جاذبه های تاریخی-فرهنگی استان قم

بیت حضرت امام خمینی (ره : (

منزل امام خمینی (ره) در شهر قم ،ساختمانی دو اشکوبه و بسیار ساده و شامل زیر زمین و طبقه همکف است . استقرار فضاها به گونه ای است که پلکان میانی ، ساختمان را به دو بخش بیرونی (در شرق) و اندرونی (در غرب) تقسیم می کند . با توجه به ویژگی های معماری احتمالا″ این بنا در اوایل قرن حاضر ساخته شده است . این خانه در حدود سال 1335 توسط حضرت امام خمینی )ره) خریداری و تا سال 1343 توسط معظم له مورد استفاده قرار گرفت.

خانه ملاصدرا :

محمد بن ابراهیم یحیی شیرازی ملقب به صدرالمتالهین و معروف ملاصدرا از بزرگان فلاسفه و از بزرگترین دانشمندان جهان در حکمت الهی و سرآمد حکمای اسلامی است که در سال 979 یا 980 ه.ق در شهر شیراز دیده به جهان گشود . او پس از کسب مقدمات علوم در شیراز برای تکمیل تحصیلات عازم اصفهان و پس از کسب اجتهاد نزد اساتیدی همچون شیخ بهایی و میرداماد به جهت مخالفت عده ای از علمای ظاهر بین ، اصفهان را ترک و برای تزکیه نفس و سیر و سلوک به قریه کهک در نزدیکی قم آمد . دوران خلوت گزینی و سلوک معنوی صدرالمتالهین در کهک هفت و بنا به قولی پانزده سال به درازا کشید

خانه حاج علی خان زند (ساختمان شماره دو اداره میراث فرهنگی):

خانه حاج علی خان زند در مرکز بافت قدیمی شهر قم معروف به محله " چهار مردان " در کوچه " گذرقلعه " قرار دارد . با توجه به فرم و مصالح به کار رفته ، ساختمان متعلق به اواخر قاجار یعنی حدود 130 سال پیش است ، این عمارت شامل سه بخش است : شاه نشین تابستانی با بادگیر منفرد، شاه نشین زمستانی که فضای بیشتری را در بر می گیرد و بخش سوم ، مخصوص خدمه که در جبهه غربی جای دارد . خانه زند در سال 1379 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در اختیار سازمان میراث فرهنگی استان قم قرار گرفت و در سال 1380 مرمت اساسی شد

خانه سیدحاجی روحانی :

خانه سید حاجی روحانی در بافت قدیم قم در کوی گذر قلعه منشعب از محله چهارمردان قرار دارد. این بافت دارای مراکز مذهبی فراوانی است که مسجد و مدرسه امام صادق (ع) در کنار آن از جمله آن ها است . این ساختمان دارای دو قسمت اندرونی و بیرونی بوده و منسوب به دوره قاجاریه است

خانه آیت اله العظمی بروجردی :

بنا متعلق به سال 1312 هجری قمری است . این بنا برای شخصی به نام مرحوم سید علی اکبر بلور فروش تاجر معروف قمی به سال 1312 ه.ق ساخته شده است . بعد از آمدن حاج عبدالکریم حائری یزدی مؤسس حوزه علمیه به قم ایشان به مدت 5/7 سال در این منزل اسکان یافتند . سپس با آمدن حضرت آیت الله بروجردی به قم در سال 1324 به مدت 15 سال (تا زمان فوت) در این منزل به صورت مستأجر اقامت یافتند تا اینکه در سال 1339 ه.ق حاج مهدی صبوحی بانی مسجد مهدیه و بیمارستان مهدیه تهران این منزل را از آقای بلور فروش برای مرحوم بروجردی خریدند . آیت الله بروجردی مالکیت بنا را ثلث مال قرار دادند که عوائد آن صرف عزاداری سیدالشهداء شود. کل مساحت بنا 1200 متر مربع است که 400 متر مربع آن زیربنا است .

آب انبار البرز :

این آب انبار در بخش کهک ، شهر کهک و در کنار مسجد جامع و گورستان قدیم شهر واقع است و از دوره قاجاریه به جای مانده است .

آب انبار پاچیان :

این آب انبار در بخش جعفریه در روستای پاچیان قرار دارد و به دوره قاجاریه تعلق دارد .

آب انبار چهل اختران :

این آب انبار در شهر قم ، پشت بقعه چهل اختران واقع شده و از دوره قاجاریه به جای مانده است .

آب انبار راهجرد :

این آب انبار در روستای راهجرد از بخش خلجستان واقع شده و به دوره صفویه تعلق دارد .

آب انبار سلماسی :

آب انبار سلماسی به مانند اکثر آب انبارهای قم دارای قسمتهای مختلفی مانند سردر ورودی ، راه پله ، بادگیر و مخزن است که به شکل مربع ساخته شده است . کتیبه ای که به خط نستعلیق سفید رنگ وجود دارد شامل اشعاری در وصف و مدح امام حسین (ع) است و متضمن نام سازنده و تاریخ ساخت بنا در سال 1365 ه.ق که گویا بعد از ساخت مسجد این کتیبه اضافه شده است می باشد . کتیبه دیگر سردر ورودی در سمت چپ ایوان دیده می شود در این کتیبه با خط ثلث و نستعلیق نام سازنده و تاریخ ساخت بنا در سال 1355 ه.ق دیده می شود .

آب انبار طیب و طاهر :

این آب انبار که در بخش مرکزی واقع شده در کنار امامزاده طیب و طاهر قرار دارد و متعلق به دوره قاجاریه است .

آب انبار کاج :

آب انبار کاج در بخش مرکزی روستای کاج واقع شده و از دوره قاجاریه به جای مانده است .

آب انبار کاروانسرای صدر آباد :

این آب انبار در بخش مرکزی واقع شده و در کنار کاروانسرای صدرآباد قرار دارد . بنای آب انبار به دوره صفویه و قاجاریه تعلق دارد .

آب انبار آجری کاروانسرای پاسنگان :

این آب انبار که در کنار کاروانسرای پاسنگان واقع شده ، به دوره قاجاریه تعلق دارد.

آب انبار سنگی کاروانسرای پاسنگان :

این آب انبار نیز در کنار کاروانسرای پاسنگان قرار دارد و از دوره قاجاریه به جای مانده است.

آب انبار کوه سفید :

این آب انبار در روستای کوه سفید از بخش مرکزی واقع شده و به دوره قاجاریه تعلق دارد .

آب انبار کهک :

این آب انبار در کنار مسجد جامع شهر کهک از دوره صفویه به جای مانده است .

آب انبار مبارک آباد :

این آب انبار در روستای مبارک آباد بخش مرکزی واقع شده و به دوره قاجاریه تعلق دارد .

غار وشنوه :

در 60 کیلومتری قم در کوه اردهال چهار غار قرار دارد که در داخل یکی از آن ها منبع عظیمی از آب وجود دارد . این آب از شکاف کوه سرازیر می شود و به صورت چشمه فوران می کند . این غار یکی از جاذبه های بسیار دیدنی استان قم به شمار می رود .

غار کهک :

غار کهک در 30 کیلومتری جنوب شهر قم واقع و یکی از آثار طبیعی و باستانی استان قم به شمار می رود .

پیش از تشکیل موزه فعلی آثار و نفایس آستانه مقدسه و سایر مقابر متبرکه قم در محلی موسوم به خزانه نگهداری می شد . انگیزه حفاظت از این مجموعه اشیاء باعث شد تا متولیا و مصادر وقت موضوع تشکیل موزه و خزانه و حراست از آثار را مورد توجه قرار دهند و با ساخت تالار موزه در محل نگهداری اشیاء موزه آستانه مقدسه را در آبان ماه سال 1314 افتتاح نماید .فعالیت این موزه تا حدود سال 1353 ادامه داشت . پس از چندی همانگونه که از کتیبه سر در ساختمان مشهود است ، در هشتم فروردین سال 1361 شمسی ، موزه آستانه مقدسه مجددا″ به روی علاقمندان گشوده شد .این دوره از حیاط موزه تا اواخر مهر ماه سال 1371 ادامه داشت . در تاریخ نوزدهم تیر ماه 1372هجری شمسی موزه مجددا″ باز گشایی شد . هسته مرکزی و مجموعه اصلی اموال فرهنگی این موزه را آثاری تشکیل می دهند که به صورت های وقف و اهداء به مرقد مطهر حضرت فاطمه معصومه (ع) و یا به دلایل حفاظتی از سایر بقاع متبرکه شهرستان قم به این مرکز فرهنگی منتقل شده اند . در میان آنها گنجینه کم نظیر قرآن های نفیس خطی قرار دارد که عموما″ از وقفیات عصر صفویه تا پایان دوره قاجاریه است . این قرآن ها غالبا″ مذهب و مزین به انواع هنرهای کتا ب آرایی و جلد سازی ایرانی است .
بخش دیگری از نفایس این موزه را مجموعه بافته های دوره صفویه و دوره های ایلخانی تا قاجار تشکیل می دهد . به علاوه موزه آستانه مقدسه نمونه هایی از تابلو نقاشی ، مینیاتور ، شمایل ، انواع هنر خاتم سازی ، حجاری ، حکاکی ، فلز کاری و قلمدان سازی متعلق به قرون دهم تا چهاردهم هجری قمری را در اختیار دارد .

آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س):

ایجاد فضاهای معماری بر تربت پاک حضرت فاطمه معصومه (س) به نیمه دوم قرن دوم هجری قمری باز میگردد. به استناد کتاب های معتبر تاریخی این بنا در اواسط قرن پنجم توسط امیر ابوالفضل عراقی از رجال دوره طغرل اول سلجوقی 429-465 ه.ق تجدید بنا شد. با آغاز قرن دهه هجری قمری و شروع فرمانروایی سلسله صفوی ،آستانه قم بیشتر مورد توجه قرار گرفت . در عصر قاجار ، فتحعلی شاه دومین پادشاه این سلسله ، به قم و آستانه مقدسه توجه خاصی نشان داد ، چنانکه تزیینات کنونی به همراه رواق ها و بیوتات فعلی اغلب متعلق به آن عهد است . مساحت مجموعه بناهای آستانه 13527 متر مربع است.

شش امامزاده قمرود :

این بنا به سبکی ساده و با ویژگی های معماری بومی منطقه ، در سال 1321 ه.ق )عصر ناصری) به همت مهندس الممالک غفاری بنا شد . از ویژگی های تزیینی بنا کاشی های هفت رنگ عصر قاجار و کتیبه های کاشیکاری بر فراز قسمت ورودی بنا است

مقابر باغ گنبد سبز :

قم در قرن هشتم هجری قمری شاهد ساخت یادمان های مذهبی ،تاریخی برج های آرامگاهی

برج های آرامگاهی

بود . شاخص ترین بناهای مزبور تحت عنوان مقابر دروازه کاشان قم

مقابر دروازه کاشان قم

شناخته شده اند . در این مقابر امرای خاندان علی صفی فرمانروایان مستقل در قم در قرن هشتم هجری قمری به شرح زیر دفن شده اند .
1.برج مقبره خواجه اصیل الدین مدفن دو تن از امرای خاندان صفی با تاریخ 761 هجری قمری .
2. برج مقبره خواجه علی صفی مدفن سه تن از امرای خاندان صفی با تاریخ 792 هجری قمری.
3. برج مقبره شمالی متعلق به اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم هجری قمری.

امامزاده معصوم ( زینب خاتون : (

این امامزاده را به احفاد امام موسی کاظم (ع) نسبت می دهند . این بنا در دامنه کوهی در شمال غربی شهر جدید کهک قرار دارد . به استناد شواهد باقی مانده ، اسکلت اصلی بنا متعلق به پیش از عصر صفوی است . به اعتبار یک قطعه چوب منبت بازمانده از صندوق روی قبر که دارای کتیبه ای به تاریخ 999 ه.ق است . بنای کنونی و الحاقات جانبی آن را باید متعلق به دوران صفوی دانست.

امامزاده علی ابن جعفر :

امامزاده علی ابن جعفر مشهور به در بهشت

در بهشت

بنای هشت وجهی با گنبد دو پوش هرمی شکل ، متعلق به قرن هشتم ه.ق است . در دوران قاجار ایوان و بیوتاتی بدان اضافه شد . این بقعه پس از آستانه مقدسه قم بر بقیه اماکن و مقابر منطقه قم از حیث تزیینات برتری دارد. مهم ترین عناصر تزیینات آن عبارتند از :
. گچبری 2 . کاشیکاری 3 . محراب

امامزاده سید سر بخش :

خاکجای مردی از نوادگان امام صادق (ع) بوده و بنای کنونی آن به نیمه دوم قرن هشتم (774 ه.ق) تعلق دارد . به استناد کتیبه گچبری ، این بنا به دستور غیاث الدین امیر محمد از بزرگان خاندان علی صفی (فرمانروایان قم در قرن هشتم ه.ق) بنیاد شد. تزیینات گچبری آن اثر علی بن محمد بن ابی شجاع هنرمند بزرگ این دوره است .

امامزاده حمزه :

مزار امامزاده حمزه – منسوب به خاکجای حمزه فرزند امام هفتم (ع) – بنای متعلق به نیمه نخستین قرن دهم هجری قمری است .این مزار با دو بقعه به سبک بنای حرم حضرت معصومه (س) ساخته شده است .پیشاپیش هر دو بقعه صحنی به درازا و پهنای 32 در 18 متر قرار دارد. این صحن را میرزا علی اصغر خان امین السلطان صدر اعظم بنا نمود . گنبد امامزاده با بلندای 10 متر با فرم حلزونی ( ترکیبی از مخروط و گنبد ) از آثار اوایل قرن حاضر است .

امامزاده شاه ابراهیم :

این زیارتگاه در مزرعه شاه ابراهیم در فاصله 24 کیلومتری شهر قم قرار دارد . بنای کنونی زیارتگاه به دوره صفوی تعلق دارد.

امامزاده شاه جمال :

این زیارتگاه دارای بقعه و گنبد ی کوچک و چندین اتاق است . بنای امامزاده شاه جمال که ساختمان آن را متعلق به دوره قاجار می دانند ، برسر راه جاده اراک قرار دارد.

امامزاده شاهزاده ابو احمد :

این زیارتگاه در فاصله بین ( چهار امام زاده) و ( شاهزاده سید علی) در شهر قم قرار دارد و مدفن ابو احمد محمدبن حنیفه یکی از نوادگان حضرت علی (ع) به شمار می رود.

امامزاده شاهزاده جعفر :

این زیارتگاه در روستای گیو نزدیک دستگرد خلجستان قرار دارد و مدفن یکی از فرزندان امام کاظم (ع) به شمارمی رود. این بنا با جداری از تخته سنگ های بلند و کم حجم و ملات گچ ساخته شده و قاعده آن از بیرون به شکل برج است .

امامزاده شاهزاده جعفر غریب :

این آرامگاه که مدفن یکی از نوادگان حضرت امام کاظم (ع) است ، در شرق شهر قم قرار دارد . در وسط بقعه این زیارتگاه مرقدی با پوشش کاشی از آثار دوره فتح علیشاه قاجار به جای مانده است .

امامزاده عبدالله :

این بنا نزدیک قلعه صدری قرار دارد و منسوب به یکی از نوادگان امام سجاد (ع) است . بر فراز بقعه این زیارتگاه ایوانی الحاقی قرار دارد که قسمتی از آن نزدیک درگاه به شیوه معرقی کاشی کاری شده و احتمالاً به دوره قبل از حکومت قاجار تعلق دارد.

امامزاده ناصرالدین (ع):

بنای چهار ضلعی امامزاده ناصرالدین(ع) در شهر قم از آثار سده دوازدهم ه.ق یا اواخر دوره صفویه به شمار می رود .

امامزاده هادی (ع):

در کنار جاده جمیزقان – قاهان در دامنه کوه بقعه ای به نام امامزاده هادی (ع) مشهور به شاهزاده هادی (ع) قرار دارد . وی یکی از فرزندان امام موسی کاظم (ع) و برادر امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) است . بنای این زیارتگاه از 800 سال پیش مانده است.

امامزاده ابراهیم :

این امامزاده تاریخی نیز در بخش کهک در روستای سیرو استان قم واقع شده است .

امامزاده سلطان محمد شریف :

امامزاده سلطان محمد شریف سمت دروازه قلعه در محله‌ای که بنام اوست ‌مدفون است. وی از اولاد حضرت سید الساجدین امام ‌زین ‌العابدین‌ (ع‌) است و نسب شریف او از این قرار می‌باشد: سلطان محمد شریف‌بن علی بن محمد بن حمزه بن احمد بن محمد بن اسماعیل بن محمد بن عبدالله الباهر بن امام زین‌ العابدین و عبدالله باهر با حضرت باقر(ع) از یک مادر بودند که فاطمه ‌دختر حضرت مجتبی(ع) باشد و او را باهر گویند به جهت نیکویی صورت او و کنیه‌ سلطان محمد شریف ابوالفضل می‌باشد و پدرش و دو جد او که یکی حمزه بن ‌احمد و دیگری محمد بن حمزه باشد.

امامزاده سلیمان :

این آرامگاه در دو کیلومتری شمال روستای صرم واقع شده است . نقشه بنا از خارج ، برج مانند است که بعداً رواقی بدان افزوده اند . بنا از داخل چهار ضلعی با جدار سفید کاری شده است . در ضلع شرقی بقعه ، دو لوح قبر کوچک نصب شده است که در حاشیه هر دو کتیبه ای به خط ثلث در متن آن به خط نستعلیق ، اسامی متوفیان و تاریخ 970و 989 هـ.ق حجاری شده است . در مدخل بقعه ، یک کاشی خشتی بزرگ نخودی رنگ بر دیوار نصب شده است که بر روی آن به خط ثلث برجسته ، اسامی محمد و علی به طور تکراری خوانده می شود . به نظر می رسد بنای اولیه امامزاده به دوره ایلخانی مربوط باشد .

امامزاده سید علی :

در حاشیه شرقى شهر قم گنبد و بارگاهى واقع شده که منسوب به یکى از نوادگان قمربنى هاشم (ع) است. بنا به تحقیق یکى از نویسندگان ، سلسله نسب ایشان چنین است: "على فرزند ابراهیم فرزند ابوجعفر حسن فرزند عبیدالله فرزند حضرت ابوالفضل العباس (ع)". امامزاده سید على از سخاوتمندان بنى هاشم بود و به جلالت قدر و عظمت منزلت شهرت داشت. این بنا دارای بقعه ، گنبد ، رواق ، ایوان ، صحن ، آب انبار و الحاقات دیگر است .

امامزاده شاه احمد :

امامزاده شاه احمد ، یکی دیگر از امامزاده های تاریخی استان است که همه ساله علاقمندان بیشماری برای زیارت این امامزاده به قم می آیند .

امامزاده شاه اسمعیل :

امامزاده شاهزاده اسماعیل از امامزاده هایی است که از قدیم الایام بقعه او مطاف اهالی این بلد است و کاشی که در سنه 661 هجری ساخته شده و روی آن ‌تصویر سه سوار است و دور آن اشعار و در موزه آستانه محفوظ از آن جا آورده‌اند مضجع او در بالای قریه بیرقان که در شش فرسخی قم است میان کوه واقع است و آن امامزاده معروف است که از نتاج حضرت امام جعفر صادق‌ (ع‌) می‌باشد و ظاهراً نسب شریف او از این قرار است : " اسماعیل بن احمد بن الحسین الجذوعی ‌ابن احمد صاحب السجاده ابن حسن احمد بن علی العریضی ابن امام‌ جعفر صادق‌ (ع‌) ". و متصل به مرقد شریف او مرقد امامزاده محمد است که معروف است از احفاد حضرت امام موسی بن جعفر (ع‌) می‌باشد .

چهل اختران :

یکی دیگر از بقاع مطهره بقعه معروف به چهل اختران است . در بالای سر درب بقعه در کتیبه که به خط ثلث از گچ بیرون آورده شده نوشته است این مکان قبور جمعی ازسادات و امامزادگان در سنه 851 آن است ، ولی در سنه ‌953 شاه طهماسب صفوی سقفی بسیار مرتفع و بنایی عالی بر این قبور برپا نموده است . در بالای سر در بقعه از داخل این کتیبه را به خط ثلث از گچ بیرون آورده‌اند "قدصدر الحکم المطاع ببناء هذه العمارة الشریفة عن اعلی حضرت سلطان سلاطین‌الزمان ابوالمظفر شاه طهماسب بهادر خان خلدالله ملکه و سلطانه و افاض علی‌العالمین بره و احسانه فی شهور سنة ثلث و خمسین و تسعمأه" . بنا و معمار آن استاد سلطان قمی است که از مشاهیر معمارهای عهد صفویه است و نام او در آن مکان مضبوط است‌ .

شاهزاده ابراهیم :

بقعه شاهزاده ابراهیم (ع) نزدیک امامزاده علی بن جعفر قرار دارد . این بقعه مدفن یکی از نوادگان امام هفتم و بنای کنونی آن متعلق به اوایل سده نهم ه.ق است .

شاه حمزه(ع):

مزار شاه حمزه که آن را متعلق به حمزه فرزند امام موسی کاظم (ع) می دانند بنای متعلق به نیمه نخست سده دهم ه.ق است و نزدیک میدان کهنه شهر قم قرار دارد . سبک بنای این مزار ، مشابه بنای حرم حضرت معصومه (س) با ابعاد کوچک است .

شاهزاده زکریا :

در بخش خلجستان بین روستای عیسی آباد و میدانک ، رود کوچک خشکی وجود دارد که در کنار آن از عمق پنج کیلومتر سطح زمین سدی آجری به صورت برجی از سنگ و گچ بنا شده است . ساختمان امامزاده زکریا در دوره صفویه بر روی این سد بنیان شد .

مدرسه فیضیه :

مدرسه فیضیه از پر آوازه ترین حوزه های علوم دینی شیعی در جهان است . این مدرسه از نیمه نخستین قرن سیزدهم هجری قمری جایگزین بنای مدرسه آستانه

مدرسه آستانه

که به اعتبار متون تاریخی از اواسط قرن ششم هجری قمری وجود داشت ، شد . این مدرسه در عصر صفوی تجدید بنا شده است . طبقه اول در عصر قاجار ساخته شده و طبقه دوم در قرن چهاردهم ه.ق با هدایت حضرت آیت الله حائری یزدی بر فراز حجره های پیش در گرداگرد میانسرا (حیاط مرکزی) بنا گشت .قدیمی ترین بخش مدرسه با تاریخ 929 ه.ق ایوان جنوبی آن است که متعلق به عصر صفوی است.

مدرسه جهانگیر خان :

این مدرسه از مدارس دوره صفوی قم محسوب می شود. در زمان ناصر الدین شاه قاجار ، در سال 1278 ه.ق ، به وسیله میرزا نصر الله خان مستوفی گرگانی مرمت شد، به همین دلیل این مدرسه گاهی با نام مدرسه ناصری

مدرسه ناصری

نیز یاد می شد و یک بار هم در عصر فتحعلی شاه مرمت شد . آخرین بار در زمان حضرت آیت الله بروجردی به سال 1373 ه.ق تعمیرات کلی در آن به عمل آمد .

سر در مدرسه غیاثیه ( پامنار ):

سر در و مناره های مدرسه غیاثیه در نزدیک میدان کهنه شهر قم ، تنها بخش بازمانده از مدرسه ای بزرگ در قرن هشتم هجری قمری است که نام آن به همین شکل در کتاب ها و اسناد دوره صفوی و قاجار به تکرار دیده می شود. تنها کتیبه باقی مانده بر فراز منار جنوبی از کاشی متعلق به دوره تیموری است.

دبیرستان امام صادق (حکیم نظامی):

این بنا توسط مرحوم متولی باشی پدر تولیت که از نیکوکاران بنام و دارای نفوذ مادی و معنوی بود در جلسه ای به تاریخ 21 دی ماه 1313 با حضور رئیس فرهنگ آن زمان و نمایندگان آستانه مقدسه در اداره فرهنگ تشکیل شده بود موافقت نمودند که 25/15156 متر مربع از اراضی معصوم آباد برای این منظور در اختیار اداره فرهنگ گذارده شود و از سال 1315 عملیات ساختمانی آغاز گردید و چون اعتبار کافی برای انجام ساختمان نبوده مرحوم متولی باشی مبلغ 250.000 هزار ریال که در آن زمان پول زیادی بود بلاعوض به مدرسه اهداء نمودند . در هر حال دبیرستان فعلی حکیم نظامی قم در سال 1317 رسماً افتتاح می گردد و آقای مرات وزیر فرهنگ وقت نام حکمت را به حکیم نظامی مبدل می کند . دبیرستان حکیم نظامی دارای دو طبقه می باشد .

مدرسه حاج سید صادق (مدرسه حاجی):

این مدرسه که در نزدیکی گذر قاضی سعید قمی (گذر حکیم کوچک) واقع شده در سال 1273 هـ.ق به دستور میرزا آقا خان نوری ، صدر اعظم ناصرالدین شاه برای مرحوم حاج ملا محمد صادق مجتهد قمی ساخته شد. این بنا دو طبقه و 20 حجره دارد که در قسمت جنوبی آن شبستان و جلو شبستان ایوان بلندی است.

مدرسه حجتیه :

یکی ازبزرگ ترین مدارس قم ، مدرسه حجتیه است که درسال 1366 ه .ق بنای آن از سوی آیت الله " سید محمد حجت کوه کمری تبریزی " آغاز شد . مرقد ایشان نیز دراین مدرسه جای دارد . این مدرسه مخصوص طلاب غیر ایرانی است .

مدرسه حضرت آیت الله گلپایگانی :

این مدرسه درخیابان آیت الله مرعشی روبه روی مدفن شهدای آزادی خرمشهر قرار دارد. مهم ترین درس های حوزه علمیه شهر قم در این مکان برگزار می شود .

مدرسه دارالشفاء :

مدرسه دارالشفاء که متصل به مدرسه فیضیه است ، در اوایل دوره قاجاریه تأسیس شد. این مدرسه ابتدا به نام مدرسه فتحعلی شاه خوانده می شد تا آن که در سال 1307 هـ.ق کامران میرزای قاجار سر در آن را تجدید کرد و حجره های آن را به دست تعمیر سپرد . از آن زمان این مدرسه دارالشفاء نام گرفته است . این مدرسه به علت فرسودگی زیاد بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به کلی تخریب و تجدید بنا شد .

مدرسه رضویه :

متعلق به دوران صفویان با تاریخ 1094 ه.ق می باشد که رو به بازار کهنه باز می شود . این مدرسه در خیابان طالقانی جنب محله شاه خراسان واقع می باشد و از قدیمی ترین مدارس شهر قم به شمار می رود و به استناد مدارک تاریخی ، حضرت امام رضا (ع) در سفر خود از مدینه به مرو از قم گذر فرموده و در اینجا فرود آمده اند . امروزه نیمی از این مدرسه برای احداث خیابان از بین رفته است .

مدرسه ستیه :

این مدرسه که امروزه نیز یکی از مدارس آباد می باشد ، در و اکنون عبادتگاه ایشان به طرز جالبی بنا شده است. در اطراف این مدرسه حجره هایی برای طلاب محله میدان میر واقع شده است. این مدرسه جایگاه عبادت حضرت معصومه(س) ، در مدت اقامت ایشان در قم بوده است علوم دینی ساخته شده است .

مدرسه معصومیه :

این مدرسه در سال 1360 شمسی از بودجه آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) با وسعت 15000 متر مربع و زیر بنای 25000 متر مربع احداث شد و در سال 1368 شمسی مورد بهره برداری قرار گرفت . مدرسه معصومیه دارای سالن اجتماعات و مسجدی بزرگ است .

مدرسه مهدی قلی خان‌ :

مدرسه‌ کوچکی است در نزدیکی گذرخان که به وسیله مهدی قلی خان نامی در دوره‌ صفویه ساخته شد . قبر وی در دالان مدرسه است .

کاروانسرای سنگی محمد آباد :

این کاروانسرا بر مسیر کاروانی جاده خراسان بزرگ ، در 50 کیلومتری شمال شرقی قم ( جاده کوه سفید ( قرار دارد . این کاروانسرا با درازای 95 متر به شکل چهار ایوانی و حصار های عظیم سنگی با هشت برج دیده بانی از استحکامات بازمانده قرون پنجم و ششم هجری قمری است . کاروانسرای سنگی محمد آباد با مساحت بالغ بر 12610 متر مربع از بزرگترین و با شکوه ترین بناهای تاریخی استان قم است.

کاروانسرای حوض سلطان (رباط حوض سلطان: (

کاروانسرای حوض سلطان ، بنایی است آجری که در جاده قم- تهران بر روی پایه ای سنگی در کنار یک کاروانسرای دوره صفویه در دشت های جنوبی کوه مره بنا شده است . این کاروانسرا در دورة ‌ناصرالدین شاه قاجار احداث شد

کاروانسرای دیر :

کاروانسرای دیر ، ‌بر روی خرابه های دیرالجص (دیر گچین، ‌دیر کردشیر) ساخته شده است . کنار دروازه ورودی دو برج دوطبقه و داخل کاروانسرا حیاطی بزرگ با اتاق های کوچک است که در پشت آنها ، ‌طویله های سراسری برای چهار پایان تعبیه شده است . در سه طرف حیاط ایوان هایی بزرگ و در گوشه های آن شبستان بزرگ ، ‌حمام ، ‌کوره گچ پزی وحیاط داخلی نیز وجود دارد

کاروانسرای سفید آب :

این کاروانسرا در جنوب تهران و شرق دریاچه نمک قرار دارد. بنای آن مربوط به عهد صفویه و قاجاریه است وچهار برج تزیینی در چهارگوشه دارد . مصالح به کار رفته در آن ازسنگ است .

کاروانسرای شاه عباسی :

این کاروانسرا با دو در، رو به شمال و جنوب با کمی تفاوت نظیر کاروانسراهای معروف است . دروازه ورودی ، سرپوشیده و در دو طرف آن دو سکو و دو اتاق دیده می شود . نمای خارجی کاروانسرا از سنگ های صافِ تراش صورتی رنگ پوشیده شده و دارای حیاط بزرگی است که دورتا دور آن را اتاق ها ی کوچک فرا گرفته است . پشت ساختمان های داخل حیاط ، اصطبل سراسری با سکوهایی برای استراحت چهار پادار است .

کاروانسرای عباس آباد – سیاهکوه:

این کاروانسرای چهار ایوانی نزدیک کاروانسرای سیاهکوه در جاده ری- ورامین در میان کویر نمک قرار دارد . بنا متعلق به دوره صفویه و برای ساخت آنا از سنگ و آجر استفاده شده است . بنا دو حیاط مرکزی دارد که به احتمال زیاد در یکی ،از مسافران عادی و در دیگری از مسافران مخصوص و بزرگان حکومتی پذیرایی می شد .

کاروانسرای علی آباد :

مجموعه کاروانسرای علی آباد در کنار ‌راه جدید تهران- قم ساخته شد . ساختمان این کاروانسرا دارای سه تالار ستون‌دار در سه گوشه بنا است . در هریک ازاین تالارها ، ‌سکویی بین چهار ستون وجود دارد . این سکوها محل استقرار چهارپایان بود . از خصوصیات کاروانسرا این است که سر در آن به جای این که جلوتر از دیوارهای اطراف باشد ، ‌عقب رفته وبا ازاره‌های دالبری و ستون های کوتاه بالای دیوارها تزیین شده است . هم چنین به جای ایوان اصلی ، یک عقب رفتگی در حیاط وجود دارد و پشت آن تالار پذیرایی ساخته شده است. در محور بنا ، چایخانه و حمام و سمت دیگر ، مسافر خانه ای برای مسافران ثروتمند و شخصیت های اجتماعی بود . در پشت مسافرخانه باغچه‌ انار و یک حوض آب وجود داشت .

کاروانسرای قلعه سنگی

اینکاروانسرا در کیلومتر 35جاده ری- قم ساخته شده و تا سال 1883 میلادی مورد استفاده بود و به همین دلیل سالم تر باقی مانده است . با توجه به کشف چند سکه مغولی از سدههای 7 و 8 ه. ق ، ‌احتمال می رود بانی این کاروانسرا غازان خان(694هـ. ق) باشد وحتی تاریخ ساخت کاروانسرا مقدم بر حکومت پادشاه مغول باشد ، ‌در این صورت باید قدمت آن را به اواخر دوران سلجوقی نسبت داد . کاروانسرا دیواری به ضخامت دو تا سه متردارد و برج های متعددی آن را حمایت می کند.

کاروانسرای منظریه :

کاروانسرای منظریه در ابتدای راه ساوه ، نزدیک پلی ساخته شده که از زیرآن رودخانه ای می گذرد . کاروانسرا که درمیان ناحیه خشک و بی حاصلی قرارگرفته ، ازنظر بازرگانی اهمیت ویژه ای داشت . این کاروانسرا از یک سو در کنار کویر و از سوی دیگر در مجاور دریای نمک قرار دارد و نور خورشید از روی آن انعکاس شدیدی می یابد.

کاروانسرای پاسنگان :

این کاروانسرا با قدمت عصرصفوی است که در دوره های بعد (قاجار) از آن استفاده شده است . هم اکنون با شماره ثبت 357 مورخه 1321 در اختیار سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری است . درمجاورت کاروانسرا آب انبارهایی واقع شده که در هنگام استراحت کاروانیان از آن استفاده شده است . این کاروانسرا در مسیر جاده قم - کاشان و حد فاصل 20 کیلومتری شهر قم واقع شده . این کاروانسرا به شکل مربع 50 در 50 متر و به صورت چهار ایوان بناگردیده است .این کاروانسرای مورد بازدید و استفاده بسیاری ازجهانگردان مانند مولر واقع گردیده و نامبرده معتقد است که این بنا توسط یک بازرگا نقزوینی به نام حاجی محمدباقر به سال 1807 میلادی ساخته شده است . همچنین باستان شناس معروف فرانسوی مادام دیوالافوا این کاروانسرا را دیده و معتقد بوده است تا سال1888 میلادی تغییرات مهمی در آن رخ نداده است. از نظر قدمت کاروانسرای پاسنگان را متعلق به دوره صفوی می دانند . از بررسی کاروانسرای پاسنگان چنین بر می آید که اساس معماری کاروانسرا مانند سایر بناها تابع شیوه سنت و سبک رایج زمان (صفویه) بوده است و ساختمان آن از روز روزگاران کهن تا به امروز دگرگونی خاصی نیافته است.

کاروانسرای پل دلاک :

در جاده تهران- قم ، در سمت شمال رود مسیله و پل دلاک ، ساختمان چهار گوش سفید رنگی قرار دارد . ساختمان کاروانسرا چهارایوانی و مصالح به کار رفته در آن آجر و سنگ است . تاریخ ساخت این کاروانسرا را به دوره‌ی کریم خان زند نسبت می دهند.

کاروانسرای حسن آباد :

کاروانسرای چهار ایوانی حسن آباد به دوره قاجاریه تعلق دارد . این کاروانسرا درمکان با صفایی قرار دارد و از هر سو مناظر زیبا و خرم مشاهده می شود . مصالح به کاررفته در این کاروانسرا خشت است.

تیمچه بزرگ قم

تیمچه بزرگ قم در جبهه شمالی راسته بازار نو شهرستان قم قرار دارد و از آثار ارزشمند هنر معماری دوران اسلامی ایران محسوب می شود . این مجموعه توسط هنرمند برجسته عصر نادری استاد حسن قمی

حسن قمی

(معمار باشی) در سال 1301 هجری قمری طراحی و اجرا شد . بانی بنا مرحوم حاج سید محمود طباطبایی تاجر بزرگ قم و پدر مرحوم حاج آقا حسین طباطبایی قمی است . تیمچه بزرگ قم با دو ورودی رو به راسته بازار نو شامل سه گنبد و دو نیم گنبد است و قسمت مرکزی آن با دهانه 15 متر و ارتفاعی به همین اندازه در طول 28 متر بدون ستون امتداد می یابد. تیمچه در مجموع دارای 20 حجره تحتانی و 12 غرفه فوقانی است.

بازار قم :

این مجموعه شامل دو راسته سر پوشیده با پوشش گنبدی است . سر پوشیده بودن بازار از یک سو به سنت معماری بازار باز می گردد و ازسوی دیگر به خاطر گرمای شدید تابستان و سرمای شدید زمستان و ناشی از هوای کویری قم است. بخش های وسیعی از بازار قم یعنی بازار کهنه در دوران صفویه و در پیرامون مسجد جامع بنا شد و تا پایان دوره قاجاریه بناهایی که بدان نیاز بود در آن جای گرفت. در دوران ناصرالدین شاه بازار قم رو به گسترش نهاد و " بازارنو" احداث شد ودر دو سوی این راسته نو ، بناها ی تازه ای مثل تیمچه بزرگ ساخته شد . در سال های نخست دوره پهلوی نیز بر مبنای ضرورت های تجاری موجود ، بخش هایی به بازار نو افزوده شد . حدود پنجاه سال پیش به موازات توسعه شهر قم و به دلیل احداث خیابان های جدید، بازار به چند بخش تقسیم شد و قسمت هایی از آن برای همیشه از میان رفت. درحال حاضر از بازار قدیم قم، دوبخش " بازار کهنه " و" بازار نو" برجای مانده که هر کدام از این بازارها حدود یک کیلومتر طول دارد. مسجد جامع نزدیک بازار کهنه قرار دارد و در بازار کهنه و نو تعدادی مسجد بزرگ و کوچک با فاصله های اندک برای تأمین نیازهای معنوی کسبه و بازاریان و مشتریان و ساکنان اطراف بازار وجود دارد .

مسجد جامع قم :

پس از مسجد جامع عتیق قم مسجد امام حسن عسکری (ع) قدیمی ترین مسجد این شهر است و اسکلت اصلی گنبد خانه متوازن آن ، متعلق به نیمه نخست قرن ششم هجری قمری و سال 529 ه.ق می باشد . ایوان رفیع جبهه جنوبی و اندود های گچی رنگی گنبد خانه ، متعلق به عصر صفوی و بنای ایوان شمالی و شبستان های شرقی و غربی آن به عصر قاجار تعلق دارد.

قلعه زار بلاغ :

این قلعه در 54 کیلومتری مسیر جاده قدیم قم به تهران قرار دارد و شامل محوطه وسیعی است که بر روی یک پشته طبیعی قرار دارد ، در مرکز آن قلعه سنگی دیده می شود . این قلعه با نقشه ای بیضی شکل با مصالح لاشه سنگ ، ملاط گچ ، گل و خشت هایی به ابعاد 12×40×40 و 9×35×35 سانتی متر احداث گردیده و بخش اصلی آن ساختمانی دو اشکوبه است . ورودی آن در جبهه جنوبی قرار دارد . با توجه به مطالعات صورت گرفته برخی این قلعه را سلوکی – اشکانی و برخی مادی می دانند .

قلعه سام آباد :

این قلعه در جنوب شرقی قمرود در فاصله چهار تا پنج کیلومتری روستای قمرود قرار دارد. طول و عرض قلعه 76 متر است و چهار برج در چهار گوشه آن وجود دارد . قلعه دارای یک حیاط مرکزی و از نوع بناهای چهار ایوانی است .

قلعه قرمز :

در شمال کاروانسرای حوض سلطان ، بنایی به نام قلعه قرمز با کاربری نظامی ساخته شده است. این بنا 112 متر عرض و 115 متر طول دارد و کاملاً مشخص است که با شتاب ساخته شده و ناتمام مانده است .

قلعه قمرود :

قمرود دارای دو قلعه کهن و جدید بود که امروزه فقط بخش هایی از آنها برجای مانده است . یکی از این قلعه ها احتمالاً مربوط به دوره صفویه یا پیش از آن است. قلعه دیگر توسط مهندس الممالک برای اسکان خود ، اطرافیان و خدمه اش در جوار شرقی قلعه کهن بر پا شده بود .

قلعه گبری :

قلعه گبری در روستای جمکران و از بناهای پیش از اسلام است و مصالح به کار رفته در آن شامل خشت و گل است .

قلعه گلی :

بعد از آبادی" محمد آباد کاج " در پای اولین تپه های آهکی به طرف شمال شرقی ، آثار این قلعه قدیمی مخروبه مشاهده می شود . این قلعه که در کنار قلعه سنگی محمد آباد قرار دارد ، مربوط به دوره پیش از اسلام (سلسله اشکانی) است . خشت های قطور و بزرگ بدنه و پایه ، از تعلق ساختمان به دوران پیش از اسلام حکایت می کند . در اطراف قلعه گلی بقایای ظروف شکسته و کاشیهای لعاب دار فراوان دیده می شود .

قلعه مظفر آباد :

قلعه مظفر آباد که حدود پنج کیلومتری شرق روستای قمرود واقع شده ، از آثار مهندس الممالک و به نام یکی از پسران اوست . قلعه دارای پنج برج است که چهار برج در چهار گوشه آن و برج پنجم در میانه ضلع شرقی قرار دارد . کنار در ورودی نیز حمامی ساخته بودند .

میل علی آباد :

میل علی آباد بر روی تپه ای مشرف بر دشت که ارتفاع آن از سطح دشت بین 70 تا 75 متر است ، واقع گردیده است . نمای میل از سنگ لاشه و کمی قواره شده و ملاط گچ زبره می باشد . ارتفاع موجود 35/8 متر و قطر قاعده آن 33/4 متر و پیرامون آن 65/13 متر است . شکل این برج با میل استوانه ای می باشد و در درون آن تا ارتفاع 95/1 سانتیمتر با لاشه سنگ پر شده است و پس از آن به صورت مناره با پله های مارپیچ یا حلزونی تا پشت بام می رفته است . قطر درونی بنا 79/1 متر و ضخامت دیوار در پایین بنا 25/1 متر و در بالای میل به 95 سانتیمتر می رسد . میل علی آباد از لحاظ سوق الجیشی در بهترین نقطه واقع گردیده به طوریکه در زمان حیاط و آبادانی راه های کاروانرو و در دوره سلجوقی این میل راهنمای کاروانهایی را که از سمت کاشان به سمت قم و از آنجا به سمت ری و به عکس در حرکت بودند ، را بر عهده داشته است .

میل صفرعلی :

ارتفاع میل صفرعلی تا سطح دشت 60 تا 80 متر است . نمای میل از سنگ لاشه و ملاط ساروج می باشد و میانه لاشه سنگ بدون ملاط است . ارتفاع آن 80/6 متر و قطر قاعده آن هفت متر و پیرامون آن 22 متر است . شکل برج مخروطی است و در درون آن تا ارتفاع 5 متر با لاشه سنگ پر شده است و درون آن اتاقکی مدور ایجاد شده است که قطر آن 45/3 متر و کلفتی دیوار 70/1 متر است .

میل بابک :

این میل بر فراز بلندترین رشته کوه شمالی دره قمرود و در عرب روستای کاج و 1/5 کیلومتری میل صفرعلی قرار دارد .

میل سنگی روستای چاهک :

این میل در ارتفاع 87 متری از سطح زمینهای اطراف واقع شده است . قدمت این بنا به دوره ساسانی می رسد . میل سنگی روستای چاهک دارای پلانی مدور و پلان چلیپای درونی است . این پلان شباهت بسیار زیاد به پلان چهارطاقی های دوره ساسانی دارد و سبک ساخت و مصالح بکار رفته در آن قابل مقایسه با چهارطاقی نویس که در همین مسیر قرار دارد می باشد . دارای یک ورودی در سمت جنوب به عرض 20/1 و ارتفاع 60/2 متر است. بلندترین ارتفاع موجود 40/6 متر در جبهه غربی واقع شده است . قطر قاعده آن 10/5 متر و پیرامون آن 5/27 متر شکل است .

پل حوض سلطان :

این پل که در جاده کاروان قم – تهران روی رود مسیله قرار دارد ، در سال 262 ه.ق به دستور " علی اصغرخان اتابک " به صورت یک چشمه با طاق جناغی تند و یک دهلیز کوچک بنا شد. مصالح به کار رفته در طاق ، آجر است ولی بدنه و پایه پل از سنگ با ملات ساروج ساخته شده است.

پل دلاک :

پل دلاک در مسیر راه قدیمی تهران- قم نزدیک کاروانسرای دلاک ، روی رودخانه " قره سو " بنا شده و از آثار دوره صفوی است . بقایای با شکوه کاروانسرای حسن آباد و یک چاپارخانه خشتی و دهانه های قوسی شکل پل دلاک که با انحنایی روی پیچ وخم رودخانه زده شده ، در یک محدوده قرار دارد.

پل شکسته :

در شرق پل دلاک در برابر گردنه ای که به روستای کاج می رود ، آثار یک پل مخروبه بسیار قدیمی به جای مانده که آن را پل شکسته می نامند . دهانه های این پل با گل مسدود شده ، از آجر ضربی است و در پایه های جنوبی آن آجرهای بسیار قطوری به کار رفته که در بناهای دوره ساسانی دیده می شود . این پل در معبر بسیار قدیمی ساسانی که اصفهان را به ری متصل می کرد واقع شده است.

پل شیرین بلاغ :

: یکی دیگر از پل های تاریخی و ارزشمند استان قم پل شیرین بلاغ است که از دوران ساسانیان به یادگار مانده است.

پل طایقان :

پل طایقان ، پلی است که به دوره صفویه تعلق دارد.

پل طینوج :

پل طینوج که در بخش خلجستان واقع شده ، متعلق به دوره صفوی است.

پل عسگرآباد :

پل عسگر آباد در سال 1262 هـ .ق به دستور " علی اصغر خان اتابک" با شش دهانه به عرض های متفاوت ، روی رودخانه قمرود در 21 کیلومتری شمال قم در جاده علی آباد - منظریه واقع شد . این پل در گذشته رابط جاده قم- تهران بوده . پایه های پل در جهت مخالف جریان رودخانه دارای موج شکن های مثلثی است و مصالح پایه ها از سنگ و در طاق ها و بدنه ، آجر ، به ابعاد 5×24×24 سانتیمتر به کار رفته است.

پل علی خانی :

بنای اولیه این پل در دوره صفویه بوده و در سال 1292 ه.ق بازسازی شده است . این پل در مرکز شهر واقع شده است.

پل کاج :

بقایای این پل که منسوب به دوره صفویه است ، در پنج کیلومتری غرب دهکده کاج و شش کیلومتری پل و کاروانسرای دلاک ، در مسیر کاروان روی قدیمی ورامین – قم قرار دارد . پل کاج به طول حدود 245 متر ، حداقل دارای 13 دهانه به ابعاد مختلف است و نشانه های بازسازی دوره های مختلف تاریخی در آن دیده می شود . پل در خط مستقیم بنا نشده و در جهت مخالف جریان رودخانه دارای انحنا است.

پل کنارگرد :

این پل در 10 کیلومتری جنوب " کنار گرد " روی رودخانه " قره سو" و هم زمان با احداث جاده قم – تهران و کاروانسرای کنارگرد بنا شد . پل دارای 12 دهانه به صورت قرینه و آب برهای مثلثی شکل است . مصالح پایه ها از سنگ با ملات ساروج است ولی در بدنه و طاق هااز آجر با ملات گچ استفاده شده است . این پل در زمان صفویه بنا شد.

حمام حاج عسگرخان :

در بافت قدیم قم ، در شمال راسته بازار ، حمام حاج عسگر خان واقع است . این مجموعه از دو بخش حمام و چاله حوض تشکیل شده . در قسمت ورودی حمام ، کتیبه ای سنگی دیده می شود . بر اساس این کتیبه ، تاریخ ساخت حمام سال 1216 ه . ق ذکر شده و با این حساب می توان ساختمان آن را به اوایل دوره قاجاریه و حکومت فتحعلی شاه قاجار نسبت داد . فضای اصلی حمام مربعی به ابعاد 10/11 متر است که در مرکز این فضا ، گنبدی قرار دارد که روی هشت ستون پنج ضلعی بر پا شده است. شرق ساختمان ، چاله حوض واقع است و چاله حوض که به صورت نیمه مخروبه بر جای مانده ، دارای سکویی در دور تا دور است که با ساروج پوشیده شده است .

حمام روستای قباد بزن :

روستای قباد بزن جزو دهستان کهک استان قم بوده و حمام روستای قباد بزن در قسمت شمالی و منتهی الیه یکی ازمحورهای مسکونی روستا قرار گرفته است . در امتداد شمالی این محور؛ باغ های حاصلخیزی وجود دارد و نهر کوچکی از کنار این محور عبور می کند و منظره زیبایی را به وجود می آورد . نوع پلان قوس ها ونحوه پوشش سقف های آن تاریخ بنا را به دوره قاجاریه منسوب می کند.

حمام عشقعلی خان :

از دیگر حمام های تاریخی استان قم که از دوره قاجار به یادگار مانده است می توان حمام عشقعلی خان را نام برد.

تپه صرم :

تپه صرم در حدود 15 کیلومتری جنوب شرقی جاده کاشان در بخش کهک حد فاصل میان راه روستای خورآباد و صرم قرار دارد . این تپه پشته ای طبیعی از رسوبات شنی به طول 192، عرض 115 و ارتفاع 60/5 متر است که نزدیک محوطه استقراری شمشیرگاه قرار دارد. در سال 1376 عملیات گمانه زنی(چاهی که برای آزمایش قنات حفر می کنند) جهت مشخص نمودن وضعیت تپه و تعیین حریم آن آغاز گردید و تپه درسال 1378 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید . به علت حفاری های غیر مجاز درسال 1379 و به منظور نجات دادن بخشی از اشیا از خطر سرقت ، طرح حفاری درسال1380 به تصویب و در تاریخ 29/11/80 به مدت 26 روز به انجام رسید. به گورهای زیادی برخورد شد که این گورها دارای ساخت وساز خشتی به صورت توده هایی گاه انبوه است و تدفین در اطراف این توده ها انجام شده است . در اطراف متوفی تعداد زیادی اشیای سفالی ، مفرغی و گاه آهنی یافت شد .گورستان تاریخی تپه صرم با قدمت 3500 – 3200 سال از مهمترین محوطه های عصر آهن ایران و فرهنگ سفال خاکستری ایران مرکزی است .

محوطه شاد‌قلی خان :

پس از شناسایی این محوطه باستانی و کاوش هایی که به مدت ده روز به طول انجامید مشخص شد که این محوطه باستانی به هزاره چهارم پیش از میلاد تعلق دارد و احتمالا اقوام ساکن در قلی درویش در نتیجه بالا آمدن آب قمرود حدود 1000 سال در این محدوده زندگی کرده اند . محوطه شادقلی یکی از مهمترین اسناد سکونت انسان شش هزار سال پیش در شهر قم بود و نشان می داد این شهر تاریخی پیش از شکل گیری در قرن سوم هجری قمری و در کنار حرم حضرت معصومه(س) دارای سکونت بوده است.

محوطه قلی درویش :

از دیگر محوطه های تاریخی استان قم می توان محوطه باستانی قلی درویش را نام برد .