خراسان شمالی یکی از استان‌های شمال شرق کشور که درمسیر ترددسالانه میلیون‌ها مسافر و زائر قرار دارد، دارای تفرجگاه‌ها ومناطق زیبایی است، که چشم هر بیننده ای را به سوی خود خیره می کند.

،استان خراسان شمالی به مرکزیت شهربجنورد درشمال شرق ایران بوده که بزرگترین شهر استان بجنورد است. این استان با مصوبه دولت در سال ۱۳۸۳ و پس از تقسیم استان خراسان به سه استان، ایجاد شد.اکثریت مردم خراسان شمالی شیعه هستند که شامل ترک ها، کردها و فارس‌ ها و خاوریهای استان می‌باشند، اگرچه اقلیتی از اهل سنت (عموماً ترکمن) نیز در استان ساکن هستند.

بنای عمارت مفخم (موزه باستان شناسی و مردم شناسی)

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۹۵۲

موقعیت: بجنورد، خیابان شریعتی شمالی

عمارت مفخم بزرگترین و شاخص ­ترین اثر تاریخی دروۀ قاجار در استان خراسان شمالی است که در اوایل دهۀ ۱۳۰۰ هجری قمری به دستور یار محمدخان شادلو معروف به سردار مفخم، حاکم منطقه شمال خراسان، به عنوان محل سکونت وی و خانواده اش ساخته شده است. این بنای مجلل ۳۴ اتاق با دو تالار بزرگ دارد. نمای اصلی ساختمان در سمت جنوب است که سراسر آن به زیباترین وجهی با انواع فنون کاشیکاری معرق، معقلی، هفت رنگ و با طرح ها و نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی، ختایی و هندسی زینت یافته است. مصالح بکار رفته در بنا آجر با ملات گچ است و هر طبقه ساختمان دارای دو ایوان شمالی و جنوبی می باشد، سرتاسر بنا با کاشی های خشتی و هفت رنگ زیبا در اندازه و شکل های مختلف به رنگ های فیروزه ای، زرد، صورتی، بنفش، سفید، سبز، سرخ و سیاه کاشی کاری شده و هر ستون با طرح و نقش خاص خود زینت داده شده است. نمای بیرونی ساختمان تصاویری از دو فرشته بالدار، چهره های انسانی، نقاشی از گل و گیاه و پرنده، طبیعت و طرح های هندسی سده ۱۳ را به تماشا می گذارد. این بنای تاریخی با شماره ۹۵۲ در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است. بنای عمارت مفخم پس از مرمت و احیا به موزه بزرگ باستان شناسی و مردم شناسی استان تبدیل شده است. موزه های مردم شناسی از جمله موزه های تاریخی هستند که در آن گوشه ای از فرهنگ اقوام و ملل یک منطقه را در قالب های آداب و رسوم، مشاغل سنتی و صنایع دستی به نمایش گذاشته می شود. بخش مردم شناسی موزه از سه موضوع کلی اقوام، مشاغل و آئین ها تشکیل شده است. در ادامه محتوای هر یک از بخش های موزه مردم شناسی معرفی شده است.

آیینه خانه مفخم (موزه اسناد و نسخ خطی)

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۱۱۶۷

موقعیت: بجنورد، خیابان شریعتی شمالی

بنای معروف به آیینه خانه یکی از یادمان های برجسته ی دوره قاجار خراسان شمالی است که در شمال شهر بجنورد، در منتهی الیه شمالی خیابان شریعتی قرار دارد. در دوره قاجار بنای آیینه خانه همراه با بناهای دیگری از جمله عمارت مفخم، کلاه فرنگی، حوضخانه و سردر، در باغ بزرگی قرار داشته و مجموعه دارالحکومه ی مفخم را تشکیل می داده است. این بنا در دهه ۱۳۰۰ هجری، همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه به دستور یارمحمد خان شادلو، معروف به سردار مفخم ساخته شده و به عنوان فضای اداری و دیوانی، برای انجام دیدارهای رسمی سردار مفخم با رجال سیاسی عهد قاجار و نیز انجام مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال سیاسی دوره قاجار مورد استفاده قرار می گرفته است. معروف است که طراحی نقشه ساختمانی آیینه خانه به دست میرزا مهدی خانشقاقی ( ممتحن الدوله) اولین مهندس معمار ایرانی که از دانشکده معماری پاریس فارغ التحصیل شده بود، انجام شده است. ساختمان آیینه خانه در دو طبقه به ابعاد تقریبی۱۱×۱۸ متر و به ارتفاع حدود ۱۰ متر ساخته شده که در مجموع ۹ اتاق دارد. یکی از اتاق های طبقه فوقانی تالاری است به ابعاد ۸×۳ متر که تمام دیوارها و سقف آن با طرح های زیبایی آیینه کاری شده و به خاطر وجود همین تالار است که این بنا را آیینه خانه نامیده اند. بنای آیینه خانه به شماره ۱۱۶۷در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از سال ۱۳۷۹ تاکنون به عنوان موزه ی اسناد و نسخ خطی مورد استفاده قرار می گیرد.

بنای آرامگاهی بش قارداش

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۴۵۷۵

موقعیت: ۴ کیلومتری جنوب غرب بجنورد

بنای آرامگاهی بش­قارداش از آثار برجستۀ دورۀ قاجاری در شهرستان بجنورد است که طرح کلی پلان آن از یک گنبدخانه در وسط و دو اتاق کوچک­تر در طرفین تشکیل شده که ورودی آنها در ضلع غربی است. در جلوی هر ورودی ایوانی با قوس جناقی وجود دارد که در طرفین آن مناره­ای ساخته­ اند. سراسر نمای غربی بنا، روی ستون­ ها و نیز گنبد با کاشی ­های فیروزه ­ای و هفت رنگ تزئین شده است. این بنا آرامگاه سردار مفخم، حاکم منطقه شمال خراسان در دوره قاجار است.

کوشک باغ علی آباد

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۴۹۵۳

موقعیت: شهرستان بجنورد، روستای علی آباد

کوشک باغ علی ­آباد بنایی است دو طبقه با پلان مستطیلی که در دورۀ قاجار در مرکز باغی ساخته شده است. این کوشک چهار ورودی در جهات اصلی دارد و طرح کلی آن در طبقه همکف شامل یک حوضخانه با سقف گنبدی در مرکز و دو اتاق در ضلع شرقی و غربی است. در زیر سقف حوضخانه رسمی بندی و کاربندی­ های زیبای گچی وجود دارد. برای رسیدن به طبقه دوم و پشت بام پلکان­هایی در بنا تعبیه شده است. مجموعه باغ و کوشک علی آباد از نمونه های معماری باغ ایرانی در استان خراسان شمالی است.

حسینیه جاجرمی

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۱۱۵۱

موقعیت: بجنورد، خیابان طالقانی شرقی

حسینیه جاجرمی از یادمان های اواخر دورۀ قاجار در شهر بجنورد است که به استناد کتیبه موجود در سال ۱۳۲۵ هجری قمری به دست استاد غلامرضا بنا یزدی ساخته شده است.این بنا یک نمونه معماری سنتی از نوع حیاط مرکزی است که نوعی معماری درونگرا قلمداد می شود و در آن تمام درب و پنجره ها و نورگیرهای رو به حیاط باز می شوند. طرح کلی پلان بنا مربع شکل است و در ضلع شرقی و غربی از دو طبقه تشکیل شده که در مجموع حدود ۶۰۰ متر مربع مساحت دارد. ورودی حسینیه از طریق یک هشتی به حیاط مرکزی متصل شده که با دو رشته پلکان در گوشه های شمال شرقی جنوب غربی به مهتابی های طبقه فوقانی راه می یابد. سقف هشتی بنا در قسمت ورودی و تمام حجره های طبقه پایین با قوس کلیل پوشش یافته و طبقه بالا به صورت تیرپوش است.بی مختلف بنا با آرایه های معماری از قبیل آجرکاری، گچبری، مقرنس­کاری و کتیبه­ هایی تزئین شده است. قسمت بالایی دیوار ایوان شرقی یک افریز تزیینی با کتیبه به خط نستعلیق دارد که در آن گزیده ای از ترکیب بند مشهور محتشم کاشانی در مرثیه شهدای کربلا (باز این چه شورش است) گچبری شده است. این اشعار متناسب کاربری اصلی این بنا به عنوان حسینیه و محل عزاداری سوگواران سید الشهدا (ع) است. بنای اولیه حسینیه به استناد قول مالک (مرحوم حاج علی اکبر جاجرمی) در ابتدا کاربری مسکونی داشته و بعدها وقف حسینیه شده و هر ساله ماه صفر در آن عزاداری می شود. به هر حال پس از آسیب دیدن و متروک شده بنا در دهه های بعد خانوادۀ واقف آنرا به شرط حفظ و احیا و رعایت مفاد وقفنامه در اختیار اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی قرار داده اند. اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان با هدف احیا این بنای تاریخی، مطالعه، استحکام بخشی و مرمت آن را از سال ۱۳۸۴ آغاز و در آبان ماه سال ۱۳۹۰ به پایان رساند. هم اکنون حسینه جاجرمی به عنوان موزه ، بازارچه صنایع دستی و سفره خانه سنتی مورد بهره برداری قرار گرفته و در ایام محرم مراسم عزاداری در آن برگزار می گردد.

مقبـره شهدا

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۹۲۴۱

موقعیت: بجنورد، خیابان ۳۲ متری شهدا

مقبره شهدا نمونۀ برجسته­ ای از آثار معماری دوره­ ی پهلوی اول در بجنورد است که در مرکز باغی ساخته شده است. این بنای یادبود، مدفن تعدادی از افسران رضا شاه است که در واقعه­ ی سرکوب شورش لهاک­خان که در سال ۱۳۰۴ در منطقه علم سرکشی برافراشته بود جان خود را از دست دادند. پلان مقبره شهدا متشکل از یک چهار ضلعی گنبد دار است که در هر گوشه­ ی آن مناره­ ی کوچکی وجود دارد و بدنه­ ی آن با آجرهای تراشدار تزیین شده است. این بنا با الهام از معماری قرون اولیه اسلام ساخته شده است.

غارهای هنامه

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۲۲۲۱۴

موقعیت: روستای هنامه، ۱۸ کیلومتری شمال شرقی شیروان

غارهای هنامه از مجموعه ­ای فضاهای دستکند تشکیل شده که برای ایجاد یک روستا با موقعیت تدافعی ویژه در دل کوه کنده شده است. این مجموعه معماری دستکند شامل فضاهای متعدد مسکونی، انبار، آغل و...است که با اختلاف سطح و در سه طبقه ساخته شده­ اند. طبقه اول باره ­بند یا محل نگهداری احشام و طبقات دوم و سوم محل انبار آذوقه و اسکان مردم بوده است. به استناد مطالعۀ سفالینه­ های به دست آمده در اطراف این مجموعه و نیز مطالعات تطبیقی، غارهای هنامه در قرون ۵-۴ هجری ساخته شده و در دوره­ های بعد و به ویژه در زمان آشوب­ ها و نا امنی مورد استفاده قرار می­ گرفته است.

چهار طـاقی تیموری

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۴۸۰۸

موقعیت: بنای تاریخی چهار طاقی تیموری در ۶ کیلومتری شیروان واقع شده است. این مقبره به عیدخواجه یکی از سرداران تیمور منسوب است. بنای مقبره تیموری از بیرون نمای هشت ضلعی و از داخل نقشه چهار ضلعی دارد. گبند بنا از نوع دو پوش منفصل بوده که در سال های گذشته پوشش خارجی آن از بین رفته است. عناصر مختلف از جمله طاق نماهایی با پوشش جناقی و آجرچینی خفته راسته در قسمت ساقۀ گنبد نمای خارجی بنا را تزیین کرده است. داخل بنا با اندود گچ پوشیده شده که در بخش های مختلف با نقاشی های منحصر بفردی با صحنه شکارگاه و نقوش گیاهی تزیین شده است. همچنین در زیر نورگیرهای پایین گنبد یک نوار کتیبه گچبری زیبا به خط ثلث با مضمون آیاتی از سورۀ مبارکه آل عمران جلوۀ خاصی به این بنا داده است.

شهر بلقیس

شماره ثبت در فهرست آثار ملی:۴۴۹۷

موقعیت: ۳ کیلومتری جنوب شهر اسفراین

شهر بلقیس بقایای شهر کهن اسفراین در خراسان شمالی است که از سده های نخستین اسلام شکل گرفته و تا پایان دوره صفوی و اوایل قاجار زندگی در آن جریان داشته و به عبارتی بیش از هزار سال تاریخ اسفراین را در دل خود جای داده است. شهر بلقیس شرایط و ویژگی های کامل یک شهر اسلامی را داراست و از بخش های مختلف شامل ارگ، شارستان و تاسیسات مختلف شهری چون بازار و مسجد و... برخوردار است. ارگ شهر بلقیس مهم ترین و شاخص ترین اثر این مجموعة باستانی است که از آن می توان به عنوان یکی از بزرگترین سازه های خشتی در ایران نام برد. این سازه بزرگ خشتی و چینه ای وسعتی حدود ۵۱۰۰۰ مترمربع دارد که زمانی ۲۹ برج در اندازه های متفاوت حفاظت از آن را به عهده داشته اند. در گرداگرد ارگ یک خندق وسیع وجود دارد که نفوذ پذیری قلعه را دشوارتر می ساخته است. در محدودۀ حصار شهر(شارستان) آثار دیگری نیز قابل مشاهده است که عبارتند از: ۱- بقعه شیخ آذری شاعر و عارف قرن نهم هجری که در قسمت شمالی شارستان شهر واقع شده است ۲- راسته بازار در بخش میانی شهر، مشتمل بر بازار و بخش های اقتصادی شهر است که مابین تپه منار در جنوب و شیخ آذری در شمال قرار گرفته است.۳- محل معروف به تپه منار«که با توجه به نوشته های مورخین، جغرافی نویسان و نیز کاوش های باستان شناختی احتمالاً محل مسجد در دوران اسلامی است » که بخش هایی از آن را باستان شناسان کاوش کرده اند. بعلاوه، دو بنای مهم دیگر هم خارج از حصار شهر بلقیس ولی در نزدیکی آن قرار دارند: یکی بنای کاروانسرای معروف به کهنه رباط در بخش شمال غربی شارستان شهر بلقیس و دیگری مجموعه ای معروف به یخدان ها که در بخش جنوب غربی شهر تاریخی اسفراین قرار دارند. کاوش های باستان شناسی در شهر بلقیس از سال ۱۳۸۶ با انجام گمانه زنی برای تعیین عرصه و حریم شهر شروع شد و تا کنون به طور مستمر ادامه داشته است. کاوش های شهر بلقیس منجر به کشف آثار فرهنگی-هنری نفیسی شامل انواع سفالینه ها و ظروف، سکه، کوره های سفالگری، بقایای مسجد و آب انبار و آثار دیگری شده است که روی هم رفته تصویر روشنی از تاریخ این شهر باستانی را ترسیم می کنند. آثار به دست آمده از شهر بلقیس در موزه بزرگ باستان شناسی استان در بجنورد به نمایش درآمده است. انجام مطالعات و کاوش های باستان شناختی منجر به معرفی شهر بلقیس و تبیین اهمیت های فرهنگی آن شده و باعث تاسیس پایگاه میراث فرهنگی شهر بلقیس در سال ۱۳۸۸ شد. از این زمان، پایگاه شهر بلقیس به موازات کاوش های باستان شناختی، به انجام فعالیت های مرمتی در بخش های مختلف شهر به ویژه مرمت ارگ و نیز مقبره شیخ آذری پرداخته و برنامه های گسترده ای برای شناسایی و معرفی این میراث ارزشمند باستانی در دستورکار دارد.

قلعۀ صعلوک

شماره ثبت در فهرست آثار ملی:

موقعیت: شهرستان اسفراین،

بنای تاریخی قلعه صعلوک دژی استوار بر جبهۀ جنوبی ارتفاعات سالوک است که که قدمت آن به قرون ۶-۷ هجری میرسد و در متون تاریخی مختلف از آن یاد شده است. این قلعه بر فراز یک صخره منفرد با دیواره های پرتگاهی ساخته شده که تسخیر آن را بسیار دشوار ساخته است. در داخل قلعه بقایای تاسیسات مختلف مانند انبار آذوقه و غلات، حمام، آسیاب، زندان و محل سکونت فرمانده قلعه و افراد دیگر وجود دارد که روی هم رفته مساحت قلعه را به بیش از یک هکتار می­رساند. قلعه صعلوک از نظر وسعت و موقعیتِ بسیار صعب العبور، یکی از برجسته ترین قلاع نظامی دورۀ اسلامی در شمال خراسان است.

سردابه جاجرم

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۱۸۷۴۲

موقعیت: حومه شرقی جاجرم، ابتدای جاده جاجرم-سبزوار

سردابه جاجرم یکی از آثار تاریخی دوره ایلخانی است که به صورت دو طبقه با مصالح سنگ و ملات گچ ساخته شده است. طبقه پایین در زیر زمین ساخته شده و یک ورودی در ضلع شرقی دارد که با شیب ملایمی به داخل بنا راه می­ یابد. پوشش سقف فضای زیرین قوسی است و چهار ستون در زیر سقف بار طبقه فوقانی را به دوش می ­کشند. بنای طبقه فوقانی پلان چهارطاقی دارد و نمای خارجی آن با طاق ­نماهایی تزیین شده است.

 

حمام قدیمی جاجرم(موزه گرمابه و تاریخ شهر جاجرم)

موقعیت: جاجرم، خیابان ۱۵ خرداد

حمام خزینه ای جاجرم با ۷۰۰ مترمربع مساحت در دل بافت تاریخی شهر و در کنار بقایای ارگ قدیم شهر معروف به نارین قلعه و مسجد جامع تاریخی شهر قرار گرفته و به دورۀ متاخر اسلامی تعلق دارد. ورودی حمام از طریق یک سردر و ۵ پله به رخت کن حمام راه می یابد که خود با یک دالان ارتباطی موسوم به میان در به گرمخانه متصل می شود. میان در دالان موربی است که نوعی فضای گذر برای دستیابی از فضای گرم و مرطوب گرمخانه به سرد و خشک تر رختکن است. سایر بخش ها خزینه و چند اتاقک با سقف گنبدی را تشکیل می دهد. در مجموع، این حمام از پنج قسمت شامل سه قسمت درونی و دو قسمت بیرونی تشکیل شده است. قسمت های درونی حمام عبارتند از رختکن یا سربینه، گرمخانه، خزینه و آب انبار. قسمت های بیرونی نیز شامل گلخن، منبع آب گرم و سرد و مخزن سوخت است. این بنا به دلیل ویژگی های شاخص فرهنگی و تاریخی در سال ۱۳۸۶ به شماره ۲۲۲۱۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. مطالعات و مرمت حمام تاریخی جاجرم از سال ۱۳۸۶ آغاز شده و در ۱۳۹۰ به عنوان موزه تاریخ شهر به بهره برداری رسیده است. موزه گرمابه و تاریخ شهر جاجرم شامل هشت غرفه است که در هریک گوشه ای از آداب و رسوم و تاریخ و فرهنگ مردم منطقه به نمایش در آمده است. غرفه های موزه عبارتند از غرفه استاد حمامی و غرفه پوشاک در قسمت سربینه، غرفه های دلاکی، عطاری و باستان شناسی در گرمخانه، غرفه محرم برای معرفی آیین نخل گردانی و غرفه معرفی مشاهیر و نیز غرفه معرفی صنایع دستی شهرستان جاجرم که در کنار هم تصویر گویایی از تاریخ و فرهنگ منطقه جاجرم برای بازدید کننده ترسیم می کنند.

خانۀ شاه نشین بنی هاشم

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: ۱۸۷۴۰

موقعیت: شهرستان جاجرم، روستای خُراشا

خانۀ معروف به شاه نشین بنی هاشم یکی از آثار ارزشمند دورۀ قاجار در شهرستان جاجرم است که به صورت دو طبقه ساخته شده و طبقۀ فوقانی محل پذیرایی از مهمانان رسمی و رجال دولتی بوده است. این بنا به لحاظ داشتن تزیینات زیبای گچبری که به ویژه در اطراف شومینه­ ها تمرکز یافته و نیز کتیبه­ های ثلث شامل آیات قرآنی، ادعیه، نام پنج ­تن، تاریخ ساخت بنا و نام استاد گچکار و کاتب منحصر به فرد است.

مجموعه اسپـاخو

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : ۱۵۷۹

موقعیت: شهرستان مانه و سملقان، روستای اسپاخو

مجموعه تاریخی اسپاخو در روستایی به همین نام و در ۶۱ کیلومتری جنوب غرب شهر آشخانه، مرکز شهرستان مانه و سملقان قرار دارد. در مجموعۀ تاریخی اسپاخو تاکنون ۱۴ اثر و محوطه تاریخی شامل بنای اسپاخو، قلعه شهر سوخته، معدن تاریخی، ساختار های آرامگاهی، قلعه ساسانی، محوطه اسپاخو، حمام، راه قدیمی، محوطه ساسانی، رشته قنات های قدیمی، محوطه اسلامی و محوطه چشمه علی اصغر شناسایی شده است. مهم ترین و شاخص ترین اثر این مجموعه بنای سنگی اسپاخو است که بر سطح تپه ای نسبتاً بلند در جنوب روستای امروزی اسپاخو قرار دارد. این بنا با جهت طولی شرقی- غربی از دو فضای متفاوت تشکیل شده است : فضای مربع شکل زیر گنبد که فضای اصلی است (تالار) و فضای مستطیل شکل ایوان. ابعاد کلی بنا ۵۰/۱۲×۴۰/۲۱ متر است و در مجموع می توان ساختار بنا را به دو بخش گنبد خانه و ایوان تقسیم نمود. به طور کلی ویژگی های برجسته معماری بنای اسپاخو ترکیبی از عناصر و سبک های معماری بناهای دوران تاریخی ایران و به ویژه دوران ساسانی است. با توجه به قرار گرفتن این مجموعه تاریخی در نزدیکی جاده گرگان به بجنورد، مهم ترین هدف در برنامه های پژوهشی این مجموعه تاریخی، کاوش های باستان شناسی و تبدیل مجموعه به یک سایت موزه فضای باز جهت معرفی جاذبه های تاریخی استان و جذب گردشگر تاریخی است.