جاذبه های تاریخی-فرهنگی استان مرکزی
مسجد جامع ساوه:
در این بنای تاریخی ـ مذهبی آثاری از سه مقطع تاریخی قبل از اسلام، قرون اولیه اسلام و دوران صفوی دیده می‌شود. این مسجد مجلل و باشکوه دارای یک صحن بزرگ در جنوب، دو ایوان، یک مناره، چند شبستان، محراب‌های متعدد قدیمی با خطوط کوفی و دو محراب از دوره صفوی با خط ثلث است. محراب آن دارای کتیبه‌های متعدد عمودی و افقی است و روی آن با خطوط ثلث و کوفی سوره‌هایی از قرآن چون سوره اخلاص، قدر و جمعه گچبری شده است. در ضلع غربی، میان شبستان‌های این بنا، ایوان با شکوه و رفیع قرار دارد و در هر طرف این ایوان حجره‌ای با درگاه تنگ و کوتاه نمودار است. بر فراز مقصوره مسجد، گنبدی به قطر چهارده و ارتفاع شانزده متر دیده می‌شود و ساق یا گردنه آن چهار متر ارتفاع دارد و با کاشی‌های زیبا تزیین شده است. در گوشه شمال شرقی و بیرون از چهار دیواری مسجد جامع ساوه، مناره رفیع و آجری از دوره سلجوقی قرار دارد. قسمت پایین مناره ساده و در بالا با نقوش آجری تزیین شده است.
مسجد جامع شش ناو تفرش:
این بنای سلجوقی در مرکز شهر تفرش، در محله «فم» قرار دارد و یکی از مساجد با ارزش و قدیمی این شهرستان است. این مسجد دارای مقصوره، شبستان، ایوان و صحنی مفرح است. قنات شش ناو از زیر مقصوره و دورن صحن این مسجد می‌گذرد و پس از عبور از داخل تکیه مجاور، از زیر یک چنار کهن‌سال بیرون می‌آید و آب آن از شش‌ناو (ناودان) فرو می‌ریزد و در کوی‌ها و محله‌ها سرازیر می‌گردد. وجه تسمیه شش‌ناو همین ناودان‌های شش‌گانه است که برای سهولت در امر توزیع آب ایجاد شده‌اند. برفراز مقصوره مسجد شش ناو، گنبدی کلاه‌خود با قاعده‌ای به شکل هشت ضلعی و ساقی به بلندی پنج متر تماماً از آجر دیده می‌شود.
مسجد سرخ (انقلاب):
این مسجد در ضلع شمالی میدان قدیمی (انقلاب) شهر ساوه قرار دارد و به دلیل وجود تزیینات و کتیبه‌های قرمز رنگ آن به مسجد قرمز معروف است. بنای این مسجد مشتمل بر گنبدی ساده و آجری، یک گل‌دسته، سه رواق، چند ایوان و یک مسجد جدیدالتأسیس در کنار آن است. این بنا به دوران سلجوقیه تعلق دارد. آن‌چه بیش از همه در این مسجد جلب توجه می‌کند، محراب زیبا و با ارزش آن است که با چند کتیبه و نقوش گچبری تزیین شده است. داخل سایر فضاهای این مسجد آن نیز آثار نقاشی‌های رنگارنگ دیده می‌شود. از دیگر ویژگی‌های این بنای با ارزش، مناره یا مأذنه زیبای آن است که تماماً از آجر ساخته شده است.
امامزاده هفتاد و دو تن:
در روستای «کهن ساروق» فراهان در شمال غربی اراک، بقاع متبرکه هفتاد و دو تن قرار دارد که به لحاظ تاریخی و مذهبی مورد توجه و احترام عمیق مردم به ویژه اهالی منطقه فراهان است. این بقاع در میان باغ بزرگ بسیار زیبایی قرار دارند و امامزادگان طاهر و علی در آن مدفون هستند. تاریخ بنای این ساختمان مربوط به قرن ششم هـ .ق است. این بقعه‌ها دارای ضریح‌های چوبی گره‌کاری شده بسیار زیبایی هستند. روی دیوارها، آیات قرآن کریم با خط بسیار زیبای شکسته به چشم می‌خورد.
امامزاده ابوالعلی مهدی (ع):
مهدی بن محمد از نوادگان امام جعفر صادق (ع) است. ساخت این بنا که به دوران ایلخانی باز می‌گردد، بنا به دلایلی به طور کامل به پایان نرسیده است. این بنا از نظر معماری قابل توجه است و جزء آثار ملی به ثبت رسیده است. در محوطه آن یک درخت چنار کهن‌سال قرار دارد. در ورودی بنا یک در چوبی قرار داشت و روی آن تماماً با آیه‌های مختلف کنده‌کاری شده بود. این بنا در شهر تفرش قرار دارد.
امامزاده سهل بن علی (ع):
در شهر آستانه، سه آرامگاه یا مقبره به نام‌های سهل بن علی (ع)، طالب بن علی (ع) و جعفر بن علی (ع) قرار دارد. این امامزادگان مورد توجه مردم و سلاطین شیعه ایران بوده است. بنای سهل بن علی دارای صحن، رواق، گنبد بزرگ و کتیبه‌ای از سنگ مرمر لوزی شکل در بالای در ورودی رواق است. در کتیبه منظوم و گچبری شده بنا، تاریخ آغاز قرن دوازدهم هـ .ق آمده است. تزیینات بنا شامل نقاشی و قطاع‌سازی نیم گنبدها، دو کتیبه گچبری و چند پنجره چوبی مشبک بزرگ و کتیبه‌هایی به خط نسخ است.
امامزاده سید اسحاق (ع):
بنای امامزاده سید اسحاق در شرق ساوه در ابتدای جاده آسفالته ساوه ـ قم قرار دارد. در این مکان امامزاده سلطان سید اسحاق از نوادگان امام موسی کاظم (ع) مدفون است. این بنا بقعه برج مانندی است و سبک ساختمان آن مانند بناهای عصر سلجوقیان در نیمه قرن هفتم هـ .ق است و در عصر صفویه نقشه گنبد آن به صورت کنونی در آمده است. قاعده گنبد از داخل و خارج برجی شکل و درگاه‌های آن تنگ و کوتاه است. اهمیت این بنا به دلیل وجود آجرها و کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ روی مقبره آن است که خطوط بسیار زیبا دارد. در میان بقعه امامزاده، ضریحی چوبی و مشبک به چشم می‌خورد و درون آن مرقدی است که از پنج جهت با کاشی‌های خشتی مربع مستطیل شکل تاریخی تزیین شده است.
امامزاده فضل و یحیی (ع):
امامزاده فضل و یحیی در کوهی در شمال محلات قرار دارد و مدفن دو تن از نوادگان امام موسی کاظم (ع) است. این بنا دارای حیاط وسیعی است که چهار طرف بقعه را فرا گرفته است. بقعه دارای قبه رواق و ایوان‌هایی است و اطراف حیاط نیز حجره هایی به چشم می‌خورد. قدیمی‌ترین قسمت امامزاده محراب آن است که به دوره ایلخانیان تعلق دارد.
بقعه پیرمراد آباد:
این بنا در روستای «مرادآباد»، در چهارده کیلومتری شمال شرق شهر اراک قرار دارد. معروف است «شاپور ذوالاکتاف ساسانی» برای جنگ از این ناحیه می‌گذرد و از پیرمردی که در این‌جا زندگی می‌کرد، درباره نبرد و پیروزی سؤال می‌کند. پیرمرد می‌گوید در این جنگ تو پیروز می‌شوی. شاپور پس از بازگشت پیروزمندانه خود به سراغ پیرمرد می‌آید، اما او مرده بود. شاپور دستور می‌دهد برای او بقعه‌ای بسازند.
بقعه شاه قریب و شاه قلندر:
این بقعه در روستای «انجدان»، در سی و هفت کیلومتری شرق اراک قرار دارد. بقاع شاه قریب و شاه قلندر از پیشوایان فرقه اسماعیلی و بقعه چهل دختران در این روستا قرار دارند. تاریخ بناها مربوط به دوره صفویه است.
بقعه شاهزاده عبدالله:
در روستای "گودرز" درسی کیلومتری جاده اراک-خمین قرار دارد. با توجه به نوع گچبری موجود ، این بنا به قرن ششم ه.ق تعلق دارد. عمده تزئینات بنا شامل گچبری های نفیس دیوارهای داخلی است که تا زیر گنبد کار شده است و در اثر مرور زمان قسمت هایی از آن ها از بین رفته است. در جنوب بقعه نیز محراب گچبری زیبایی قرار دارد که دارای کتیبه هایی از آیات قرآن به خط ثلث و کوفی است.
آتشکده آتشکوه:
بنای این آتشکده در هشت کیلومتری جنوب شرقی نیم ور، بر سر راه قدیمی نیم ور به رباط ترک و اصفهان قرار دارد. این بنا در دامنه یک رشته کوه و در حاشیه جنوبی روستای «آتشکوه» ساخته شده و از دو بخش ایوان و چهار طاقی تشکیل شده است. آثار پی و بند دو اتاق که در دو طرف ایوان برجای مانده، حکایت از وسعت مجموعه دارد. درهای اتاق‌ها از طرف جنوب به یک راهرو باز می‌شود که رابط بین چهارطاقی و بخش ایوان است. این بنا دو رویه ساخته شده ولی از از داخل به صورت دو جزء مدور است. مصالح ساختمانی به کاررفته در آن سنگ، خاک و آهک است. یکی از ویژگی‌های این بنا ضخامت دیوارهای آن است که از سنگ لاشه بدون تیشه و قلم‌خوردگی تشکیل شده است.
آتشکده برزو راهگرد:
این آتشکده تاریخی در روستای راهگرد، در شصت و پنج کیلومتری شمال شرقی شهر اراک قرار دارد. این آتشکده نیز مربوط به دوران ساسانی است. نمای آن از آجر و سنگ است و از آتشکده نیم‌ور کوچک‌تر است.
آتشکده فردجان:
روستای کوچک «فردجان» در شمال غربی فراهان قرار دارد و آتشکده بر روی تپه‌ای مجاور فراهان دیده می‌شود. تمام آتشکده و بخشی از دیوارهای قلعه خراب شده است. ارتفاع دیوار اصلی باقی‌مانده حدود نه متر، قطر پی‌های آن حدود پنج متر و همه از سنگ و ساروج است. در وسط قلعه، تعدادی پی‌های سنگی به قطر پنج متر وجود دارد که می‌تواند بازمانده تالارهای متعدد و آتشگاه و نیایشگاه باشد. احتمالاً این آتشکده به عصر ساسانی تعلق دارد. در ضلع شمالی قلعه، در زیرزمینی که در حال حاضر آغل گوسفندان و انبار علوفه است، تعداد چهار ستون به قطر حدود دو و نیم متر از آجر و ساروج دیده می‌شود. ستونها تقریباً در کنار هم قرار گرفته‌اند و حدود سه متر از آن‌ها نمایان و قسمت بیشتر آن‌ها داخل زمین و زیر آوار خاک است .
قلعه دختر( قیز قلعه):
قیز قلعه در بیست و سه کیلومتری جنوب غربی ساوه، در مجاورت روستای دوازده خانواری قیز قلعه قرار دارد. بنا بر روی صخره پر شیبی قرار گرفته و دسترسی به آن بسیار دشوار است. بنا به دو بخش کلی تقسیم می‌شود: قسمتی که در صخره تعبیه شده است و دژ یا قلعه نام دارد و قصری که در بالای صخره ساخته شده است. مساحت قلعه تقریبا" برابر تمام مساحت صخره یعنی سه هزار هکتار است.
قلعه آردمین:
در پنجاه و شش کیلومتری جاده ساوه ـ همدان، در سه راهی «غرق آباد»، جاده‌ای خاکی به سمت شمال جدا می‌شود. در انتهای این جاده، دهکده‌ای با صفا و سرسبز وجود دارد که در دامنه جنوبی کوه‌های «رحمان» قرار گرفته است. در میان این آبادی و داخل بافت مسکونی و باغ‌ها، بنایی عظیم خودنمایی می‌کند که اهالی به آن «قلعه» می‌گویند. بافت اصلی معماری روستا و ارتباط آن با قلعه به دلیل دوری از جاده تا حدود زیادی دست نخورده باقی مانده است. قلعه آردمین شامل بخش‌های اندرونی، بیرونی ایوان‌ها، تالارهای شاه‌نشین، ارسی‌های گره‌کاری شده و برج‌های متعدد است. نمای بنا از داخل حیاط چهارچوب‌های مستطیل آجری است که یک در میان با استفاده از گچ سفید شده‌اند. برخی از گچبری‌های بسیار نازک تزیینات داخلی بنا به خصوص در تالار اندرونی باقی مانده است. ارسی‌های داخلی برج جنوب غربی با کار گیره و شیشه‌های الوان، نرده‌های چوبی و در دولنگه ورودی بیرونی نیز از ارزش‌های هنر چوب در این بنا است. از دیگر تزیینات با ارزش بنا میخ‌‌پرچ‌ها و کوبه‌های فلزی در ورودی بیرونی است. این قلعه و فضای سرسبز و با صفای روستا یکی از جاذبه‌های تاریخی و طبیعی منطقه شمالی استان به شمار می‌رود.
قلعه حاج وکیل (کلاه فرنگی):
در این قلعه بنای کنسولگری انگلیس قرار داشت و سپس یکی از بازرگانان اراک به نام «حاج وکیل» آن را خریداری نمود. در حال حاضر یک قسمت اعظم آن به نام ساختمان کلاه فرنگی باقی‌مانده که در اختیار میراث فرهنگی استان قرار دارد.
پل دودهک:
پل دودهک بر روی رودخانه قمرود زده شده و دارای چهار دهانه متقارن است. عرض پل حدود سه متر است و در دو طرف آن دیوارهایی به ارتفاع یک متر ساخته شده است. پایه‌های پل از سنگ و دیوارها و سقف آن از آجر به ابعاد 20×20 سانتی‌متر است.
پل دو آب:
پل دو آب در منطقه سوق‌الجیشی «دو آب» بنا شده و رابط مکان‌های باستانی بین دشت کزاز در جنوب، دره شراو در شمال، منطقه لرستان در غرب و هم‌چنین ناحیه اراک در شرق است. در مجموع طول پل 130متر و عرض آن بین5/70 تا 5/50 متر نوسان دارد و بلندترین نقطه پل از کف رودخانه 7/50 متر ارتفاع دارد. این پل دارای هشت چشمه بزرگ و کوچک با طاق‌های تیزه‌دار است. هر پایه از جلو دارای موج‌شکن تیز و از پشت دارای پشتیان است.
پل سرخده:
بنای پل در جنوب شهرستان ساوه، در کیلومتر سیزده جاده یل‌آباد ـ قیز قلعه قرار دارد. مصالح به کار رفته در آن آجر با ملاط ساروج است و به دوره صفویه تعلق دارد. ساختمان پل دارای هشت چشمه با طاق رومی است و ارتفاع آن از سطح رودخانه قره چای حدود هشت متر است.
بند – پل نیم ور:
در یازده کیلومتری غرب شهر "نیم ور" از توابع شهرستان محلات و در منتهی الیه حد غربی روستای " باقرآباد" قرار دارد. بند- پل نیم ور بر روی رود لعل وار از مهم ترین رودخانه های استان مرکزی احداث شده است. تنها نمونه بند- پل سالم وفعال در سراسر ایران است و علی رغم گذشت بیش از هزار و پانصد سال از احداث آن هنوز کارایی خود را حفظ کرده است.
بند - پل تیمور:
این بند ـ پل در یازده کیلومتری غرب شهر «تیمور» از توابع شهرستان محلات و در منتهی‌الیه حد غربی روستای «باقرآباد» قرار دارد. بند- پل تیمور بر روی رود لعل‌وار از مهم‌ترین رودخانه‌های استان مرکزی احداث شده و از اعجاب انگیزترین نمونه‌های معماری مرز و بوم کهن ایرانی است، تنها نمونه بند ـ پل سالم و فعال در سراسر ایران است و علیرغم گذشت بیش از هزار و پانصد سال از احداث آن، هنوز کارایی خود را حفظ کرده است. این بنا سازه‌ای دو منظور‌ه است که علاوه بر ذخیره آب، ارتباط بین دو حوزه را حاصل می‌نماید.
کاروانسرای دودهک:
این کاروانسرای دوران صفوی در مسیر جاده «دودهک» به دهستان «خورهه» و نزدیک جاده آسفالته قم به دلیجان قرار دارد. در چهار گوشه آن برج‌های مراقبتی دیده می‌شود. پی‌های بنا از سنگ و ساروج و دیوارها و سقف آن از آجر است. پس از در ورودی، ایوان قرار دارد و با چند پله به حیاط کاروانسرا راه می‌یابد. در ضلع‌های جنوبی و غربی پس از ساختمان اولیه ایوان‌هایی ساخته شده است و ایوان شرقی در روی یک آب انبار بزرگ قرار دارد. چهار گوشه کاروانسرا یکسان نیست. در گوشه‌های شمال شرقی و جنوب غربی باربند و در گوشه دیگر شتر خواب یا اصطبل دیده می‌شود.
کاروانسرای شاه عباسی:
این کاروانسرا در جنب روستای «مشهد میقان» در دشت فراهان سفلی قرار دارد. با توجه به سبک معماری، احتمالاً این بنا مربوط به دوره صفویه است. بنا یک کاروانسرای چهار ایوانی است و حجره‌ها در یک یا دو ردیف در اضلاع آن استقرار پیدا کرده‌اند. کاروانسرا یک ورودی در شمال شرق بنا دارد. حیاط کاروانسرا فاقد کف‌سازی است. در احداث سقف‌های این بنا دو نوع شیوه طاق‌زنی به کار رفته است. قوس‌های زنجیره‌ها از نوع جناغی چهار قطعه‌ای (احتمالاً پنج و هفت) است. احتمالاً حجره‌ها حدود پنجاه تا هفتاد سانتی‌متر از کف حیاط بالاتر قرار دارند.
کاروانسرای باغ شیخ:
این کاروانسرا به همراه مجموعه‌ای از آب انبار و حسینیه در شش کیلومتری شرق ساوه، یکی از آثار با ارزش اوایل دوره قاجار است. این کاروانسرا به صورت چهار ایوانی احداث شده و دارای چهار برج دیده‌بانی در چهار گوشه آن است. سایر قسمت‌های بنا شامل شاه‌نشین، بارانداز و حجرات متعدد است.
تپه قلعه شاهی:
تپه قلعه شاهی در فاصله حدود پانصد متری روستای «ویسمه» قرار دارد. وسعت تپه در حدود 8×120×130 متر در جهت شمال به جنوب است. تپه در واقع قلعه‌ای است که از آن مصطبه بزرگی با خشت‌های 5× 25× 25 سانتی‌متر با ملاط گل به قطر دو سانتی‌متر برجای مانده است. در دامنه جنوبی تپه آثار معماری به صورت دیوازی خشتی با خشت‌های 5× 25×25 سانتی‌متر دیده می‌شود. رأس تپه به صورت تله‌های کوچکی درآمده که احتمالاً مربوط به تأسیسات روی قلعه بوده است. پراکندگی سفال در سطح تپه نسبت به بزرگی آن بسیار کم است.
تپه چغاسبز:
تپه چغاسبز در شهرستان شازند و در فاصله چهل و چهار کیلومتری شهر اراک قرار دارد. این تپه نسبتاً مرتفع در دو کیلومتری دهکده عضدیه و جنوب تپه «سرسختی» واقع و از فاصله دور نمایان است. ارتفاع تقریبی تپه از سطح زمین‌های مجاور تا بلندترین نقطه حدود هشت متر و وسعت آن در حدود 100× 200 متر است. زمین‌های این نقطه از نظر استعداد کشاورزی و وضع آب و هوایی فوق‌العاده است و بدون شک این منطقه از قدیم‌الایام جهت سکومت مورد استفاده قرار داشته است. هم اکنون نیز کشاورزی با بازدههی قابل توجهی در اطراف این تپه صورت می‌گیرد. سفال‌های پراکنده شده در سطح و اطراف آن شامل سفال‌های قرمز رنگ آجری و نخودی و سفال‌های خشن از نوع ظروف آشپزخانه‌ای و خمره‌های آذوقه با نقوش کنده‌کاری شده و برجسته است. در مجموع تپه چغاسبز دارای قدمتی متعلق به دوران تاریخی و اوایل اسلام است.
تپه سرسختی:
این تپه در شهرستان شازند و در فاصله چهل و شش کیلومتری جنوب شهرستان اراک قرار دارد. وسعت تقریبی آن حدود سیصد متر مربع و ارتفاع آن هجده متر است. با توجه به قرارگیری این تپه در منطقه‌ای که دارای تابستان‌های معتدل و زمستان‌های سرد است و وجود رودخانه‌ای که از کنار این تپه می‌گذرد، سبب توجه مردم به این ناحیه و مسکونی بودن آن شده است و قسمت اعظم آن خاکبرداری و مورد سکونت قرار گرفته است. سفال‌های جمع‌آوری شده در این تپه دارای تنوع در نقوش هندسی، حیوانات شطرنجی، خطوط تزیینی و خطوط موازی است. از جمله یافته‌های این تپه، یک قطعه سفال کوچک است که در آن نقش یک بزکوهی استلیزه شده با خطوطی که بالای گردن آن را به صورت شاخ و گوش و سر حیوان نمودار ساخته ـ به خصوص در قسمت دم که یک خط افقی کوچک و سپس با نیم قوسی عمود بر قسمت اولی شکلی دلخواه به وجود آورده است، دیده می‌شود. از شواهد چنین بر می‌آید که سفال‌های این تپه با سفال‌های «جوراب» (شش کیلومتری ملایر) و هم‌چنین تپه گیان نهاوند و تپه کلدشت ساوه در بعضی موارد قابل مقایسه است. تپه سرسختی در حقیقت حد فاصل بین این تمدن‌ها است.
تپه کیخسرو:
تپه کیخسرو در جنوب شرقی روستای «خاوه» از دهستان «جوشق» شهرستان دلیجان قرار دارد. این تپه نسبتاً بزرگ به ابعاد 63×150 متر بر روی یک بستر صخره‌ای کم ارتفاع و تقریباً مستطیل شکل در جهت شمال به جنوب واقع شده است و و ارتفاع آن بین دو و نیم تا چهار متر از سطح صخره است. در سطح تپه قطعات سفال شامل لبه، بدنه، کف و دسته موجود است که بیش از نود در صد آن‌ها دارای خمیره قرمز و نخودی هستند. نیمی از سفال‌های دارای خمیره قرمز، دارای لعاب گلی نخودی و تعداد کمی نیز دارای لعاب سیاه‌رنگ بدون تزیین هستند. سفال‌های بررسی شده سطح تپه متعلق به دوره تاریخی (پارت و ساسانی) است.
آب انبار بلور:
در محله فم شهر تفرش و در نزدیکی تکیه زاغرم، مسجد شش ناو، گرمابه فم و امامزاده محمد قراردارد، این بنا به دوره قاجار تعلق دارد. اسکلت و فضای اصلی مخزن این آب انبار را دوازده ستون، هجده جرز، بیست گنبد و دو غلام گردش مخصوص هوا تشکیل می دهند. تمام ستون ها با تیرهای چوبی به یکدیگر کلاف کشی شده اند.
آب انبار حاجی میرزا حسین عامل:
این آب انبار در خیابان تهجی شهر ساوه قراردارد. این آب انبار در سال 1268 ه.ق ( دوره سلطنت ناصرالدین قاجار)ساخته شده است. در جلوی آب انبار قبل از پیش خوان دو دیوار وجود دارد. در این دیوارها چهار طاق نمای کوچک- دو به دو با فاصله یک قاب آجری روی هم قرار گرفته است. دهانه آب انبار قبل از پیشخوان به طرفین گشاده تر شده، ولی دیوارهای پیشخوان موازی با هم هستند. در پائین دیوارها دو سکو وجود دارد و دیوارها و سقف پیشخوان نیز با کاشی های بزرگ و کوچک به رنگ های آبی، سفید، آجری و اخرایی مقرنس کاری و با گچ زینت یافته اند. بعد از پیشخوان، دهانه مدخل همراه با پله ها و سقف آن ها آغاز و تا پا شیر ادامه می یابد.
آب انبار حاج مهدی:
آب انبار و حسینیه حاج مهدی- درمجاورت هم- روبروی مسجدجامع شهر نراق قرار دارد که دارای منبع آب، بادگیر، راه پله، پاشیر و سر در تزئینی است. راه پله آن با سی و سه پله به پاشیر منتهی می شود. سردر اصلی فاقد هر گونه تزئینات است و با آجر به صورت خفته و راسته کار شده است. مهم ترین و چشمگیرترین قسمت بنا در دولنگه چوبی آن است که با آلت چینی، گره سازی، گل میخ و کتیبه های فارسی و عربی آراسته شده است.
غار دلیجان:
این غار در فاصله هشت کیلومتری شمال شرق شهرستان دلیجان، در منطقه «چال نخجیر» قرار دارد و در سال 1368 ش شناسایی شد. این غار که جزء غارهای مرطوب افقی محسوب می شود، متعلق به دوران سوم زمین‌شناسی است. غار در دامنه کوه کم ارتفاعی قرار دارد و از طریق جاده خاکی که از میان دشتی هموار می‌گذرد، به شهر دلیجان ارتباط پیدا می‌کند. غار چال نخجیر دارای یک شاخه اصلی و چند شاخه فرعی است. درون غار عموماً کریستالیزه و از سنگ‌های تزیینی تشکیل شده است. کف و دیواره‌های غار پوشیده از اسفنج‌های بلورین است و از این جهت یکی از زیباترین غارهای منطقه به شمار می‌رود. دالان‌ها، دهلیزها، راهروها، تراس‌های خطرناک و حوضچه‌های متعدد زیبایی خاصی به این غار بخشیده است.
غار سوله خونزا:
این غار در کوه شمس‌آباد در جنوب شرقی اراک، بین قره کهریز و کزاز در کنار روستای شمس آباد واقع شده است.غار دو راه دارد: راه اول از طرف عقیل‌آباد و راه دوم از روستای علیم‌آباد است. از روستای علیم‌آباد به طرف کوه شمس‌آباد، دشت باریکی وجود دارد که به تدریج از عرض آن کاسته می‌شود تا جایی که به بن بست می‌رسد. در طرف راست، دیواره سنگی کوه دهانه اولیه غار نمایان است. دهانه دوم غار در ارتفاعات بالاتر قرار دارد. غار اول به طول 37 متر و عرض 1/5 متر و غار دوم به طول 47 متر، عرض یک متر و ارتفاع 1/5 متر است. در انتهای غار یک حوض ساخته شده با ساروج دیده می‌شود که دارای آب گوارایی است.
غار هندج:
این غار از غارهای بزرگ و کم نظیر است و در کوه تخت در دامنه‌های شمال غربی کوه قوزی قشلاق در نزدیکی روستای هندج قرار گرفته است. دهانه غار میان سنگلاخ‌ها و خرابه‌های یکی از دژهای نظامی دوران مادها قرار دارد. این قلعه معروف به «زاغه دره» است. پس از گذشتن از دهانه سنگ‌چین و دیواره مانند غار که حکم سنگر و پیشبند را دارد، تالاری به طول دوازده متر قرار دارد و در سقف آن آویزه‌های آهکی عجیب و بسیار زیبایی به شکل قلب دیده می‌شود. این غار دارای دهلیزها و راهروهای متعددی است که حدود 520 متر طول دارند. دنباله غار به حالت تک دهلیز ساده و سر راست است و بدنه تقریباً صاف و سفید آن با کمترین خم، گرد و انحنا تا 150 متر ادامه دارد. در این غار تکه‌هایی از ظروف سفالین لعابدار منقوش یافت شده است که احتمالاً به دوره تیموریان تعلق دارد.
غار شاه کیخسرو:
این غار در غرب «شازند» و جنوب غربی اراک در بالای کوه شازند قرار دارد. این غار طبیعی و افسانه‌ای دارای مدخل ورودی به عرض 1/90 و ارتفاع 1/30 متر رو به غرب است. بعد از عبور از در ورودی، غار به طول هجده متر، عرض متوسط شش متر و ارتفاع سه متر نمایان می‌شود. در روی دیوار غار، اسامی عیارنی مانند پولاد و تیرانداز، سیاوش و شهریار حک شده است.
خانه حسن پور:
این بنا در اولین گذر سمت چپ بعد از چهارسوق بازار اراک، در مقابل گذر مدرسه سپهداری قرار دارد. در ساخت این بنا دو دوره جداگانه دیده می‌شود: ضلع جنوبی آن متعلق به دوره قاجار و ضلع شمالی آن مربوط به سال‌های 1332 هـ .ق است. بنا در دو طبقه شکل گرفته است. طبقه همکف شامل اتاق‌های زمستان‌نشین، آشپزخانه، انبارهای آذوقه و ورودی اصلی بنا است و طبقه اول شامل اتاق‌های شاه‌نشین و تابستانه است. سازه اصلی بنا از خشت تشکیل شده و پی‌ها را به وسیله سنگ‌های بزرگ و دوغاب گل آهک ساخته‌اند. نماسازی بنا با استفاده از آجر، کاشی، گچ و قیر است. این بنا همچون بناهای اولیه مسکونی شهر سلطان‌آباد درون‌گرا با حیاطی مرکزی است و در سه جهت شرق، شمال و جنوب دارای ساختمان‌هایی است که به سمت حیاط گشوده می‌شوند. این بنا به عنوان مسکونی مورد استفاده قرار داشت.
خانه دکتر عبدالعظیم قریب:
این بنا در مرکز روستای «گرکان»، رو به روی دانشسرای گرکان قرار دارد. این بنای قاجاری مربوط به خاندان بزرگ «قریب» است که در عرصه علم، فرهنگ و ادب ایران زمین سهم به سزایی دارند. از جمله می‌توان به «دکتر محمد قریب» بنیانگذار طب کودکان در ایران، «دکتر عبدالعظیم قریب» استاد زبان و ادبیات فارسی و «پروفسور عبدالکریم قریب» پدر علم زمین‌شناسی ایران و بنیانگذار دانشگاه اراک اشاره کرد. منزل خاندان قریب در زمینی به مساحت 715 متر مربع قرار دارد. ورودی اصلی منزل ـ در جنوب غربی بنا ـ دارای در چوبی است. ضلع شرقی دارای دو اتاق است و قبلاً به عنوان خبازخانه از آن استفاده می‌شد. بنای اصلی در ضلع شمالی قرار دارد و دارای دو طبقه با زیرزمین است. راه ورود به زیرزمین از داخل حیاط مرکزی است. دو راه پله قرینه در طرفین راه پله زیرزمین به طبقه همکف راه می‌یابند. ورودی در کنار تالار اصلی قرار دارد. ورودی سمت شمال غربی در طبقه همکف امتداد پیدا کرده و در انتها به پلکان مارپیچ طبقة اول منتهی می‌شود. در این طبقه تزیینات قاب‌بندی گچی، قطاربندی و گچبری دیده می‌شود. مشابه این تزیینات در طبقه فوقانی برج به چشم می‌خورد. نقشه طبقة اول و طبقة همکف یکسان است، با این تفاوت که در طبقه اول به جای اتاق مرکزی، یک اتاق خواب قرار دارد.
بیت امام (ره):
این خانه قاجاری در محله «سه پل»، در شمال رودخانه قرار دارد. این خانه حدود دو هزار و پانصد متر مربع مساحت دارد و از مصالح خشت خام و گل چینه ساخته شده است. در نمای برخی از دیوارها تا ارتفاع یک متر از سنگ استفاده شده و کف اکثر ایوان‌ها آجر فرش شده است. ورودی بیت در جبهه شمالی قرار دارد و با در چوبی و تزیینات ساده فلزی گل و میخ حکایت از صلابت بنا دارد. ورودی بنا شامل یک هشتی با آلت‌کاری ساده است. وجود حیاط‌های بیرونی و اندرونی با اتاق‌های ساده چوبی آرامش ساکنین خانه را فراهم می‌کرده است. برج حفاظت این بنا در جبهه غربی حیاط اندرونی قرار دارد و به نظر می‌رسد مصالح آن تماماً از خشت خام است. این برج بلند برای دیده‌بانی و اعلام خطر و نیز محل زندگی بوده و دارای دو طبقه و یک ایوان به سمت جنوب است و از پشت بام یک دیوار جان‌پناه با ارتفاع پنجاه سانتی‌متر دارد.
بازار نراق:
در بافت قدیمی شهر و در مجاروت خیابان امام خمینی واقع است. از مجموعه بناهای دوره قارجاریه است و در گذشته از رونق بسیار برخوردار بود و مرکز عمده تجارت محسوب می‌شد. به طوری که نراقی‌ها تأمین کننده مایحتاج شهرهای نایین، کاشان و یزد بودند. بازار نراق به صورت مجموعه‌ای متشکل از راسته، چهارسوق، کاروانسرا، آب انبار، مسجد، کارگاه‌های تولیدی و مغازه‌ها است. در قسمت اول بازار، کاروانسرا و تجارتخانه‌های «حاج مهدی نراقی» قرار دارد. مجموعه وقفی است و واقف آن «آقا سلیمان حاج مهدی نراقی» بوده است. ورودی بنادارای سقف بلند و رفیع است. درطبقه همکف، حجره‌های تجارتخانه‌ها که با درهای چوبی به صورت ارسی ساخته شده‌اند، قرار دارند.
بازار اراک:
بخش اساسی بافت مرکزی شهر سلطان‌آباد است که در دوران فرمانروایی فتحعلی شاه قاجار توسط یوسف خان گرجی بنا شد. این بنا یکی از ارزشمندترین تجربه‌های شهرسازی و معماری تاریخ ایران به شمار می‌رود. طرح این بازار به صورت بازوی اصلی در چهار جهت شمال، جنوب، شرق و غرب ساخته شده است. حدود چهارده هکتار مساحت بازار و شهر قدیم اراک را تشکیل می‌دهد. این بازوها در محل چهارسوق با یکدیگر تلاقی می‌کنند.بازار اراک دارای گذرگاه‌ها و سراهای گوناگون است، از این میان می‌توان به سرای «کاشانی»، «نوروزی» اشاره کرد. این بنا در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و در خیابان امام خمینی رو به روی میدان شهدا قرار دارد.
بازارچه صنایع دستی خمین:
با عنایت به بازدید سالیانه حدود 500 هزار نفر گردشگر داخلی و خارجی از شهرستان خمین و بیت حضرت امام خمینی سازمان صنایع دستی استان مرکزی نیز جهت حمایت از هنرمندان و صنعتگران صنایع دستی برای عرضه محصولات ایشان، بازارچه صنایع دستی را دربروی زادگاه تاریخی حضرت امام خمینی در سال 1382 با 19 غرفه جهت تولید نمایش و فروش آثار صنایع دستی تأسیس کرد.
بنای باستانی خورهه محلات:
در چهل و هشت کیلومتری شمال شرق شهرستان محلات، در مجاورت روستای «خورهه» قرار دارد. این بنا متعلق به قرن چهارم ق.م است. از این مجموعه دو ستون سنگی یک‌پارچه (شش تکه) بر جای مانده است. کمیاب بودن آثار عهد سلوکیان در ایران به این معبد ارزش و اهمیت ویژه‌ای بخشیده است. پایه‌های این ستونها به سبک شرقی و بسیار بر آمده است.در کاوش و حفاری که در تابستان سال 1955 م در این محل به عمل آمد، تعدای سفال و چند تکه (فقره) متعلق به دوره سلوکیان کشف شد. حفاری‌ها نشان داد ساختمان خورهه مرکب از سه بنای مربوط به هم است: 1.ساختمان اصلی بنای جنوبی با ستونها، اتاق‌ها و صحن حیاط. 2. ساختمان شمالی که از قسمت جنوب به بنای اصلی متصل شده است. این قسمت اتاق‌ها و راهروهایی را تشکیل می‌دهد و دارای اتاق مربع شکل بزرگی است که حیاط پشتی به حساب می‌آید. 3.بنای غربی شامل تعدادی اتاق و یک تالار است.
محوطه تاریخی الویر:
روستای «الویر» در هفتاد کیلومتری شمال غرب ساوه، در بخش خرقان قرار دارد و یکی از روستاهای باستانی منطقه محسوب می‌شود. در محدوده این آبادی سه تپه باستانی وجود دارد که عبارتند از: تپه الویر:سفال‌های سطحی آن مربوط به دوره تاریخی و اسلامی است.
قلعه الویر:این قلعه از سنگ و خشت است و سفال‌های ساده و لعابدار منقوش آن مربوط به دوره‌های ساسانی و اسلامی تا زمان صفویه است.
قلعه گبری:این قلعه در دو کیلومتری شرق الویر و در جبهه شمالی رودخانه خرقان قرار دارد. آثار باستانی این تپه بر روی صخره‌ای مستقر شده است و یک هکتار وسعت دارد. ارتفاع این تپه نسبت به اراضی مزروعی حدود بیست متر بیشتر است. قدمت سفال‌های سطح این تپه ـ اغلب قرمز رنگ با نقش ـ به هزاره‌های چهارم و سوم و برخی از سفال‌ها به هزاره دوم و اول ق .م تعلق دارد.
مجسمه عمر و یا عمره:
در نزدیکی غار شاه بلبل مجسمه‌ای وجود دارد که اهالی منطقه به آن نام «عمره» یا «عمرو» داده‌اند. اخیراً این نظریه مطرح شده است که احتمالاً این مجسمه به «آناهیتا» تعلق دارد و مسلماً مربوط به قبل از اسلام است.
سنگ نگاره غرقاب:
روستای غرقاب درسیزده کیلومتری شمال شهرستان گلپایگان قرار دارد. در فاصله رودخانه غرقاب و اولین کوهی که در سمت راست این رود خانه قرار دارد، سفال های اخرایی رنگ بزرگ و کوچک و قلو ه سنگ های درشت دیده می شود که بیانگر سازه های بنایی و استقرار در آن محل است. در پای کوه سه کتیبه وجود دارد. اولین کتیبه در سنگی به شکل مکعب کنده شده است و به طور مورب روی زمین قرار دارد. یک کتیبه به زبان پهلوی حک شده است.
سنگ نگاره‌های تیمره خمین:
مجموعه نقش‌ها و کنده‌کاری‌های صخره‌ای تیمره به دلیل کثرت تصاویر (حدود دو هزار و پانصد تا سه هزار نگاره)، تکرار نمادها و تنوع بسیار، از لحاظ نقاشی و مضامین صخره‌ای منحصر به فرد و به پیش از تاریخ تعلق دارد. به نظر می‌رسد که این سنگ‌نگاره‌ها حاصل نگارگران شکارچی در طی هزاره‌ها و دوران‌های طولانی باشد. این سنگ‌نگاره‌ها اشکال مختلفی از حیوانات شکاری به ویژه بز کوهی و ابزار و آلات شکار و شکارچیان را نشان می‌دهد.
کتیبه‌های تنگه چکاب:
»هفتاد قله» بین چهار شهر اراک، خمین، محلات و دلیجان، در فاصله بیست و پنج کیلومتری شرق اراک قرار دارد. این منطقه دارای شصت و سه کتیبه پراکنده و صفه‌ای سنگ‌چین است. کتیبه‌ها، خطوط و یادمان‌های نگاشته در تنگه چکاب ادامه سنت باستانی ایرانیان است که وقایع خود را در مکان‌هایی که در معرض دید آیندگان قرار می‌گرفت، به صورت کتیبه برجای می‌نهادند. بررسی‌ها نشان می‌دهد قدمت برخی از این کتیبه‌ها به عصر صفوی می‌رسد. از جمله مهم‌ترین کتیبه‌های دره چکاب، کتیبه‌ای است که نام این محل ـ چکاب ـ در آن آمده است. این کتیبه دارای پنج سطر است.
