نقش برجسته روی زمینه کار قرار می‌گیرند.

هنرمندان منبت کار از گروه درودگران هستند،درودگری یا نجاری حرفه‌ای در صنعت و زیرگروه نخستین صنایع چوب است، درودگری فنی کهن است و انسان از ابتدای شهرنشینی به درودگری و نجاری می‌پرداخته‌ است.هنرمندان قمی بیشتر در تولید و طراحی منبت کاری اشیای تزیینی و تشریفاتی همچون منبت کاری مبل های استیل فعالیت دارند.منبت کاران قمی در هنر خود عمدتا از نقوش اصیل که شامل طرح های اسلیمی و ختایی یا گل و بوته است، استفاده می کنند.

معرق کاری

«معرق کاری» کاشی یکی دیگر از صنایع دستی قم است که عبارت است از قطعه‌های تراشیده شده کاشی که نقوش مختلف را از رنگ‌های متفاوت تراشیده و در کنار یگدیگر قرارداده و به شکل قطعاتی بزرگ در آورده و نصب می‌کنند. این نقوش گاهی از نقش‌های گره‌کشی و گاهی از نقش‌های مختلف مانند گل و بوته، اسلیمی‌، ختایی یا خطوط مختلف تشکیل می‌گردند و زینت بخش بناهای مختلف می‌شوند.