جاذبه های تاریخی و فرهنگی استان خراسان جنوبی

مسجدجامع خوسف :

مسجدجامع خوسف نیز مربوط به دوره قاجار دارای سردر ورودی بلند با طاق جناغی و تزئینات رسمی بندی، صحن، شبستان زمستانی به نامهای ملاعلی اکبر و حاج عبدالخالق، یک شبستان تابستانی و شبستان های مهتابی و خلیلان است.

ورودی بنا و شبستان های مهتابی و خلیلان در دوره های معاصر بازسازی شده اند و در جریان مرمت شبستان مسجد به بقایا و آثاری مربوط به دو دوره مختلف برخورد شد. در مورد زمان ساخت این بنا در بین اهالی مشهور است که از مساجد مربوط به زمان حیات مبارک امام حسن مجتبی(ع) است ولی در این مسجد شواهدی برای تأیید این ادعا وجود ندارد. بنای موجود در دوره قاجار به فراخور نیاز مرمت و گسترش یافته ولی بر اساس گمانه زنیها زمان بنای اولیه مسجد مربوط به دوره های قبل از آن است.

 

آرامگاه ابن حسام خوسفی:

 آرامگاه ابن حسام خوسفی، شاعر سده نهم هجری، در شهر خوسف استان خراسان جنوبی واقع شده‌است. این آرامگاه که قدمت آن به بیش از ۵۰۰ سال می‌رسد، در سال ۹۲۰ هجری قمری ساخته و در قرن ۱۳ قمری بازسازی گردید.

بنا دارای نقشه چلیپایی شکل و پوشش گنبدی است و در سه جهت، سه طاق نما با قوس جناقی دارد.

همچنین در داخل آرامگاه کتیبه‌ای کاشی کاری شده به رنگ سفید حاوی اشعار ابن حسام است که دور مقبره را فرا گرفته‌است.

محمد فرزند حسام الدین نوه شمس الدین محمد مشهور به  محمدبن حسام یا ابن حسام ملقب به شمس الدین از شاعران قرن نهم هجری قهستان است. خاندانش در قهستان به شعر و ادب و وعظ و پیشوایی شهرت داشته اند. وی در سال 872 یا 873 ه ق در قریه خوسف بیرجند به دنیا آمده است و از ارشادها و تربیت های پدرش بهره برده است .

تربیت های پدر خاک مرا خوشبوی کرد        خاک خوش بر خوابگاه تربت بابای من

ابن حسام با کمالات معنوی در عرصه زندگی قدم در صحرای قناعت نهاد . او غالب اوقات خویش را به خلوت و عزلت گذراند. رنج بیل و گرد و غبار دهقانی را بر درگاه امیران ایستادن ترجیح داد.

ابن حسام فرمانروای سرزمین قناعت است که با سمند صاعقه مانند خیالش بر عرصه آن می تازد و با نظم روان و نطق شیرینش آن را بارور می سازد .

 من به  شهر  قناعتم   حاکم                   شکر و تلیم شهربند من است.

ملک علم سند شاهان است                   شعر ، ملک من و پسند من است

تازی تیز تاز تند خیال                              چون سواری کنم کمند من است

نظم چون آب و نطق شیرینم                    راست پرسی گلاب و قند من است

گردن من کمند آز نیست                         که سر آز در کمند من است

ابن حسام از شاعران بزرگ است که شهرت وی به خاطر خاوران نامه اوست. خاورنامه یا خاوران نامه منظومه ای است حماسی مذهبی شامل 22500 بیت در بحر متقارب که به تقلید از شاهنامه فردوسی درباره جنگ های حضرت علی (ع) و یارانش با قباد پادشاه خاوران سروده است .

شاعر حماسه مذهبی خود را با این اشعار شروع کرده است :

 نخستن برین نامه دلگشای              سخن نقش بسم به نام خدای

خداوند هوش و خداوند جان                   خداوند بخشنده مهربان

یگانه خداوند بالای و پست                 گوا بود بر هستی هر چه هست

ابن حسام شاعری است شیعه مذهب با طبعی وقاد که در مزرعه  رچ  یا  ریچ ، زمستان ها را به عبادت می گذرانده است .

اثر دیگر ابن حسام منظومه (نثرالالی ) است که ترجمه ای از صد کلمه رشید وطواط که شاعر آن را به نظم کشیده است . دیگر اثر وی دیوان اوست که در حدود یازده هزار بیت مشتمل بر قصاید ترجیعات و مخمسات و مثنوی ها و رباعی ها که متظمن نکات حکمی ، وعظ و اندرز می باشد. این دیوان به کوشش شادروان احمد احمدی بیرجندی و محمد تقی سالک به چاپ رسیده است .

مقبره ابن حسام در قریه خوسف زیارتگاه اهل دل است . آرامگاه ابن حسام خوسفی شاعر برجسته دوره صفوی با فرم هشت ضلعی با گنبدی شبیه کلاه فرنگی که در اصل نورگیر مقبره محسوب می گردد احداث شده است.فضای ورودی آرامگاه دارای پله است که در نمای جنوبی ساختمان قرار گرفته و به لحاظ فرم مانند پیش طاقی بوده که سقف آن دارای فرم قوسی شکل به صورت سه بخشی کند است.

در نمای خارجی مقبره در سه طرف نورگیر یا پنجره کارگذاشته شده که نور فضای داخلی را تامین می کنند و همچنین علاوه بر پنجره ها طاق نماهایی در نمای خارجی ساختمان موجود است که فرم کلی بنا از این طاق نماها نشأت می گیرد.

 

مدرسه ابن حسام:

این بنا از عناصر معماری ایران از قبیل سردر ورودی، دالان حیاط و اتاق ها… حیاط تشکیل شده است ورودی بنا با طاق کلیل است. نمای حاشیه خیابان مدرسه قاب بندی آجری و قاب های آجری اطراف پنجره ‌ها می‌‌باشد نمای داخل حیاط نیز دارای قابها‌ی آجر‌ی تاریخ ساخت این بنا بر اساس لوح موجود در سردر بنا 1260 هـ.ق است. این بنا به دستور ملا علی اکبر خوسفی و با هزینه فردی به نام آقا محمد خان بنا شده است. این بنا در دوران پهلوی دچار تغییراتی شده است.

 

 خانه تاجور:

این بنا مربوط به دوره قاجاریه بوده و از ویژگی‌های معماری آن داشتن دو در ورودی است یکی از ورودی‌ها دارای تزئینات آجرکاری دوره پهلوی و دیگری دارای تزئینات رسمی بندی بوده و از لحاظ معماری اصیل‌تراست. تزئینات بنا شامل رسمی بندی و آجرکاری‌های ورودی، کار‌بندی‌های ایوان و پنجره‌های مشبک است،از دیگر خانه‌های تاریخی خوسف می‌توان به خانه خلیلی و خانه علوی اشاره کرد که در بافت تاریخی خوسف قرار دارند.

مؤلف کتاب ناشناخته حدود العالم من المشرق الی المغرب که در سال ۳۷۹ هجری قمری تألیف شده از خوسف خسب یاد کرده و حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ هجری در کتاب نزهه القلوب‌ درباره خوسف چنین می‌گوید‌: «خوسف شهر کوچکی است و چند موضع توابع دارد و آب آن از رودخانه باشد و دی‌ها را آب از کاریز باشد و در آنجا همه نوع انتفاعی حاصل آید."

حافظ نیز در مورد تعداد مزارع و موقعیت شهر خوسف چنین بیان می‌‌دارد‌: «‌۲۰ قریه و ۱۰۰ مزرعه از توابع خوسف بوده که در کنار بیابان است و در آن طرف بیابان حدود کرمان بوده، خبیص نواحی آن است و آن بیابان را لوت خوانند و در تابستان از آن موضع نمی‌توان گذشت ۴۰ فرسنگ در آن راه آب ندارد.
عوامل متعددی در نحوه شکل‌گیری و گسترش کالبدی بافت‌های تاریخی مؤثر می‌باشند شناخت کامل و احاطه بر این عوامل تأثیر زیادی در بررسی، تجزیه و تحلیل عملکرد بافت دارد، عواملی مانند میزان خشکی یا رطوبت هوا‌، درجه حرارت‌، میزان و نوع بارش‌های جوی، نوع‌، جهت و سرعت وزش بادهاعوامل اجتماعی از قبیل مذهب‌، اعتقادات‌، آداب و رسوم‌، روابط اجتماعی‌، نوع شغل‌، میزان درآمد و نوع طبقات اجتماعی نیز در این مورد تأثیر‌گذارند.
بافت قدیمی خوسف نیز که در طول حیات چند ۱۰۰ ساله خود‌، فراز و نشیب‌های زیادی را طی کرده از این امر مستثنی نبوده و در جریان شکل‌گیری و رشد خود بسیار از این عوامل متأثر شده است.»

 

 خانه مالکی:

تاریخ ساخت بنا 1250 تا 1260 ﻫ. ق می باشداین بنا در بافت قدیم خوسف واقع شده است از عناصر معماری این بنا می توان به دهلیز حیاط ایوان شاه نشین، و اتاق های متعدد دور تادور حیاط اشاره نمود.
مهمترین تزئینات این بنا نقوش اسلیمی وگل گیاه برسطح تویزه ها وپوشش شاه نشین می باشد.این بنا با شماره 3443 در فهرست آثار ملی کشور جای گرفت.

 

 قلعه خوسف:

پلان این بنا چهار ضلعی بوده ودر چهار برج در چهار گوشه آن ایجاد گردیده است. درب اصلی ورودی در ضلع غربی قرار داشته و برخوردار از فضاهای داخلی متنوع بوده است که اکنون آثار آن بدلیل حوادث طبیعی و انسانی از بین رفته است.

این بنا در زمان فرمانداری کاظم خان همزمان با حکومت نادر شاه پایه گذاری شده ودر دوره های بعدی گسترش یافته است.

  

 منطقه گواب خوسف:

یکی ازجاذبه های گردشگری شهرخوسف که درجوار بافت قدیمی شهرقرارگرفته، منطقه گواب می باشد.

              

   آب انبارهای خوسف :

شرایط و اوضاع اقلیمی خشک و نیمه خشک بخش عمده ای از ایران، تاثیری بنیادی در خلق پدیده های گوناگون معماری این سرزمین گذاشته است به طوری که مردم برای دسترسی به آب چندین کیلومتر قنات حفر کرده و به دلیل نبود لوله کشی و امکانات سرمایشی در شهر، روستا و بیابان ها سد یا مکان هایی برای ذخیره آب تابستان احداث می کردند که آب انبار نامیده می شد، در حال حاضر این آثار ارزشمند از رونق افتاده و در بعضی نقاط به ویرانه هایی تبدیل شده و سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری نیز توجه چندانی به این آثار تاریخی ندارد.
از نظر شکل و معماری قسمت های مختلف یک آب انبار عبارت بود از منبع ذخیره آب، پوشش منبع، بادگیر و هواکش، راه پله، پاشیر و سردر تزئینی که معمولا به شکل چهار ضلعی، مکعب، مکعب مستطیل، هشت گوشه و استوانه احداث و بخش عمده آن در زیر زمین حفر می شد و پوشش آن به صورت گنبدی مخروط مسطح و ساخته شده با آجر بوده، گنبدهای مخروط نیز به دو نوع صاف و زمینه ای یا پله ای ساخته می شد.
برای سالم نگه داشتن آب و خنک کردن آن روی پوشش انبار دریچه ای باز می گذاشتند تا جریان هوا در آن برقرار باشد.
راه پله ها که دسترسی به پای شیر و محل برداشتن آب را میسر می کند با توجه به عمق و بزرگی حوض انبار تعداد آن از ۱۰ تا ۵۰ پله متغیر است و گاهی پله هایی با پهنای زیاد می ساختند تا افراد به راحتی بتوانند با سطل، دلو، کوزه، سبو و مشک از کنار هم عبور کنند و شیر آب را نیز حدود یک متر مربع بالاتر از کف منبع نصب می کردند تا مواد ته نشین شده با آب خارج نشود.سردر آب انبارها، چشمگیرترین واحد تزئینی و نماسازی شده بنا بود که برخی از آن ها نقاط معماری منحصر به فردی داشته و در ساخت آب انبارها سنگ، آجر، شفته، آهک، ساروج و گاهی هم سرب به کار می رفت.
نکته اساسی در این بنا آب بندی منبع بوده به طوری که نباید پس از آبگیری هیچ گونه نشتی داشته باشد و در برابر فشار آب ترک بردارد و آب پس دهد، کف منبع را شفته آهک یا سرب می ریختند مانند آب انبارهای خواجه و ریگ در یزد، گنجعلی خان در کرمان و آب انبار مهربان در خوسف، ضمن این که آب انبارها را در محل هایی می ساختند که بتوانند به راحتی آب قنات ها ویا آب باران در فصل زمستان آن را پر از آب کنند.
خوسف نیز به دلیل قرار گرفتن در منطقه گرم و خشک آب انبارهای زیادی دارد و آثار آن هنوز باقی است و در بعضی نقاط و به خصوص صحرا و بیابان ها مورد استفاده قرار می گیرد.
مردم خوسف زمستان هر سال مجرای خروج مخزن آب را باز می کردند تا آب های اضافی از آن خارج شده و ته آن عاری از هر گونه لجن یا خاک و خاشاک شود، قبل از ذخیره آب در قسمت ورودی آن چاله ای حفر کرده و آب را در آن ذخیره می کرده اند و پس از پر شدن، آب آن را یک دفعه رها کرده تا خاک و خاشاک ته مخزن به بیرون هدایت شود و پس از تمیز کردن، آب را داخل آب انبار ذخیره می کردند و گودال یا چاله ذکر شده به عنوان یک صافی عمل می کرد و این کار را معمولا در سردترین شب های سال انجام می دادند و استفاده از آب در زمستان ممنوع بود.در شهر خوسف آب انبارها به دو نوع تقسیم می شود؛ در برخی آب انبارها ظرفیت مخازن آب کم بود(حوض) و دسته دوم به آب انبارهایی با ظرفیت آبگیری بیشتر(حوض انبار) مشهور بود که مهم ترین آن ها عبارتند از:

۱-حوض انبار پایین شهر مشهور به حوض انبار حاج رفیع خوسفی، جنب مسجد جامع و حسینیه صاحب الزمانی(عج) که آن را شخصی به نام حاجی رفیع ساخته و بیش از ۳۵۰ سال از بنای آن می گذرد و ظرفیت آن ذخیره ۴ شبانه روز آب بوده که هنوز سالم و پا برجاست ولی از آن استفاده نمی شود.

۲- حوض انبار بالای شهر مشهور به حوض انبار کربلایی خدیجه که ریش سفیدان منطقه می گویند بانی آن زنی تهی دست و با خدا بوده و خرج ساخت آن را با چند سال ریسندگی نخ تامین کرده است، این حوض انبار نزدیک حمام عمومی در حاشیه خیابان ابن حسام قرار دارد و مخزن آن در زمینی سنگلاخی بنا شده و هم اکنون نیز مورد استفاده قرار می گیرد و قدمت آن به بیش از ۲۵۰ سال می رسد.

۳-حوض انبار مهربان در قسمت شمال شرقی(بافت قدیمی شهر) واقع شده که مرحوم حاج علی اکبر مهربان با یک نفر دیگر در سال ۱۳۴۰ هجری آن انبار را بنا کرده است که پس از اجرای شبکه لوله کشی آب و امکانات سرمایشی این بنای ارزشمند اهمیت خود را از دست داد و حدود ۵ سال قبل با همکاری شهرداری خوسف این بنا تبدیل به گود زورخانه شده و مورد استفاده ورزشکاران باستانی قرار می گیرد.

۴-حوض محمدقلی خان جنب نمایندگی میراث فرهنگی خوسف که قدمت این اثر به حدود ۲۰۰ سال قبل می رسد و این اثر هم اکنون به طور کامل از بین رفته است.

۵-حوض کل گوده جنب هیئت حسینی خوسف که این ۵ حوض انبار همگی از جوی میانی(ده میان) آب میشده است.

۶-حوض انبار سر پرچ

۷-حوض انبار محله جومیان و ده ها آب انبار و حوض در روستاهای بزرگ و کوچک و صحراها و بیابان های خوسف که هنوز هم مورد استفاده عموم قرار می گیرد.

حدود ۴ سال قبل تعدادی از آب انبارهای صحرایی بازسازی و مرمت شد و برای جلوگیری از ورود حیوانات وحشی در توری و پنجره در آن نصب شد و هر چند این آثار در خشکسالی اخیر بدون آب ماند ولی امسال بر اثر بارندگی و جاری شدن سیل بیشتر آن ها آب دارد.

 

خانه سرپرچی(مهربان)،خانه سالاری، خانه شکوهی،خانه مولودخان نخعی، خانه صمدی، خانه عزیزا...رفیعی، خانه علوی، خانه اشرفی، خانه بینا، خانه سرهنگی(نخعی)، مسجد محله (باب الحوائج)، مسجدمحله پایین شهر(امام حسن عسکری(ع، موقوفه ی میرزاجعفر، مقبره ملا علی اکبرخوسفی ازدیگربناهای تاریخی شهرخوسف می باشند.

 

قلعه رستم :

قلعه رستم در شهرستان خوسف روستای گنج قرار دارد. این قلعه بر روی تپه‌اى رفیع که بر جلگه خوسف و دشت ماژان مشرف است، واقع شده است و از جمله قلعه‌های اصلی اسماعیلیان قهستان می باشد که ساخت ابتدایی آن به دوره ساسانیان مربوط می شود و بعدها توسط اسماعیلیان قلعه بازسازی و مورد استفاده مجدد قرار گرفت که در برخی متون قلعه رستم بعنوان قلعه دختر نیز نامیده شده است.

 

 باغ های گل نرگس:

دارا بودن شرایط اقیلمی مناسب برای رویش گل نرگس به دیار گلهای نرگس معروف است. این شهرستان یکی از قطب‌های پرورش و تولید گل نرگس در شرق کشور محسوب می‌شود و نرگس تولیدی درآن یکی از مرغوب‌ترین نوع نرگس‌های تولید شده در کشور است.

نرگس زارهای خوسف با مساحت 20 هکتار یکی از جاذبه‌های گردشگری این شهرستان است که جلوه خاصی را به آن می‌بخشد و بوی این گل‌های بهشتی نوازشگر روح است.

 

 آبگرم لوت :

از جمله جاذبه ها و قابلیت های گردشگری و با اهمیت شهرستان خوسف آبگرم لوت در فاصله ی حدود 70 کیلومتری جنوب شهر خوسف است . این آبگرم طبیعی با خواص اعجاب انگیزش سالانه پذیرای خیل عظیمی از گردشگران داخلی و خارجی می باشد و از موقعیت مناسبی در منطقه برخوردار است.

خواص آبگرم:
از خواص فیزیکی و شیمیایی آبگرم لوت می توان به موارد ذیل اشاره نمود :

• رنگ ومزه: معمولا آبهای معدنی بی رنگ وزلال هستند که آب گرم لوت نیز از این قاعده استثنا نیست ولی در برخی موارد در اثر وجود مواد معلق یا کلوئیدی رنگین وکدر می شود مثلا در مورد آبهای گوگردی که SHاکسیده می گردد باعث رنگ شیری و آبی آبهای گوگردی می شود در کل باید گفت آب گرم لوت بی رنگ وزلال می باشد.
• بو: آب گرم بی بو می باشد.
• وزن مخصوص : معمولا آبهای گرم به دلیلی دارا بودن مواد محلول دارای وزنی بیش از یک هستند.
• درجه حرارت : درجه حرارت و گرمای آب معدنی به منشاءآنها ،عمق زمین و فعالیتهای بیولوژیک وواکنش های شیمیایی همچنین سرعت بالا آمدن آنها و نظایر آن داردوممکن است از حدود 6درجه تا 98 درجه سانتیگراد باشد گرمای آب معدنی به علل خاص چون زلزله تغییر نماید.
  درجه حرارت آب گرم لوت براساس نمونه برداری آقای دکتر فرخی 3/24 درجه سانتیگراد است که این نمونه در شهریور ماه سال 1384برداشته شده است.
• هدایت الکتریکی :هدایت الکتریکی آبهای معدنی بستگی به میزان املاح موجود آنها دارد و چون املاح آبهای معدنی زیادترازآبهای آشامیدنی است هدایت الکتریکی آنها نیز بیشتر می باشد و در مورد آبهای معدنی تغییرات هدایت الکتریکی نشانه اختلاط آنها با آبهای سطحی است هدایت الکتریکی آب گرم لوت 8760 می باشد.
• اکسید و احیا شدن :هرگاه در زمینهای آبرفتی با آبهای اکسیژن دار مخلوط شوند اکسید می شوند وممکن است گوگرد – تیوسولفات – سولفیت وسولفات تولید و چون آب گرم معدنی لوت نیز سولفاره است اکسید شدن آن به یکی از شکلهای فوق اتفاق خواهد افتاد.
  بر اساس خواص شیمیایی فیزیکی آب گرم لوت این چشمه برای درمان امراض پوستی،عضلانی و گوارشی مناسب بوده که با ارزیابی های به عمل آمده از گردشگران مشخص شد که حدود 50%آنهابه منظور معالجه امراض پوستی ،42%به منظور معالجه امراض عضلانی و8%به منظور معالجه امراض گوارشی به این چشمه سفر کرده اند.بنابراین ملاحظه می شود که هدف اصلی گردشگران از سفر به آب گرم لوت درمان امراض پوستی بوده است. 

 

  مسجد جامع روستای گل:

این بنا در روستای گل واقع در 30 کیلومتری جنوب شرقی خوسف، قرار گرفته است بنا شامل سردر ورودی، دهلیز شبستان ستوندار، صحن، پایاب و دو ایوان می باشد ورودی بنا که از لحاظ معماری وتزئینات وابسته مهمترین و با ارزشترین بخش بنا محسوب می شود دارای تزئینات انبوه گچبری و با طرحهای اسلیمی و رسمی بندی می باشد. شبستان بنا دارای چهار ستون چهار ضلعی به قطر حدود سیزده سانتیمتر و نه گنبد می باشد.در دو طرف جنوب غرب و شمال شرق صحن دو ایوان قرار دارد که دارای قوس کلیل می باشد.این بنا برخوردار از کتیبه ای سنگی می باشد که در تاریخ 1191ﻫ. ق را نشان می دهد.

 

 منطقه آرک و کرنگ:

منطقه آرک و کرنگ در 52 کیلومتری غرب بیرجند و 17 کیلومتری شمال شهر خوسف واقع شده است. کوهستانی بودن منطقه، منابع آب نسبتا فراوان ، دره ها و چشم اندازهای زیبا همراه با پوشش گیاهی از تنک تا متراکم از منابع با ارزش این منطقه محسوب می گردند. منطقه حفاظت شده آرک و کرنگ با وسعت ساحت 23,571 هکتار در استان خراسان جنوبی واقع است. این منطقه که در 80 کیلومتری جنوب غربى بیرجند واقع شده است، یکى از نواحى جنگلى و زیباى استان محسوب مى‏ گردد و غالب پوشش گیاهى این منطقه را درختان بادامشک، بنه، گز و تاغ، و گیاهان دارویى همچون گل زوفا، کلپوره، شاه تره، خاکشیر، درمنه و... تشکیل مى ‏دهند. همچنین در این منطقه جانوران و پرندگانى مانند گرگ، روباه، شغال، خرگوش، قوچ، بزکوهى، کبک، تیهو و سینه سیاه و ... وجود دارند که در شمار ثروت‏هاى طبیعى به شمار مى ‏روند.

 منطقه آرک و گرنگ بر اساس آگهی رسمی مصوبه شماره 270  شورایعالی حفاظت محیط زیست مورخ 19/01/85  به عنوان منطقه حفاظت شده معرفی گردیده است.

 موقعیت عمومی منطقه :منطقه آرک و گرنگ در 52 کیلومتری غرب بیرجند و 17 کیلو¬متری شمال شهر خوسف  و از نظر مختصات جغرافیایی بین  E583700 طول غربی تا  E585500 طول شرقی و بین  N324700 و   N330500  عرض شمالی واقع گردیده است. 

شمالاً: از کلاته شمس در امتداد جاده خاکی تا بین آباد و از این نقطه تا روستای آرک و پس از گذشتن از روستای حامی تا دهن رود.

جنوباً: از تقاطع جاده قدیم بیرجند- خور و جاده آرک به خوسف تا تقاطع جاده آسفالته کرمان - بیرجند تا دو راهی گرنگ.

شرقاً: از دو راهی جاده قدیم بیرجند - کرمان و جاده خوسف و آرک تا دو راهی کلاته شمس.

غرباً: از دو راهی تقاطع جاده آسفالته کرمان- بیرجند و جاده فرعی روستای گرنگ تا روستای دهن رود.

توپوگرافی منطقه : این منطقه عمدتاً کوهستانی و صخره ای است. نواحی دشتی در جنوب منطقه واقع شده و در سمت شمال دارای کوهستانهای مرتفع و تپه ماهوری میباشد.

از نظر اقلیمی منطقه در ناحیه خشک و نیمه خشک قرار گرفته و تقریباً تمامی پدیده های طبیعی مثل کوه, تپه, چشمه, رودخانه و قنات های مختلف در آن به چشم می خورد.

از نظر پوشش گیاهی، گیاه غالب در منطقه آرک وگرنگ در حال حاضر در مناطق دشتی درمنه و در ارتفاعات درختچه های بنه و بادامشک میباشد و سایر گیاهان موجود عبارتند از: زیره, مستار, کلپوره, گل زوفا, کاکوتی, گل بومادران, آویشن, لاله قرمز ،آنغوزه، پرند, انجیرکوهی, گون, گز, بید, کلاه میرحسن, خارشتر, افدرا و برخی از گیاهان خانواده کاسنی میباشد.

از نظر  حیات وحش پستانداران مختلف از جمله کل و بز، گرگ، شغال، روباه، خرگوش, تشی و ... و پرندگان مختلفی از جمله کبک, تیهو, باقرقره, کبوتر چاهی, زاغ، انواع عقاب و پرندگان گوشتخوار، انواع گنجشک سانان و... در منطقه حضور دارند. صخره های صعب العبور زیستگاه گونه شاخص منطقه، کل و بز است.

 

 روستای ماژان:

روستای ماژان خوسف در ۳۶ کیلومتری غرب بیرجند مرکز خراسان جنوبی قرار دارد.

 

 سنگ نگاره های کال جنگال:

 کال جنگال نام یکی از دره های عمیق (کوه ریچ) از روستاهای بخش مرکزی خوسف می باشد . در قلل مرتفع کوه های این دره بر روی سنگ های صیقلی پیکره ها و نوشته هایی به زبان اشکانی نقش بسته که نشانی از زندگی با عظمت پیشینیان ما می باشد . در این محل سه تصویر و 9 ،10 کتیبه مشاهده می شود.این تصویر در حدود  164 سانتی متر طول و 123 سانتی متر عرض دارد و بر روی تخته سنگی سیاه و صیقل خورده ای هک شده است در این تصویر مرد جنگ جو دست راست را به کمر زده و با دست چپ با شیر مبارزه می کند . استاد صادق کیا متن 21 حرف که در 2 سطر و در مقابل تصویر مرد جنگ جو بر روی تخته سنگ نوشته شده چنین ترجمه کرده اند( پدر اردشیر نخور شهربان یا من اردشیر پسر شاپور شهربانم ) شاید بر اساس همین تصویر نام این محل را کال جنگال نامیده اند زیرا در گویش بیرجند کال به معنی چال و گودی و جنگال به معنی جنگ جو میباشد .

 

 روستای خور :

بافت تاریخی روستای خور مربوط به دوره صفوی نیز متاثر از شرایط اقلیمی و جغرافیایی محیط خود است. خانه های گلی، پوشش گنبدی، حیاط مرکزی، بادگیرها، اطاق های دور تا دور حیاط، هشتی ها و دهلیزها، دیوارهای قطور، حوض و باغچه وسط حیاط به صورت هماهنگ و یکنواخت از ویژگیهای معماری خانه های روستای خور هستند که مطابق با اقلیم منطقه بوجود آمده است. تراکم خانه ها و کوچه های پرپیچ و خم و همچنین بادگیرها از شاخصهای عمده روستای خور است.

در بافت خور بناهایی همچون قلعه، آب انبار، مسجد، حسینیه، حمام و خانه های قدیمی وجود دارد که اکثرا متعلق به دوره صفوی است.

 

 کویر خور :

کویر خور در فاصله 50 کیلومتری از محور خوسف – طبس واقع شده است.

کویر خور دارای آبگیر و نیزاری می باشد که شرایط را برای پرنده نگری مهیا می سازد و از جمله ویژگی خاص این منطقه وجود خانه های ارگانیک و برگرفته از مصالح بومی چوب های طاق در ساخت این خانه هاست به طوری که علاقمندان به کویر و طبیعت جهت استراحت کوتاه میتوانند از این خانه ها بهره ببرند.

 نیزار خور:

نیزار دارای نمای زیبایی است که چشم هر بیننده ای را در دل کویر به خود جلب می کند.