جاذبه های تاریخی-فرهنگی استان کرمانشاه
طاق بستان:
محوطه تاریخی طاق بستان، در دامنه کوهی به همین نام و در کنار چشمه‌ای در شمال شرقی حاشیه کنونی شهر کرمانشاه قرار دارد. دراین محوطه، آثاری از دوره ساسانی شاملسنگ‌نگاره اردشیر دوم و دو ایوان سنگی به نام‌های ایوان کوچک و بزرگ وجود دارد. ایوان کوچک در سمت چپ سنگ‌نگاره ادشیر دوم و ایوان بزرگ در سمت راست ایوان کوچک دیده می‌شود. ابن فقیه و ابن رسته این مکان را «شبدیز» و یاقوت حموی آن را « قصرشیرین» نامیده است. همچنین حمدالله مستوفی آن را «طاق وسطام» و عده‌ای دیگر آن را «طاق بهستون»، «طاق بیستون» و « تخت بستان» نامیده‌اند. اهالی محل نیز این محوطه را با نام «طاق وسان» و «طاق بسان» می‌شناسند؛ زیرا «سان» در لفظ محلی به معنی سنگ است و «طاق وسان» یعنی طاقی که در سنگ کنده شده است.
بنای بیستون:
این بنای تقریباً مستطیل شکل در جهت شرقی ـ غربی در شمال کاروان‌سرای صفوی بیستون و رو به روی فرهاد تراش، در زیر جاده قدیمی همدان ـ کرمانشاه قرار دارد. این بنا از دو بخش تشکیل شده است: بخش شرقی به ابعاد 80*85 متر، دیوارهای پیرامونی به عرض40/2 متر دارد. ورودی این بنا در ضلع شرقی است. بخش غربی به ابعاد 55*44 متر، از طریق یک ورودی به بخش شرقی مرتبط می‌شود. این بخش در حقیقت حیاط خلوت مجموعه را شکل می‌دهد. نمای روکار دیوارهای بنا به وسیله بلوک‌های سنگی تراشیده و قسمت داخلی دیوارها با لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته است. در دیوارهای بیرونی این بنا به فواصل معین، پشتبندهای مستطیل شکلی به طول متوسط 10/3 متر ایجاد شده است. بر روی برخی از بلوک‌های سنگی این بنا، نشانه‌هایی از حجاران ساسانی دیده می‌شود.
کاخ خسرو:
در حاشیه شمالی شهر کنونی قصرشیرین و در نزدیکی آتشکده چهار قابی، ویرانه‌های قصر خسرو پرویز دیده می‌شود. این بنا در جهت شرقی ـ غربی و به ابعاد 98*285 متر بر روی مصطبه‌ای به ارتفاع هشت متر ساخته شده است. راه ورود به داخل بنا از طریق پلکان صورت می‌گرفت. در قسمت شرقی بنا، تالار ستون‌دار مستطیل شکلی دیده می‌شود و سقف آن به وسیله طاق‌های آجری پوشش داده شده است. در پشت این تالار، اتاق گنبددار بزرگی قرار دارد و راه ورود به آن از طریق درگاهی که در قسمت غربی تالار ایجاد شده است، صورت می‌گیرد. در شمال و جنوب اتاق گنبددار، اتاق‌های مستطیل شکلی وجود دارد که از طریق اتاق گنبددار قابل دسترسی بوده‌اند. همچنین در پشت اتاق گنبددار، حیاط مربع شکلی به ابعاد 27*27 متر با رواق ستون‌دار قرار دارد. اطراف این حیاط را اتاق‌های متعددی فرا گرفته است. در قسمت غربی حیاط نیز ایوانی ساخته شده است که از طریق درگاهی به حیاط دیگر کاخ منتهی می‌شود. در اطراف این حیاط ها نیز مجموعه اتاقها و اصطبل‌ها قرار دارند. در قسمت شمالی تراس، چند خانه به صورت یک مجموعه دیده می‌شود.
طاق‌گرا:
بنای مستطیل شکل طاق‌گرا به ابعاد 86/4*70/7 متر در گردنه پاتاق، بر سر راه کرمانشاه به سر پل ذهاب و در کنار راه باستانی سنگ‌فرش شده‌ای قرار دارد که فلات ایران را به بین النهرین ارتباط می‌داد. به علت تغییر مسیر، این راه و بنای طاق‌گرا اکنون در شیب‌های پایین جاده آسفالته قرار گرفته است. از نظر معماری، بنای طاق‌گرا، فضای ایوان مانندی است که تماماً از سنگ ساخته شده است. ورودی آن به طرف جنوب و مشرف بر جاده سنگ‌فرش باستانی است و با بلوک‌های سنگی که به صورت مکعب مستطیل تراشیده شده‌اند، ساخته شده است. مصالح داخلی دیوارها نیز از لاشه سنگ و ملاط گچ است. دیوارهای بنا تا حدودی بلندتر ساخته شده‌اند تا بتوانند سقف طاق را کاملاً مسطح نمایند. در بالاترین بخش بر روی لبه بام بنا، یک ردیف کنگره به ارتفاع نود و دو سانتی‌متر قرار گرفته است. بنا بر این ارتفاع بنا از سطح زمین تا بالاترین نقطه 7/11 متر است. همچنین عرض دهانه طاق 10/4 متر و عمق آن 10/3 متر است. دیوارهای داخلی بنا با نقوش هندسی حجاری شده است.
معبد آناهیتا:
در مرکز شهر کنگاور بر سر راه همدان به کرمانشاه قرار دارد. این بنا بر روی تپه‌ای طبیعی با حداکثر ارتفاع سی و دو متر نسبت به سطح زمین‌های اطراف ساخته شده است. نقشه این بنا چهار ضلعی، به ابعاد 209*224 متر و هر ضلع آن به شکل صفه‌ای به قطر هجده متر است. این صفه‌ها با لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته شده‌اند و نمای بیرونی آن‌ها به وسیله سنگ‌های بزرگ تراشیده شده، به صورت خشکه‌چین پوشش داده شده است. در مواردی برای اتصال برخی از بلوک‌ها، از بست‌های آهنی و سربی استفاده شده است. برخی از مورخین این بنا را معبدی برای الهه آناهیتا دانسته‌اند. آناهیتا ایزد بانوی آب‌های روان، زیبایی، فراوانی و برکت در دوران پیش از اسلام بوده است. برخی دیگر از محققین به تبعیت از نوشته‌های مورخین ایرانی و عرب سده سوم هـ .ق به بعد، این بنا را کاخی ناتمام برای خسروپرویز معرفی کرده‌اند. عده‌ای نیز زمان ساخت آن را به اواخر سده سوم و آغاز سده دوم ق.م و عده دیگر آن را به سده اول ق.م نسبت می‌دهند. سیف‌الله کامبخش فرد ـ کاوش‌گر بنا ـ آن را به سه دوره هخامنشی، اشکانی و ساسانی نسبت می‌دهد و مسعود آذرنوش کاوش‌گر دیگر بنا، آن را کاخ ناتمامی از خسرو پرویز در اواخر دوره ساسانی می‌داند.
آتشکده چهارقاپی:
«چهار قاپو» یا «چهار قاپی» به معنی «چهار در»، از جمله آتشکده‌های دوره ساسانی در شهر مرزی قصرشیرین است. این آتشکده از نوع آتشکده‌هایی است که دارای دالان طواف بوده و به مرور زمان رواق آن فرو ریخته است و تنها در برخی از قسمت‌ها، آثاری از آن دیده می‌شود. این آتشکده اتاقی مربع شکل به ابعاد 25*25 متر است و سقفی گنبدی شکل به قطر شانزده متر داشت که متأسفانه اکنون اثری از آن باقی نمانده است و تنها بقایای گوشواره‌ها در چهار گوشه آن دیده می‌شود. این اتاق مربع شکل دارای چهار درگاه ورودی است که به رواق اطراف فضای مرکزی منتهی می‌شوند. در اطراف این بنا مجموعه اتاقها و فضاهایی وجود دارد که بخش‌هایی از آن در نتیجه کاوش‌های باستان‌شناختی سال‌های اخیر شناسایی شده است. این بنا با استفاده از مصالح محلی از قبیل لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته شده و گنبد آن آجری است.
خانه معین‌الکتاب:
این خانه در محله قدیمی «علاف‌خانه» شهر کرمانشاه قرار دارد. راه دسترسی به آن از طریق کوچه توکل و فیض مهدوی میسر است. این خانه از نوع خانه‌های درون‌گرا است و با عبور از هشتی به حیاط بیرونی و از طریق راهرویی دراز به حیاط اندرونی راه می‌یابد. این راهرو با زاویه نود درجه دو حیاط را به هم متصل می‌کند. به عبارتی امکان دید مستقیم از حیاط بیرونی به حیاط اندرونی وجود ندارد. اندرونی که بخش اصلی بنا محسوب می‌شود، به صورت حیاط نسبتاً بزرگی به مساحت صد و پنجاه و چهار متر مربع است. بخش اندرونی در سه طرف حیاط دارای فضاهای مسکونی است و در ضلع جنوبی که اتاق ندارد، با طاق‌نماهایی تزیین شده است. در ضلع شمالی حیاط، میهمان‌خانه بزرگی وجود دارد. بانی و مالک این خانه میرزا حسن خان مدنی معروف به «معین‌الکتاب» است. میرزا حسن خان از جمله آزادی‌خواهان صدر مشروطیت است و در کرمانشاه بیشتر او را به نام دبیر اعظم می‌شناسند.
خانه خواجه باروخ :
این خانه به شیوه درون‌گرا در بخش یهودی نشین محله قدیمی فیض‌آباد شهر کرمانشاه ساخته شده است. این خانه از طریق هشتی به حیاط بیرونی و از آنجا با عبور از دالانی سراسری به حیاط اندرونی راه دارد. در اطراف حیاط اندرونی مجموعه‌ای از اتاق‌های مسکونی قرار دارد. در نمای ایوان‌های این بنای زیبا، ستون‌های آجری به کار رفته است که دارای سرستون‌های آجری به صورت پله‌ای و مقرنسی است. این خانه از معدود خانه‌های قاجاریه کرمانشاه است که حمام دارد. این خانه توسط خواجه باروخ یکی از تجار کلیمی کرمانشاه در عصر ناصری ساخته شد و امروزه به نام خانه «رنده‌کشی» ـ آخرین مالک آن ـ معروف است. از دیگر خانه‌های استان می‌توان به خانه صمدی و خانه خدیوی اشاره کرد.
نقش برجسته آنوبانی‌نی:
در این صحنه تصویر آنوبانی‌نی پادشاه مقتدر لولوبی به حالت ایستاده در سمت راست حجاری شده است. آنوبانی‌نی دارای ریش بلند و صورتی نیم رخ است و کلاه مدوری بر سر، گردن‌بندی بر گردن و کمربندی به کمر دارد. لباس او کوتاه و مطبق و کفش‌هایش از نوع سندل است. در دست راست وی سلاح و در دست چپش کمانی دیده می‌شود. در زیر پای آنوبانی‌نی دشمن شکست خورده‌ای حجاری شده است. در مقابل شاه، الهه نی‌نی ایستاده است. او نیز کلاهی بلند و منگوله‌دار و پیراهنی پشمی ـ تا مچ پا ـ بر تن دارد. الهه نی‌نی تیردانی پر از تیر در پشت دارد و با دست راست حلقه سلطنتی را به طرف آنوبانی‌نی دراز کرده، در دست چپش سر طنابی با هشت اسیر دیده می‌شود. از این هشت اسیر دو نفر در قسمت بالای نقش، پشت سر الهه نی‌نی و شش نفر دیگر در صف زیرین قرار دارند. اسیران همگی برهنه‌اند و دست‌هایشان از عقب بسته شده است.در بالای نقش، در میان سر شاه و الهه نی‌نی، دایره‌ای نقش شده که داخل آن ستاره‌ای چهار پر قرار دارد. در زیر پای الهه و دو اسیر پشت سر وی کتیبه‌ای به زبان اکدی بدین مضمون نوشته شده است: « آنوبانی‌نی پادشاه لولوبوم تصویر خویش و تصویر نی‌نی را بر کوه بادیر نقش کرد. آن‌کس که این لوح را محو کند به نفرین و لعنت آنو، آنونوم، بل، بلیت، رامان، ایشتار، سین و شمش گرفتار باد و نسل او بر باد رواد».
نقش برجسته هرکول:
این نقش برجستة دوره اشکانی که در سال 1337 ش به هنگام احداث جاده همدان ـ کرمانشاه شناسایی شد، مرد نیرومند کاملاً عریانی را نشان می‌دهد که در زیر سایه درختی بر روی نقش شیری لم داده است. او به آرنج چپ تکیه داده و در دست چپ پیاله‌ای دارد و آن را نزدیک صورت خود نگه داشته است و دست راست خود را روی پای راست قرار داده و پای چپش را تکیه‌گاه پای دیگرش کرده است.در پشت سر این شخصیت، کتیبه و نقش‌هایی حجاری شده است. این نقش‌ها شامل درختی است که بر شاخه آن کمان‌دان و تیردانی آویزان است و در کنار درخت گرز مخروطی شکل گره‌داری نقش شده است. کتیبه به خط یونانی در هفت سطر بر روی لوحی ـ شبیه به شکل معابد یونانی (سنتوری شکل) ـ نوشته شده است. مضمون این کتیبه چنین است: « به سال 164 ماه پانه موی هرکول فاتح درخشان به وسیله هیاکنیتوس پسر پانتیاخوس به سبب نجات کل امن فرمانده کل این مراسم بر پا شد».
نقش برجسته بلاش:
در دامنه کوه بیستون و در قسمت شمال شرقی نقش برجسته گودرز، تخته سنگی به شکل چهار ضلعی نامنظمی دیده می‌شود و در سه طرف آن نقوش حجاری شده قرار دارد. نقش میانی، «بلاش» شاه اشکانی را به حالت تمام رخ با گردن‌بندی بر گردن و کمربندی به کمر نشان می‌دهد. لباس او از پایین به بالا تنگ و چسبان است و شلوار گشادی که در قسمت مچ پا بسته شده، به تن دارد. این شخص پیاله‌ای در دست چپ گرفته و دست راست را به طرف آتش‌دان دراز کرده است. بر روی این آتش‌دان، کتیبه‌ای به خط پهلوی اشکانی نقر شده است در سمت چپ نقش بلاش، بر ضلع دیگر تخته سنگ، نقش دیگری دیده می‌شود. بیننده تصور می‌کند این شخص در حال گام برداشتن به طرف شخص میانی است. این شخص دارای لباسی شبیه شاه اشکانی است. وی دست راست را به طرف بالا گرفته و یک شیی در دست دارد. در سمت راست نقش میانی، سومین نقش حجاری شده است.
فرهاد تراش:
این صفحه به طول دویست و عرض سی متر در دامنه کوه بیستون، در فاصله سی‌صد متری جنوب نقش برجسته داریوش اول تراشیده شده است. در دامنه این صفحه، سکویی قرار دارد. در جلوی این سکوی خاکی دیواری به طول یک صد و پنجاه متر ایجاد شده است. این دیوار با استفاده از بلوک‌های سنگی تراشیده و لاشه سنگ به همراه ملاط گچ ساخته شده است. بر روی برخی از این بلوک‌های سنگی و نیز برخی از سنگ‌های پراکنده اطراف آن، علایم سنگ‌تراشان ساسانی به اشکال مختلف نقش شده است. در دو طرف این صفحه تراشیده، چند سکوی پله‌دار خشن در سنگ کنده شده است. این سکوها برای نشستن به هنگام تراشیدن دیوار صفحه استفاده می‌شد. بر روی این صفحه تراشیده، اثر قلم‌های سنگ‌تراشان و همچنین گودی‌های مخصوص قرار دادن گوه‌های چوبی جهت برش سنگ‌ها به وضوح دیده می‌شود. اگر چه اهالی محل معتقدند این صفحه تراشیده اثر «فرهاد سنگ تراش» است که از عشق شیرین ـ ملکه خسرو پرویزـ کوه را به همان گونه که فردوسی و نظامی گفته‌اند، تراشیده است؛ ولی شواهد باستان‌شناختی نشان می‌دهد منظور از پرداختن این صفحه، نوشتن و نمایاندن یک واقعه تاریخی مهم بوده و این صفحه توسط خسرو پرویز ـ شاه ساسانی ـ ایجاد شده است.
گوردخمه برناج:
این گوردخمه،در فاصله 14 کیلومتری بیستون به سمت سنقر ودر 500 متری جاده اصلی روستای برناج واقع شده است.تنها گوردخمه منطقه است که ورودی آن مربع شکل است.در اطراف ورودی یک قاب تزئینی ایجاد شده که بخش پائینی آن به صورت زبان انسان تراشیده شده است. سقف گوردخمه طاق مانند است، به طوری که اختلاف بخش های جلویی با انتهای آن 40 سانتی متر است.
گوردخمه دکان داود:
در سه کیلومتری شهرستان سر پل ذهاب به طرف کرمانشاه، و در ابتدای جاده انزل در منتهی الیه قبرستان، بر سینه کوه گوردخمه عظیمی ایجاد شده است.قسمت بیرونی گوردخمه به صورت کفش کن استو. در ابتدای آن دو ستون قرار داشته که ظاهرا" به واسطه فشاری که از ناحیه بالا بر آن آمده شکسته واز بین رفته است.
گوردخمه سان رستم:
به تخته سنگ بزرگی گفته می شود که در 64 کیلومتری جنوب کرمانشاه و در منطقه جلالوند و حدود 10 کیلومتری روستای بوژان قرار دارد.بین دوکوه در حاشیه رودخانه جزمان قرار گرفته است. دارای یک ورودی مستطیل شکل است که رو به شمال باز شده و مقابل جاده قرار دارد
گوردخمه اسحاق وند:
این گوردخمه ها که متشکل از سه گوردخمه هم جواراست، از زیباترین اماکن تاریخی استان کرمانشاه به حساب می آیند.گوردخمه سمت راست نسبت به بقیه در سطح بالاتری ایجاد شده و دسترسی به آن مشکل است، هم چنین ورودی آن تنگ تر از اطاقکی است که در پشت آن قرار دارد. گوردخمه میانی نسبت به گوردخمه سمت راست حجم کمتری داشته گوردخمه سمت چپ نیز به لحاظ سبک کار وابعاد شباهت زیادی به گوردخمه میانی دارد.به نظر می رسد گوردخمه سمت راست محل قرار دادن جسد بوده وبا توجه به حجم کمتر، دو مورد مرکزی و سمت چپ به صورت استودان مورد استفاده قرار می گرفته اند.
غار مرخرل:
این غار در دامنه کوه بیستون، در فاصله پانصد متری از خانه‌های مسکونی قرار دارد. این غار با طول بیست و هفت متر بر دشت بیستون مشرف است. در سال 1965 م این غار توسط فیلیپ اسمیت مورد حفاری قرار گرفت. آثار به دست آمده از این غار به ترتیب قدمت عبارتند از:
ـ تراشنده‌ها و تیغه‌های ضخیم دوره میانی پارینه جدید (چهل هزار سال پیش).
ـ قلم‌های حکاکی، تراشنده‌ها و تیغه‌های کول‌دار دوره زیرین پارینه سنگی جدید.
ـ ریز تیغه مربوط به دوره فرا پارینه سنگی.
آثار بالای این لایه معرف دوران‌های نو سنگی بدون سفال و نوسنگی با سفال بود. آثار دوره نو سنگی با سفال، شامل سفال خشن با خمیره مایه کاه خرد شده است که به سفال پوک شهرت دارد.از پنجاه و شش نمونه استخوان حیوان به دست آمده از این غار، دویست و چهل عدد متعلق به بز و گوسفند بود. این امر نشان می‌دهد زاگرس مرکزی یکی از مراکز اولیه اهلی شدن این دو حیوان بوده است. جدیدترین آثار مکشوفه از غار مرخرل متعلق به دوره ساسانی است.
غار شکارچیان:
این غار در دامنه کوه بیستون و به فاصله کمی از مجسمه هرکول قرار دارد. در حفاری‌هایی که در سال 1949 م در این غار صورت گرفت، در حدود بیست و دو هزار شی شامل سفال، ابزار سنگی و قطعات استخوان حیواناتی چون گوزن، غزال، گاو وحشی، پلنگ، شغال، گراز، روباه قرمز و بخشی از استخوان ساعد انسان نئاندرتال به دست آمد.دو قطعه از سفال‌های مکشوفه متعلق به دوره آشوری و بقیه از نوع سفال‌های هخامنشی بودند. همچنین ابزارهای سنگی از نوع تیغه‌های سنگی دوره پارینه سنگی جدید به عبارتی در حدود چهل هزار سال پیش است.
غار مردودر:
این غار در دامنه کوه بیستون و در قسمت شمال شرقی غار شکارچیان قرار دارد. این غار بیست متر عمق و در حدود یک صد و هفتاد متر مربع وسعت دارد. ارتفاع سقف غار نیز بین یک تا سه متر است. غار مردودر دارای دو دهانه است. دهانه اصلی در جهت جنوب ـ جنوب غربی، مشرف بر درهای پر شیب و کم عرض است و به پرتگاهی منتهی می‌شود. دهانه دیگر غار در جهت شرق ـ جنوب شرقی، مشرف به راهی است که به غارهای مرآفتاب و مرتاریک منتهی می‌شود. ابزارهای شناسایی شده از این غار عبارتند از: ابزارهای روتوش شده، سنگ مادر، خراشنده‌های جانبی و خراشنده‌های متقارب، تراشنده‌های کنگره‌دار، تراشنده‌های دندانه‌دار و سوراخ کننده‌ها. ابزارهای به دست آمده از این غار مربوط به دوره موستری و زارزی است.
غار مرتاریک:
این غار در دامنه کوه بیستون و در قسمت شمال غربی غار مرخرل قرار دارد. این غار بیست و پنج متر عمق و در حدود هشتاد مترمربع وسعت دارد. این غار به صورت دالان دراز و کم عرضی است که در انتها به محوطه‌ای نسبتاً بازتر منتهی می‌شود. دهانه غار به سمت جنوب شرقی است.اشیای شناسایی شده از این غار که بیشتر در قسمت انتهایی غار به دست آمده‌اند، مصنوعات سنگی بیشتر شامل سنگ‌های مادر، خراشنده‌ها، سوراخ‌کننده‌ها، اسکنه، ابزارهای کنگره‌دار و دندانه‌دار است. ابزارهای سنگی به دست آمده از این غار نیز متعلق به دوره موستری است.
غار مرآفتاب:
این غار در دامنه کوه بیستون و در حد فاصل غارهای مرتاریک و مردودر قرار دارد. غار مرآفتاب بیست و شش متر طول دارد و دهانه آن به سمت شمال شرقی است. مساحت غار صد و شصت متر و دهانه آن حدود شش متر ارتفاع دارد و به تدریج از ارتفاع آن کاسته می‌شود. سنگ‌های شناسایی شده از این غار «چرت» و «ژاسب» است و بیشتر به صورت تراش‌های ساده، تراش‌های وازده و سنگ مادر دیده می‌شود. ابزارهای سنگی ساخته شده، شامل خراشنده‌ها و سوراخ‌کننده‌ها است. علاوه بر مصنوعات سنگی، در کف غار نیز ابزاری از جنس استخوان به دست آمده که به شکل مثلث است. در بخش تحتانی این ابزار سه سوراخ وجود دارد. یکی از این سوراخ‌ها بر لبه جانبی ابزار است. متأسفانه کاربرد این قطعه استخوان مشخص نیست. ابزارهای سنگی شناسایی شده از این غار نیز متعلق به دوره موستری است.
غار (پناه‌گاه سنگی) ورواسی:
این پناه‌گاه سنگی در یازده کیلومتری شمال شرقی کرمانشاه، در دامنه کوه «ماسی» و در دره معروف به «تنگ کنشت » قرار دارد. این پناه‌گاه در سال 1960 م مورد گمانه‌زنی قرار گرفت. آثار به دست آمده از این گمانه به ترتیب قدمت از قدیم به جدید عبارتند از:
ـ تراشنده‌ها و سرپیکان‌های دندانه‌دار دوره میانی پارینه سنگی جدید.
ـ قلم‌های حکاکی، تراشنده‌ها، تیغه‌های روتوش شده و سرپیکان‌های دوره زیرین پارینه سنگی جدید.
سنگ‌های مادر، ریز تیغه‌ها، چکش، قلم حکاکی، سوراخ‌کن‌های دوره فرا پارینه سنگی.
بنا به تحقیقات انجام شده این پناه‌گاه سنگی محل مناسبی برای استقرار موقت شکارچیان بود. بقایای حیوانی مکشوفه نیز این امر را تأیید می‌کند. در میان استخوان‌های حیواناتی که آزمایش شده‌اند، تعداد زیادی بقایای استخوان حیوانات شکاری مانند گورخر، بزکوهی، بز و گوسفند اهلی نشده، گراز وحشی و کفتار وجود داشت. علاوه بر آن مقداری استخوان جوندگان کوچک جثه مانند موش کور و خرگوش نیز در میان بقایای استخوانی مشاهده شد.
تپه آسیاب:
این محوطه تاریخی در پنج کیلومتری شرق کرمانشاه، مشرف بر رودخانه قره سو قرار دارد. در نتیجه گمانه‌زنی در این تپه، بخشی از یک کلبه مسکونی بیضی شکل به قطر ده متر شناسایی شد که نیمی از آن در داخل زمین حفر شده بود.سنگ‌ساب، مهره‌های سنگی، قسمتی از دست‌بند مرمری و قطعاتی از پیکرک‌های گلی نیز به دست آمده است. در میان پیکرک‌ها، پلاک‌هایی با صورت انسانی دیده می‌شود. کاوش‌گران تاریخ آثار مکشوفه از این تپه را بین نه تا یازده هزار سال پیش نسبت می‌دهند.
تپه سراب:
این تپه به صورت برجستگی کوچکی در حاشیه شرقی شهر کرمانشاه، در داخل زمین‌های زراعی روستای «ده پهن» قرار دارد.مشهورترین پیکرک انسانی به دست آمده از این تپه، پیکرک مشهور به «ونوس سراب» است که شهرت جهانی دارد و در موزه ایران باستان نگه‌داری می‌شود. مقدار زیادی قطعات ظروف سفالی به دست آمده است که به سه گروه تقسیم می‌شوند: سفال با نقش بچه قورباغه، سفال هندسی، سفال با نقوش خطی. از آنجا که تعداد قابل توجهی از بقایای استخوان حیوانات متعلق به بز است، کاوش‌گران معتقدند ساکنان سراب، بز را اهلی کرده‌اند.
تپه چغاگاوانه:
با ارتفاع بیست و پنج متر در مرکز شهر اسلام‌آباد قرار دارد. بخش زیادی از این تپه به خاطر توسعه شهری از بین رفته و تنها در حدود ده هزار مترمربع آن باقی مانده است. این بنا شامل مجموعه‌ای از اتاقها است که احتمالاً بخش شرقی آن محل سکونت حاکم و بخش مرکزی برای کارهای اداری و صنعتی بوده است. در داخل برخی از اتاقها، کوره‌های سفالگری شناسایی شد. دریکی از اتاقها مجسمه سفالین حیوانی شبیه گرگ و مجسمه سفالین کوچک دیگری که احتمالاً «الهه کریشا» را نشان می‌دهد، به دست آمد.
مقبره بابا یادگار:
این آرامگاه در روستای «بان زرده» کرند، نزدیک قلعه یزدگرد و در دامنه کوه «دالاهو» قرار دارد. از نظر معماری این بنا به صورت فضای مربع شکل کوچکی است و بر روی آن گنبد مخروطی شکلی قرار گرفته است.سطوح داخلی و خارجی این بنا به وسیله ملاط گچ اندود شده است. این مقبره، یکی از زیارت‌گاه‌های مهم اهل حق به شمار می‌رود. هویت حقیقی بابا یادگار نیز مانند دیگر مشایخ اهل حق به درستی معلوم نیست. بیشتر این مشایخ در اوایل حکومت صفویان زندگی می‌کردند و در نوار مرزی ایران و عثمانی به ترویج مذهب اهل حق اشتغال داشتند . مردم اهل حق طبق معتقدات دینی و سنتی خود که «تناسخ» باشد، بابا یادگار را مظهر روح حضرت امام حسین (ع) می‌دانند.
مقبره ابودجانه:
در نزدیکی ریجاب از توابع شهرستان اسلام‌آباد، قبرستانی از صدر اسلام با تعدادی آرامگاه به سبک چهارطاقی‌های دوره ساسانی وجود دارد. در میان این قبور، بنای عظیمی دیده می‌شود که در میان اهالی محل به مقبره ابودجانه معروف است و در نزد اهالی از احترام خاصی برخوردار است. این آرامگاه چهار ضلعی است و بر فراز آن گنبدی مخروطی شکل قرار دارد. در جنوب این آرامگاه بنای دیگری شبیه به آن، ولی در ابعاد کوچک‌تر ساخته شده است و در داخل آن چند سنگ قبر به چشم می‌خورد. این دو آرامگاه با لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته شده و سطوح بیرونی و داخل آن‌ها با ملاط گچ اندود شده است. ابودجانه یکی از یاران با وفای پیامبر (ص) بود. در جنگ احد هنگامی که مشرکان، نیروهای اسلام را شکست دادند، ابودجانه نیز مانند حضرت علی (ع) در کنار پیامبر باقی ماند و از آن حضرت مردانه دفاع کرد.
بقعه مالک:
بر روی تپه‌ای در مرکز شهر سنقر قرار دارد. این آرامگاه برجی‌شکل، هشت ضلعی و دارای گنبدی آجری است. هر ضلع آن سه و نیم متر طول دارد. در طبقه پایین این بقعه سردابه‌ای هشت ضلعی وجود دارد و پوشش آن گنبدی است. بخش تحتانی آرامگاه یعنی سردابه با سنگ‌های تراشیده و قسمت فوقانی آن با آجر ساخته شده است. در هر یک از اضلاع این آرامگاه، طاق‌نمایی با قوس جناغی قرار دارد. در داخل این طاق‌نماها تزیینات آجرکاری دیده می‌شود. لچگی طاق‌نماها نیز با کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ تزیین شده است. در سال‌های گذشته از داخل سردابه این آرامگاه، بیست و پنج تابوت چوبی ساده به دست آمد. در داخل تابوت‌ها، اجسادی قرار داشتند که به شیوه اسلامی دفن شده بودند. متأسفانه در بنا هیچ کتیبه‌ای که بیانگر تاریخ ساخت این بنا باشد، وجود ندارد. با توجه به ساختار معماری و نقشة آن، به نظر می‌رسد این بنا متعلق به دوره ایلخانی باشد.
بقعه سیده فاطمه :
این مقبره در میدان آزادی شهر کرمانشاه قرار دارد. در گذشته این بقعه به صورت چهار طاقی سرپوشیده بود. بر اساس کتیبه موجود در بنا، این مقبره در سال 1287 هـ .ق توسط «مصطفی قلی میرزا» فرزند امام قلی میرزا عمادالدوله والی معروف غرب احداث شد. در سال‌های اخیر این بنا توسط اداره اوقاف تخریب و ساختمان آجری جدیدی به جای آن ساخته شده است. این بقعه یکی از زیارت‌گاه‌های قابل احترام مردم کرمانشاه به ویژه بانوان است.در داخل این بقعه دو سنگ قبر وجود دارد. نوشته‌های هر دو قبر به خط کوفی و مربوط به قرون اولیه اسلامی است. یکی از قبرها مربوط به «شیخ علی» نامی و دیگری ـ به تاریخ سال 165 هـ .ق ـ به «سیده فاطمه» تعلق دارد.
مقبره فاضل تونی:
این مقبره در سال‌های اخیر در کنار پل کهنه کرمانشاه، مشرف بر رودخانه قره‌سو ساخته شده است. «ملا عبدالله بن محمد تونی بشروی» از علما و فقهای دوره صفویه بود و در مشهد مقدس ساکن و به تدریس و ترویج اشتغال داشت. وی در اواخر عمر به قصد زیارت ائمه عراق از خراسان حرکت کرد و در روز شانزدهم ربیع‌الاول سال 1071 هـ .ق در کرمانشاه دار فانی را وداع گفت. شیخ علی‌خان زنگنه ـ حاکم کرمانشاه ـ نزدیک پل کهنه، وی را دفن و بر مزار او بقعه‌ای بنا کرد. این بنا در زمان نامشخصی به کلی تخریب شده بود و در سال‌های اخیر مقبره جدید در این محل احداث شد.
مسجد عبدالله بن عمر:
این مسجد یکی از مساجد صدر اسلام است و در روستای «شالان» از توابع ریجاب اسلام‌آباد قرار دارد. شالوده این بنا بر روی بنایی که به قبل از اسلام تعلق داشت، ساخته شده است. مسجد به شکل مستطیل است. شبستان مسجد دارای هشت ستون در دو ردیف موازی است. چهار ستون آن به شکل چهارضلعی است و چهار ستون دیگر که در یک امتداد قرار دارند، هر یک از سه بخش تشکیل شده است: بخش اول به شکل چهارضلعی است و از کف مسجد تا ارتفاع سی سانتی‌متری را در برمی‌گیرد، سپس ـ بخش دوم ـ تا ارتفاع 20/2 متری به صورت استوانه است. در قسمت آخر نیز دوباره به شکل چهارضلعی دیده می‌شود. در بالای این دو ردیف ستون، دو الوار تراشیده شده ضخیم انداخته‌اند و سپس تیرهای افقی را روی آن‌ها قرار داده‌اند.محراب مسجد برخلاف سایر مساجد اسلامی از دیوار جنوبی بیرون نیامده، بلکه به وسیله گچ‌بری به دیوار مسجد اضافه شده است. منبر پنج پله‌ای مسجد پشت به محراب ساخته شده و مصالح آن سنگ و گچ است. مناره مسجد دارای بیست و یک پله مثلثی شکل است. در بالای آن نیز گنبدی مخروطی قرار دارد. مدخل مناره طاق گهواره‌ای شکل دارد و قسمت بالای نمای خارجی آن با چوب و گچ تزیین شده است .
مسجد جامع کرمانشاه:
این مسجد در بافت قدیم شهر کرمانشاه، در خیابان مدرس قرار دارد. از این مسجد تنها بخشی از شبستان آن باقی مانده است. این شبستان چهل و پنج طاق‌چشمه داشت و امروزه تنها بیست و پنج طاق آن باقی مانده است. در سمت جنوبی مسجد، دو بالاخانه وجود داشت که در گذشته مدرسه بود. مسجد جامع کرمانشاه از نظر ساخت شبیه مساجد دوره زندیه است و طبق کتیبه موجود در آن در سال 1196 هـ .ق مصادف با حکومت «علی مرادخان زند» ساخته شد. در قسمت جنوبی مسجد، مسجد دیگری با صحن و شبستان کنونی وجود دارد که به مسجد «امیری» معروف است. بانی این مسجد «امیرنظام زنگنه» از نوادگان «شیخ علی‌خان زنگنه» و از امرای دوره محمدشاه قاجار و اوایل سلطنت ناصرالدین شاه قاجار است.
مسجد عمادالدوله:
این مسجد یکی از باشکوه‌ترین مساجد قاجاریه شهر کرمانشاه است و در سال 1285 هـ .ق توسط «امام قلی میرزا عمادالدوله» والی غرب در بازار زرگرها ساخته شد. این مسجد دارای صحن مرکزی است و در پیرامون آن، حجره‌هایی برای سکونت طلاب علوم دینی ساخته شده است. بازار و کاروان‌سرای عمادالدوله با صدها مغازه و حجره وقف بر مصارف این مسجد است. پس از ساخت این مسجد، بانی آن یکی از درهای حرم حضرت علی ( ع ) را به کرمانشاه آورد و در این مسجد نصب نمود و به جای آن در نقره‌ای دیگری را وقف آستانه علوی نمود. این درگاه امروزه در مدخل مسجد و بازار زرگرها قرار دارد و به در «بقایی شاه نجف» مشهور است. این درگاه چوبی به دوره صفویه تعلق دارد.
مسجد جامع پاوه:
این مسجد تک مناره‌ای در خیابان امام محمد شافعی، در شمال شهر پاوه قرار دارد. این بنا ظاهراً بر روی بقایای یک آتشکده دوره ساسانی پی‌ریزی شده است. مسجد جامع پاوه بدون صحن و از یک شبستان مستطیل شکل تشکیل شده است. ابعاد این شبستان 15*20 متر است و پانزده ستون چوبی به ارتفاع سی متر دارد. در سال‌های اخیر در محراب مسجد تعمیراتی صورت گرفته و شکل اصلی آن تغییر کرده است. همچنین ساختمان جدیدی به سبک مسجد «النبی» مدینه منوره به آن الحاق شده است. مردم محل بنای این مسجد را به صدر اسلام نسبت می‌دهند و بر این باورند که این بنا در روزگار خلیفه دوم و به دستور فرزندش «عبدالله بن عمر» بنا شده است.
امامزاده ابراهیم:
این امامزاده در شمال غرب بنای معروف به معبد آناهیتا در شهرستان کنگاور قرار دارد. بنای قدیمی این امامزاده در زلزله سال 1336 ش تخریب و بعدها بنایی نوساز و بزرگ‌تر به جای آن ساخته شد. بنای فعلی تقریباً به همان شکل بنای قدیمی ساخته شده است. این امامزاده دارای صحن مرکزی گنبدداری است و گنبد آن از نوع گنبدهای دوپوش است. همچنین این بنا دارای دو مناره آجری است. از بنای قدیمی امامزاده تنها سردر ورودی به محوطه صحن، بر جای مانده است.
امامزاده سید جمال‌الدین:
این بنا در روستای «فش» کنگاور قرار دارد. این بنای آجری از بیرون به صورت چهارضلعی و از داخل مدور است. ارتفاع بنا از کف تا ابتدای گنبد 85/1 متر است. گنبد بنا نیز مدور و با آجر ساخته شده است. در ورودی بقعه در ضلع شمالی است و به ایوان و کفش‌کن باز می‌شود. در داخل کفش‌کن و صحن حیاط امامزاده، دو سنگ قبر وجود دارد؛ تاریخ یکی از آن‌ها 1211 هـ .ق و دیگری 1242 هـ .ق است.
امامزاده شیرخان:
این امامزاده در شمال روستای «شیرخان» در بخش دینور قرار دارد. بنای امامزاده بر روی تپه‌ای بلند به نام «تپه امامزاده» از آجر و گچ ساخته شده است. بنای اصلی بقعه از خارج چهار ضلعی و از داخل چهار ایوانی است. هر یک از ایوان‌ها دارای طاق هلالی است.در هر یک از ایوان‌های شمالی و جنوبی، سه طاقچه با طاق هلالی و در ایوان شرقی یک طاقچه و در ایوان غربی دو طاقچه با طاق هلالی وجود دارد. بر بالای هر یک از ایوان‌ها نورگیری مستطیل شکل با طاق هلالی دیده می‌شود. این نورگیرها محوطه مرکزی امامزاده را روشن می‌کنند.
امامزاده کوسه هجیج:
این امامزاده در بیست کیلومتری غرب پاوه، در روستای هجیج و در کنار رودخانه سیروان قرار دارد. در سال‌های اخیر بنای این امامزاده به صورت چهار طاقی آجری توسط اداره اوقاف احداث شده است. در گذشته مقبره این امامزاده بنایی سنگی بود. نقل است امامزاده کوسه بوده و از پریشانی اوضاعش میل به ازدواج نداشته است و یاران او نیز تا وقتی که او زنده بود، ازدواج نکردند.
قلعه یزدگرد:
مجموعه بناهای یادمانی قلعه یزدگرد در پانزده کیلومتری سه‌راهی ریجاب به سر پل ذهاب قرار دارد. این مجموعه با وسعت تقریبی چهل کیلومتر مربع از سمت شمال غرب با پرتگاه تندی به جلگه ذهاب و از طرف شمال و شرق به صخره‌های پلکانی دالاهو محدود می‌شود. بر اساس اولین تحقیقات و کاوش‌های باستان‌شناسی در این منطقه و بر طبق گچ‌بری‌های مکشوفه از بنای معروف به «گچ گمبد»، زمان ساخت این مجموعه به دوره ساسانی نسبت داده می‌شود. کاوش‌های بعدی در این منطقه نشان داد بسیاری از مجموعه بناهای این محوطه متعلق به اواخر دوره اشکانی است.این مجموعه شامل چند محوطه در کنار هم است .
قلعه مریم:
قلعه مریم یا شکربانو در سرچشمه رودخانه قره بلاغ در ارتفاع یک صد متری قرار دارد. این بنا با لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته شده است. مردم محل بر این باورند که این قلعه را خسرو پرویز برای شکر بانو همسر خود ساخته است.
قلعه سرخه دیزه:
این قلعه ساسانی در روستای «سرخه دیزه»، بین کرند و سر پل ذهاب قرار دارد و به وسیله لاشه سنگ و ملاط گچ به همراه آجر ساخته شده است. یکی از دیوارهای این قلعه که نسبتاً سالم است دارای عرضی در حدود 70 / 5 متر است.تعداد زیادی از خانه‌های روستای سرخه دیزه بر روی بقایای این قلعه ساخته شده است. در سده اول دوره اسلامی این منطقه به علت موقعیت طبیعی آن که به وسیله جنگل‌ها محصور بود، « مرج‌القلعه » نام داشت.
قلعه شاهین:
این بنا در هجده کیلومتری سه راهی سر پل ذهاب ـ قلعه شاهین در روستای «سراب» قلعه شاهین قرار دارد. در این محوطه آثار قلعه‌ای بزرگ دیده می‌شود که بر روی صخره‌ای ساخته شده است. این صخره یک صد و پنجاه متر طول و بین ده تا هشتاد متر عرض دارد. ارتفاع این صخره در کوتاه‌ترین قسمت ده و در بلندترین نقطه بیش از یک صد متر است. در کنار این صخره بقایای چهار پله سنگی به چشم می‌خورد که راه بالا رفتن از صخره است. در بالای صفة آن نیز آتشدانی به قطر بیست و هشت سانتی‌متر وجود دارد.
کاروان سرای ماهیدشت:
این کاروان‌سرای چهار ایوانی در داخل شهر ماهیدشت قرار دارد. ورودی آن در قسمت جنوبی بنا است. دو سکوی دراز و بلند در طول این ورودی قرار دارد. گوشه‌های بیرونی این کاروان‌سرا به صورت مدور است. در هر طرف ورودی کاروان‌سرا دو فضای دو طبقة ایوان مانند قرار دارد.در نمای جنوبی کاروان‌سرا نیز در هر طرف ورودی، چهار طاق‌نما با طاق جناغی ساخته شده است.پس از ورودی، هشتی گنبدداری قرار دارد که به حیاط کاروان‌سرا منتهی می‌شود. در اطراف حیاط نیز مجموعه‌ای از اتاقها جهت استراحت کاروانیان و در پشت آن‌ها نیز اصطبل‌های سراسری ساخته شده است.این کاروان‌سرا به دستور شاه عباس اول صفوی احداث شد و طبق کتیبة موجود در زمان ناصرالدین شاه تعمیر شد.
کاروان‌سرای ایلخانی (بیستون):
این کاروان‌سرا بر روی بقایایی از یک بنای سنگی دوره ساسانی معروف به کاخ خسرو ساخته شده است. ایلخانیان با الحاق دیوارهایی به دیوارهای محیطی بنای ساسانی، این کاروان‌سرا را احداث نمودند.این کاروان‌سرا با لاشه سنگ و آجر به همراه ملاط گچ ساخته شده است. درگاه ورودی آن در جبهه شرقی بنا قرار دارد. این درگاه به حیاط مرکزی منتهی می‌شود. در اطراف حیاط نیز مجموعه‌ای از اتاقها و دیوارهای مستطیل شکل دیده می‌شود. در سه ضلع شرقی، شمالی و جنوبی، ایوان‌ها و اتاقها قرار دارند و در کنار هر ایوان دو اتاق ساخته شده است. در ضلع غربی در جلوی هر اتاق، ایوان کوچکی وجود دارد. دیوارهای این کاروان‌سرا تا قسمت پاکار قوسی و با لاشه سنگ و از پاکار تا تیزه قوسی با آجر چیده شده است. در داخل حیاط مرکزی آن، مسجد کوچکی به چشم می‌خورد. در کنار این مسجد نیز سکویی مربع شکل احداث شده است و در هر گوشه آن پشتبند مستطیل شکلی قرار دارد. در مرکز این سکو نیز فضای مدور توخالی ایجاد شده است. متأسفانه کاربرد این سکو تا کنون مشخص نشده است.
پل بیستون:
پل بیستون در حاشیه شرقی شهر بیستون و بر روی رودخانه دینور آب قرار دارد. این پل به نام‌های پل کهنه، پل شاه عباسی، پل صفوی، پل نادرآباد و پل دینور آب نیز معروف است. این پل با جهت شرقی ـ غربی و با پایه‌های شش‌ضلعی ساخته شده است. قسمت داخلی پایه‌ها با قلوه و لاشه سنگ به همراه ملاط گچ و روکار آن از سنگ‌های تراشیده، چیده شده است. بر روی برخی از این سنگ‌ها، نشانه‌هایی از سنگ‌تراشان ساسانی به اشکال مختلف دیده می‌شود.پل بیستون دارای چهار دهانه ـ دو دهانه کوچک و دو دهانه بزرگ ـ است. طاق تمام دهانه‌ها به جز دهانه سوم از نوع طاق‌های جناغی و طاق دهانه سوم از نوع طاق‌های هلوچین است. شکل این نوع طاق، بیضی نزدیک به دایره است.شواهد و مدارک باستان‌شناختی نشان می‌دهد پایه‌های سنگی این پل در دوره ساسانی ساخته شد؛ هر چند در آن دوره هرگز موفق به تکمیل آن نشدند. در دوره حکومت حسنویه ـ یکی از سلسله‌های محلی کرد ـ اقدام به تکمیل پل کردند. از این دوره تنها طاق‌های دهانه اول و دوم و همچنین پشتبندهای مدور آن باقی مانده است. پس از حسنویه‌ها در دوره ایلخانی، دهانه چهارم پل که بزرگ‌ترین دهانة آن است، به همراه پشتبندهای مثلثی بازسازی شد.
پل کهنه کرمانشاه:
این پل در حاشیه شرقی شهر کرمانشاه، نزدیک روستای «مرادآباد»، بر روی رودخانه قره‌سو قرار دارد. در گذشته، عابرین از روی این پل به دروازه شهر که « دروازه اصفهان » نامیده می‌شد، وارد می‌شدند. این پل به طول 186 متر و عرض نه متر با جهت شرقی ـ غربی ساخته شده است. پایه‌های این پل شش‌ضلعی است و قسمت داخلی آن با لاشه‌سنگ و ملاط گچ و روکار آن با بلوک‌های سنگی مکعب مستطیل تراشیده، چیده شده است.پل کهنه دارای شش دهانه است. این دهانه‌ها دارای طاق‌های جناغی هستند و با آجر ساخته شده‌اند. ارتفاع متوسط هر یک از طاق‌ها از کف رودخانه تا تیزه طاق، در حدود 40/4 متر است. در نمای شمالی و جنوبی پل بر روی هر یک از آب‌شکن‌ها، پشتبندهای آجری وجود دارد. در حد فاصل پشتبندها و بر روی هر یک از پایه‌های سنگی، دهلیزی به طول نه متر ایجاد شده است که دارای طاق جناغی است.
پل کوچه:
این پل در هفت کیلومتری شرق کنگاور، در مسیر جاده کنگاور به تویسرکان، در روستای کوچه قرار دارد. پل کوچه بر روی رودخانه «خرم‌رود» با جهت شمال شرقی ـ جنوب غربی ساخته شده است. این پل به طول 80/68 متر و عرض پنج متر و دارای شش پایه سنگی است که چهار پایه مرکزی آن هر یک به عرض 10/3 متر است.
تکیه معاون‌الملک:
تکیه معاون‌الملک یکی از بناهای به جای مانده از دوره قاجاریه در شهر کرمانشاه است. کاشی‌های منحصر به فرد آن، این بنا را از دیگر تکایای شهر متمایز می‌کند. این بنا در بافت قدیم شهر، در محله آبشوران قدیم و در خیابان شهید حـداد عادل قرار دارد. این تکیه بـه دستور حسین خان معروف به «معین‌الرعایا» ساخته شد. این بنا از سه قسمت حسینیه، زینبیه و عباسیه تشکیل شده است.
