جاذبه های تاریخی-فرهنگی استان یزد
مسجد جامع یزد
محراب این مسجد از سنگ مرمر یکپارچه است. بر فراز مسجد، گنبدی دو پوش به شکل مربع قرار دارد که از باپوش خشخاشی ساخته شده است. یکی از دو مناره سر در اصلی، دارای دو مسیر حرکت مستقل است. در زیر صحن مسجد پایاب یا سردابه‌ای وجود دارد که با آجر و کاشی مزین شده است. در اضلاع شمالی و غربی مسجد، دو راه ورودی جهت پایاب تعبیه شده است.
مسجد ابوالمعالی
مسجد جامع ابوالمعالی در بازارچه ابوالمعالی شهر یزد قرار دارد. این مسجد در سال 787 هـ . ق توسط « خواجه ابوالمعالی» بنا شد.مسجد ابوالمعالی شامل یک گرمخانه نسبتاً بزرگ، حیاطی کوچک و یک اتاق (مقبره) در ضلع غربی حیاط است. بادگیر بلندی نیز در ضلع جنوبی و مشرف به کوچه و بازار مجاور، به چشم می‌خورد. مسجد از کف ساباط، هفتاد سانتیمتر گودتر و پوشش سقف گرمخانة آن، طاق و تویزه است. پایین ستون‌ها و دیوارهای مسجد از داخل آجرکاری و بالای ستون‌ها و سقف آن از اندود گچ پوشیده شده است. در زیر ساباط ورودی مسجد، کاشی‌های مسدس تعبیه شده و در طرفین قسمت میانی آن، دو قطعه گل مربع معرق به کار رفته است.
مسجد شاه تهماسب
مسجد شاه تهماسب در قرن دهم هـ . ق ساخته شد. بانی این مسجد «بیگم» دختر «شاه تهماسب صفوی» و همسر «نورالدین میرمیران» از خاندان شاه نعمت‌الله است. تنها دو سنگ مرمر از این ساختمان به جای مانده است که یکی در محراب و دیگری در ستون میدان قرار دارد.
مسجد فرط
مسجد فرط در محله دارالشفاء و نزدیک دروازه «مهریجرد» از دروازه‌های اصلی برج و باروی قدیمی شهر یزد قرار دارد و همجواری آن با حمام قدیمی «مولانا»، از شاخصه‌های آن است. نام این مسجد در مآخذ مربوط به یزد، به صورت «بزک» یا «پزک» آمده که تدریجاً به «فُرط» تغییر نام داده است.
مسجد حظیره
این مسجد در خیابان امام شهر یزد قرار دارد. بنای اولیه «روضه محمدیه» یا «حظیره» بقعه‌ای برای عبادت و سکونت فقرا بود و در سال 843 هـ . ق از اموال «حاج شمس‌الدین میبدی» ساخته شد. این بنا هم اکنون به مسجد حظیره شهرت دارد و جز سنگ مرمر محراب آن، سایر قسمت‌های بنا نسبتاً نوساز است. آرامگاه سومین شهید محراب حضرت آیت‌الله صدوقی در کنار این مسجد واقع شده است.
مسجد پیرحسین
این مسجد در محله «کوچه بیوک» شهر یزد قرار دارد و تاریخ احداث آن سال 822 هـ . ق است. بنای این مسجد از خشت، گل و آجر است و دارای گنبدی بلند، ایوانی در ضلع شمالی گنبد و صحنی کوچک در جلوی ایوان است. گرمخانه مسجد که به گنبد چسبیده است، دارای پوششی با قد پای کم و نیم طبقه‌ای در بالای آن است.
مسجد ملا اسماعیل
مسجد ملااسماعیل در جنوب میدان «خان» شهر یزد قرار دارد. این مسجد به دستور« آخوند ملااسماعیل عقدای»، از علمای مشهور قرن سیزدهم هـ .ق ساخته شد. بازار و آب انبار ملااسماعیل نیز در کنار این مسجد قرار دارند. مسجد شامل یک ایوان وسیع با دهانه 60/15 متر و شبستانی با سی و دو ستون است. ورودی اصلی مسجد از سمت بازارچه است. حیاط اول، به سبک قاجار و دارای اُرسی‌های کوچک چوبی در دو طبقه است. پس از آن، سر در ورودی دیگری با کاشیکاری جالب و درِ چوبی قدیمی است. هشتی از طریق دو راه ورودی در طرفین، به حیاط بزرگ مسجد راه می‌یابد. در ضلع غربی حیاط، شبستان یا گرمخانه و در سمت شرقی آن، چند حجره قرار دارد. در هر دو طرف حیاط، یک راهروی ستون‌دار مسقف وجود دارد و درهای شبستان و حجره ها به داخل آن باز می‌شود. شبستان تابستانی در ضلع جنوبی قرار دارد و رو به روی آن، ایوان آجری بلندی است. قطر دهانه گنبد مسجد، 60/15 متر است.
مسجد شاه عبد القیوم
مسجد شاه عبدالقیوم در محله «شاه عبدالقیوم» شهر یزد قرار دارد. بررسی‌های متونی و قیاسی، قدمت بنا را به اوایل دوران صفوی نسبت می‌دهد. این مسجد شامل تابستانخانه و گرمخانه است. تابستانخانه در ضلع شمالی صحن و گرمخانه در ضلع شمال غربی مسجد قرار دارد. ورودی تابستانخانه پس از یک هشتی با پوشش ساده گنبدی به صحن می‌رسد. در ضلع شمال غربی ورودی، حوضخانه مسجد قرار دارد. تابستانخانه مسجد دارای نه چشمة طاق و ستون‌هایی است که تا ارتفاع یک و نیم متری (زیر رف ها) با آجر نماسازی و با گچ بندکشی شده اند.
مسجد بیاق خان
مسجد بیاق خان در بازار قدیمی شهر یزد قرار دارد. قدمت این مسجد به دوران حکومت شاهزاده «محمد ولی میرزا قاجار» در یزد می‌رسد. مصالح آن از خشت، گل و آجر و شامل تابستانخانه و گرمخانه است. صحن مسجد در ضلع شرقی تابستانخانه و در سطحی پایین تر از آن ساخته شده است. پوشش گرمخانه ـ که نسبت به تابستانخانه وسعت کمتری دارد ـ به صورت طاق و تویزه و آجری است. تابستانخانه تا ارتفاع یک و نیم متری از کف، آجری و بعد از آن سفیدکاری شده است. مسجد در کنار بازار و با اختلاف سطحی در حدود سه و نیم متر از کف بازار قرار دارد و از سمت شمال و غرب با پله‌هایی از صحن به بازار راه دارد.
مسجد جامع اهرستان
مسجد جامع کبیر اهرستان در سال 783 هـ . ق در محل کنونی خیابان «تفت» شهر یزد بنا شد. این مسجد دارای شبستان تابستانی، شبستان زمستانی (گرمخانه) و حوضخانه است. در وسط حیاط، یک حوض قرار دارد و در طرفین آن دو باغچه است. وضوخانه مسجد در محوطه گودی در ضلع شرقی حیاط ساخته شده‌است. درِ ورودی مسجد از طرف خیابان اصلی است. در دو طرف شبستان و صحن مسجد، راه پله هایی برای رفتن به بام و طبقه دوم تعبیه شده‌است.
مسجد کوفه شیخداد
مسجد کوفه شیخداد در انتهای محله شیخداد یزد واقع شده است. بنای این مسجد شامل گرم خانه ، تابستان خانه و صحن است. گرم خانه در ضلع غربی صحن و تابستان خانه قرار دارد واز بخش های دیگر مسجد قدیمی تر است. ستون های قطور با قد پای کم و سقف هائی با خیز کم از شاخصه های این قسمت از بنا است.
مصلی یزد
احتمالاً این بنا در محل بنای قدیمی یا بر ویرانه های آن ساخته شده و بانی آن «امیر محمد قاضی» است. او در سال 725 هـ . ق به ساخت این بنا اقدام نمود. در سال 860 هـ . ق سیل تمام مصلی را خراب کرد. بر اساس کتیبه‌های سر در طرف بازار، مصلی در سال 958 هـ . ق مجدد ساخته شد و در سال 1035 هـ . ق «اسحق بیگ» بار دیگر به مرمت آن پرداخت.
مسجد پشت باغ
این مسجد در محله «پشت باغ» شهر یزد قرار دارد و بنابر گزارش «عبدالوهاب طراز» در سال 1220 هـ . ق ساخته شد. بر زیلوهای آن تاریخ 1223 هـ . ق و عمل «کافی کاشف‌المیبدی» دیده می‌شود.ساختمان این مسجد از خشت، گل و آجر و دارای صحن، ایوان تابستانی و گرمخانه است. گرمخانه مسجد در ضلع شمالی تابستانخانه و صحن قرار دارد. ساختمان تابستانخانه آجری است. پایه ها و سقف آن با آجر به صورت خفته ـ راسته پوشیده شده و با گچ بندکشی شده‌است. در دو طرف ایوان، محلی جهت مناره مسجد در نظر گرفته شده ولیکن ساخته نشده‌است.
امامزاده جعفر
این بنا در محلة «مصلی عتیق» شهر یزد قرار دارد. در کتاب یادگارهای یزد آمده است: “ امامزاده جعفر، نسبتشان به امام جعفر صادق (ع) می‌رسد. قدیمی‌ترین قسمت این زیارتگاه که امروزه توسعه یافته است، حرم مطهر و گنبد آن است. کاشیکاری گنبد مزار ـ با کاشی‌های منقوش سفید و لاجوردی ـ متعلق به سال‌های اخیر است. این بنا دارای چهار صحن است و فقط صحن ورودی آن قدیمی است و صحن های شمالی، جنوبی و شرقی آن کاملاً بازسازی شده است. همچنین بر مزار ایوان صحن شرقی، دو گلدسته بلند الحاق شده است. نقشه این بنا، مربع شکل است و در وسط آن ضریح به چشم می‌خورد. در چهار طرف حرم، شبستان‌هایی قرار دارد که محل دفن اموات است.
امامزاده عبدالله بافق
امامزاده عبدالله در حومه شهرستان بافق قرار دارد و در قرن هفتم هـ . ق ساخته شده است. بنای این امامزاده شامل سردر، هشتی ورودی، اتاق مدخل و اتاق اصلی است. بر سردر ورودی این امامزاده، دو کتیبه آجری هم‌اندازه (ابعادی بین آجر خطایی و نظامی) دیده می‌شود و در میان هر یک، یک قطعه سنگ تاریخی نصب شده و اشعاری به خط نستعلیق روی آن‌ها حک شده است. سنگ تراشیده شده وسط، دارای خط نسخ است و در آخر آن تاریخ رجب‌المرجب سنه 1224 هـ .ق دیده می‌شود. از ویژگی‌های این بقعه، گنبد بلند، کاشیکاری‌های داخلی و خارجی آن و نیز چراغ‌های کوچک گلی با لعاب فیروزه‌ای است که از قدیم خارج گنبد را روشن می‌کرده است.
امامزاده سید نورالدین
امامزاده سید نورالدین احمد در محلی به نام «گاپله» در مسیر جاده تهران ـ یزد، حد واسط اردکان ـ عقدا قرار دارد. قدمت این بنا با روش قیاسی، به دوره صفوی می‌رسد.ساختمان این امامزاده دارای ایوانی بلند و نماسازی آجری است و از کف زمین به اندازه پنج پله ارتفاع دارد. این بنا دارای گنبد، یک غلام‌گرد در پیرامون ساختمان و غرفه‌هایی به قرینه در اطراف غلام‌گرد است. سردر ورودی مشرف به صحن امامزاده، دارای دو مناره نسبتاً کوتاه با نماسازی آجر لعاب‌دار است. در داخل بنا در قسمت کمربند گنبد، دو نوار و در مرکز گنبد، شمسه‌ای به شکل ستاره هشت پر دیده می‌شود. در ضلع شمال غربی گنبد و ایوان، ساختمانِ مدرسه علمیه قرار دارد. این ساختمان شامل یک حیاط و چهار حجره قرینه در اضلاع شمال شرقی و جنوب شرقی و دو حجره قرینه در طرفین ورودی ضلع شمال غربی است.
امامزاده حسین بن موسی
آرامگاه حسین ابن موسی در سه کیلومتری شمال غربی شهرستان طبس قرار دارد. اصل بنا به تاریخ 494 هـ . ق تعلق دارد و در سمت غربی صحن امامزاده، ایوانی به نام ایوان «امیر علی مشیر» دیده می‌شود. از ملحقات این آرامگاه، ساختمان چهل چراغ است که مدفن چندی از حکام و بزرگان پیشین طبس است. این امامزاده به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده یزد ـ مشهد و حمایت های آستان قدس رضوی (ع)، رونق بسیار یافته و به مکان زیارتی ـ سیاحتی باشکوهی تبدیل شده است.
امامزاده سید محمد عقدا
این امامزاده در آبادی «هفتادر» از توابع بخش عقدای شهرستان اردکان قرار دارد. بر اساس کتیبه‌های موجود در بنا از جمله چند لوح کاشی قبر مربوط به قرن سیزدهم هـ . ق و سنگ قبر مربوط به سال 1036 هـ .ق و نیز باقی مانده کاشیکاری گنبد امامزاده، قدمت این بنا حداقل به دوره صفویه می‌رسد. امامزداه سید محمد دارای گنبد و ایوانی بلند در ضلع شرقی و سه ایوان سرپوشیده در سه سمت دیگر است. در پاکار گنبد از داخل، کتیبه‌ای گچی دیده می شود. پوشش غرفه های اطراف گنبد در داخل آجری با بندکشی گچی است. ورودی ضلع جنوبی حرم، دارای دری چوبی با نقش‌های هندسی است. دو صحن یکی در ضلع جنوبی و دیگری در ضلع شمالی بنا ساخته شده و غرفه‌هایی در اطراف هر دو صحن به چشم می‌خورد.
بقعه سید گل سرخ
بقعه سید گل سرخ در محله «سرچم» شهر یزد ـ بیرون دروازه کوشک نوـ قرار دارد و متعلق به قرن نهم هـ. ق است. ورودی بقعه در ضلع شمالی آن قرار دارد. این بنا از یک تالار با پوشش سقف طاق و تویزه و فضای گنبد خانه کوچکی تشکیل می‌شود. در گنبد خانه قبری است و ضریحی روی آن قرار دارد. روی این سنگ قبر، نام «سید مغرالدین بن شرف‌الدین علی بن شمس‌الدین محمد بن تاج‌الدین» دیده می‌شود. گنبد این بقعه کاشیکاری شده و مصالح آن از خشت و گل است. گویا کتیبه کاشی معرقی به خط نسخ به طور عمودی بالای سر قبر نصب بوده که امروزه اثری از آن نیست.
بقعه دوازده امام
بقعه دوازده امام در محله «فهادان» شهر یزد قرار دارد. اهمیت این بنا بیشتر به لحاظ معماری و گنبد آجری آن است و در شمار شاهکارهای هنر سلجوقی به شمار می‌رود. این بقعه دارای در دو لتة کوتاهی است. بدنه گنبد یک چهار ضلعی است که به هشت ضلعی تبدیل می‌شود و گنبد روی هشت ضلعی قرار دارد. پوشش سقف از داخل کاشیکاری است و دور تا دور آن با خط کوفی تزیین شده است. در چهار گوشه بنا، گوشواره‌ها و داخل آن‌ها درگاه‌هایی قرار دارد. نور این بقعه به وسیله پنجره‌هایی که در چهار طرف آن تعبیه شده، تأمین می‌شود. داخل بنا مزین به نقوش گچبری و طرح‌های رنگی است. وجود محراب در این بنا، نشانه مسجدی است که در قرون دوم و سوم هـ. ق بنا شده بود.
بقعه شیخ محمد خانقاه
این بقعه در محله «خانقاه» شهرستان میبد قرار دارد. ایرج افشار در کتاب یادگارهای یزد در باره نام این محل می‌نویسد: “ظاهراً نام این آبادی، بازمانده یکی از خانقاه‌هایی است (مزار شیخ محمد) که «امیر رکن‌الدین قاضی» یا «شیخ تقی‌الدین دادا» در میبد و طبعاً در محل مورد معرفی بر پا داشته بودند”. شیخ محمد از عرفای قرن نهم هـ . ق است. این بقعه کوچک گلی دارای گنبدی آجر پوش است و از داخل با گچ اندود شده است. همچنین این بنا دارای دو ورودی در ضلع شرقی و جنوبی است. سنگ مزار دیواره غربی زیر گنبد، تاریخ 793 هـ .ق را نشان می‌دهد.
بقعه شیخ احمد و شیخ محمد فهادان
این بقعه در محله فهادان شهر یزد قرار دارد. این مزار که به نام «شیخ احمد» معروف است، از بناهای قرن هشتم هـ . ق و دارای رواق و گنبدی نسبتاً مرتفع است. سنگ قبر «شیخ محمد» تاریخ سال 760 هـ .ق را نشان می‌دهد. سنگ قبر شیخ احمد فهادان در محراب بقعه دوازده امام قرار دارد و ظاهراً پس از ویرانی این بقعه، به آن محل منتقل شده است. در داخل محراب، آثار مقرنس‌سازی که روی آن‌ها با رنگ تزیین شده، باقی مانده است. گنبد این بقعه آجری و دارای یک نوار کتیبه نقاشی شده است. سه طرف این بقعه، به محوطه رواق‌های اطرافش باز است و دری در آن‌ها دیده نمی‌شود. آثار گچبری، روی بدنه دیوارهای داخلی بقعه به چشم می‌خورد. این بنا در گذشته به صورت چهار صفه در اطراف و بقعه‌ای در میان، به عنوان خانقاه بود. سقف گنبد از داخل با گچ سفید شده و در میانه آن رنگ‌آمیزی سبز و آبی به صورت دایره دیده می‌شود.
گنبد عالی ابرقو
این گنبد بر فراز صخره‌های طبیعی جاده یزد ـ ابرقو قرار دارد و از سنگ‌های طبیعی کوهستان «ساروج» ساخته شده و از داخل و خارج هشت ضلعی است. تزیینات آن تنها شامل دو رشته کتیبه کوفی است که یکی در بالای در ورودی گنبد و دیگری در انتهای ساقه آن، زیر سه ردیف قوس قرار دارد. از متن کتیبه آجری بالای گنبد چنین بر می‌آید که گنبد در سال 448 هـ . ق به فرمان «علی فیروزان» برای پدرش «امیرشمس‌الدوله» ساخته شد. کتیبه دیگر حاکی از آن است که مادر بانی گنبد نیز در همین آرامگاه مدفون است. چهار ضلع گنبد به طور یک در میان، دارای چهار روزنه است. میان قبه نیز باز است و این روزنه‌ها، نور را به داخل بنا هدایت می‌کنند. در داخل مقبره سردابی به ابعاد 60/3×80/2 و ارتفاع 50/1 متر وجود دارد. ورودی سرداب رو به روی ورودی گنبد است.
آرامگاه سپهسالار
آرامگاه سپهسالار در روستای «چهارده» شهرستان طبس قرار دارد. این بقعه دارای بنای چهارگوش گنبدداری به ابعاد 15*15 متر است و در سه جهت دارای ورودی است. در داخل بنا آثار چند سنگ قبر دیده می‌شود. به اعتقاد اهالی محل، این بنا مدفن «مالک بن ذئب» و «مالک بن عمر» از سرداران «احنف بن قیس» است که در تعقیب «یزدگرد سوم» آخرین پاشاه ساسانی، راه خود را گم کرده و در محل «جو خواه» جان سپردند. این مقبره که به «گنبد جوخواه» نیز معروف است، در دوره قاجار بر مدفن مزبور ساخته شد.
بقعه مجموعه زنگیان
این بقعه در ضلع شمالی شهر یزد، در خارج از باروی شهر قدیم قرار دارد. به استناد کتاب جامع مفیدی، محل احداث این بقعه در محدوده گورستانی موسوم به «زنگیان» بود. همچنین به باغ بزرگی در همین محل، موسوم به باغ زنگیان اشاره شده است. می‌گویند «مولانا شمس‌الدین محمد شاه حکیم» خوشنویس برجسته قرن نهم هـ . ق ـ کاتب کتیبه‌های مسجد جامع و مسجد امیرچقماق ـ در این مکان مدفون است.
آتشکده زرتشتیان
بنای آتشکده زرتشتیان ـ مشهور به آتش ورهرام یزد، در آبان ماه سال 1313 هجری شمسی با سرمایه اهدایی انجمن پارسیان هند در زمینی اهدایی با نظارت «ارباب جمشید امانت» ساخته شد. ساختمان اصلی آتشکده دو متر بالاتر از سطح زمین و در وسط حیاط بزرگ مملو از درختان سرو و کاج، ساخته شده است. در محور ورودی بنا در ضلع جنوبی، حوض گرد بزرگی قرار دارد که نگاره فروهر و سرستون‌های سنگی عمارت در آن منعکس می‌شود. اتاق نگهداری آتش مقدس، در وسط ساختمان (دور از تابش خورشید) قرار دارد و اطراف آن اتاق‌هایی برای نماز و نیایش طراحی شده است. معماری این آتشکده تا حدودی از معماری آتشکده‌های پارسیان هند تأثیر گرفته است. بنا به روایتی، آتش موجود در این آتشکده که زرتشتیان آن را «آتش ورهرام» می نامند، حدود 1515سال پیش از آتشکده «ناهید پارس» (پس از نقل مکان به چندین جای دیگر در استان یزد) به این مکان آورده شد و تاکنون این آتش خاموش نشده است. زرتشتیان یزد مراسم مذهبی، اعیاد، جلسات گردهمایی و سخنرانی خود را در این مکان برگزار می‌کنند.
چک چک یا پیرسبز
این آتشکده در چهل و هشت کیلومتری شهر یزد، در جاده طبس و در میان کوه‌های «اردکان» و «انجیره» قرار دارد. چون از شکاف کوه‌های صخره‌ای پوشیده از سبزه آن، همواره آب می‌چکد، این محل به «چکچو»، « چک چک» معروف شده است. زرتشتیان این محل را «پیرسبز» می‌نامند.
پیرهریشت
این آتشکده در پانزده کیلومتری شهرستان اردکان، در دامنه کوه‌های کم ارتفاع و بدون پوشش گیاهی واقع شده است. بنا به توصیف فرهنگ بهدینان، زرتشتیان بر این اعتقادند که «هریشت» محل غایب شدن یکی از کنیزهای بانوی «یزدگرد ساسانی» است. زرتشتیان هر سال، در روز هجدهم نوروز به این محل می‌آیند و به زیارت، جشن و پایکوبی می‌پردازند.
پیر نارسون
زیارتگاه «پیرنارسون» یا «نارسونه» در جاده قدیم یزد ـ مشهد، در میان ارتفاعات شهرستان‌های یزد و خرانق قرار دارد. این محل مورد احترام پیروان مذهب زرتشتی است و هر سال، شماری از زرتشتیان به این محل می‌آیند و به اعمال مذهبی خود می‌پردازند.
پارس بانو ـ بونو پرس
این زیارتگاه در دامنه کوه‌های «میل نیزار» و «لای چقک» روستای «زرجوع» بخش عقدای شهرستان اردکان قرار دارد. این زیارتگاه همه ساله از اول تا پنجم تیرماه، محل تجمع و زیارت زرتشتیان است.
پیر نارکی
پیر نارکی، یکی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های زرتشتیان ایران است که در پانزده کیلومتری شهرستان مهریز و در دامنه کوهی به همین نام قرار دارد. بنا به روایت زرتشتیان پیر نارکی، محل غایب شدن شاهزاده «نازبانو» خواهر «شهربانو» ـ همسر امام حسین (ع) ـ و دختر «یزد گرد سوم» است. او در یکی از جنگ ها، به این منطقه دور افتاده پناه آورد و در همین مکان به حق تعالی پیوست. در این زیارتگاه، چشمة آب و چند درخت کوهستانی دیده می‌شود و اطراف آن، خیله‌های زرتشتیان قرار دارد. همه ساله زرتشتیان سراسر ایران، دوازدهم تا شانزدهم مرداد ماه را وقف زیارت این پیر می‌کنند.
مجموعه بازارهای قدیمی یزد
مجموعه بازارهای قدیمی یزد، در دوران «پهلوی» با احداث خیابان شاه (خیابان قیام فعلی) به دو قسمت تقسیم شد و برخی از فضاهای اصلی آن مانند: بازار اُرُسی دوزها، بازار محمدعلی خان، بازار پنجه علی و … به کلی تخریب شد. در حال حاضر نیمه شمالی بازار از رونق اقتصادی بیشتری برخوردار است. عمده‌ترین کالاهای مورد معامله در این بازار پارچه، شیرینی‌های یزدی، طلا و فرش است. بازار قیصریه که حد فاصل میدان خان و مدرسة خان قرار دارد، از لحاظ معماری نسبت به سایر بازارها شکیل‌تر است و به وسیله دو درِ چوبی با ارزش، بسته می‌شود. این بازار محل فروش پارچه‌های یزدی است. قدیمی‌ترین بخش بازار یزد ـ به نام بازار حاجی قنبرـ متعلق به قرن نهم هـ . ق و جزیی از مجموعة فرهنگی ـ تاریخی «امیرچقماق» است. در قرن سیزدهم هـ . ق، بر سردر این بازار، تکیه زیبای بلندی به شیوة دیگر تکایا و حسینیه‌های یزد با کاشی معقلی ساخته شد. از کارگاه‌های تولیدی بازار، می‌توان به کارگاه مازاری (محل ساییدن حنا ـ برگ طبیعی)، کارگاه حلوایی (محل تبدیل کنجد به حلوا ارده) و کارگاه رنگرزی (محل رنگ آمیزی الیاف نخی و پشمی) اشاره کرد که هر یک به اقتضای نوع فعالیت، دارای معماری ویژه خود هستند.
بازار تبریزیان
بازار تبریزیان احتمالاً متعلق به دوره قاجار است و در انتهای بازار «پنجه علی» قرار دارد. طول، عرض و ارتفاع بازار به ترتیب 59، 5/3 و 5/5 متر است. متوسط هر دهانه چهار متر و مساحت متوسط آن 6/19 متر مربع است. سقف این بازار به صورت طاق و تویزه با قوس‌های هلالی و بیشتر جناقی است. در قدیمی حجره‌ها چوبی و چهار لتی و مصالح به کار رفته در بنا خشت و گل، آجر و گچ است.
بازار دروازه مهریز
جهت بازار دروازه مهریز شمالی ـ جنوبی است؛ جنوب آن از بازار «خان» شروع می‌شود و به کوچه دارالشفاء یا «دروازه تاریخی» شهر ختم می‌شود. این بازار توسط «علی آقا» ـ داروغه یزد ـ در زمان «گورکانیان» احداث شد. بازار دروازه مهریز حدود سی و هشت متر طول و سه و نیم متر عرض دارد. در سمت شرق بازار، شش باب مغازه با میانگین دهانه پنج متر و در سمت غرب آن ده باب مغازه با میانگین دهانه 4/3 متر دیده می شود. ارتفاع این بازار حدود چهار متر و مصالح به کار رفته در آن خشت وگل، آجر و گچ و سقف آن به صورت طاق و تویزه است.
بازار زرگری
بازار زرگری در بخش شمالی خیابان قیام شهر یزد، قرار دارد. این بازار احتمالاً به سده‌های دوازدهم و سیزدهم هـ . ق تعلق دارد. بازار دارای نود و چهار متر طول، سه متر عرض و شش متر ارتفاع است. تعداد مغازه‌ها پنجاه و سه باب و متوسط دهانه هر یک، 79/2 متر است. سقف بازار به صورت طاق و تویزه با قوس‌های هلالی و جناقی است. در طاق نورگیرهایی دیده می‌شود. در وسط راسته بازار نیز بخشی به صورت طاق آهنگ است.
قلعه ابرندآباد
این قلعه در روستای «ابرندآباد» شهر یزد واقع شده است. این قلعه از آثار «ابرند» از سرهنگ‌های «ایراندخت» دختر «خسرو پرویز» است و قدمت آن به دوران ساسانی می‌رسد. قلعه ابرندآباد از خشت و گل و در دو طبقه بنا شده است. از طبقه اول بنا، راهروی کم عرضی که در چهار بدنة بنا ادامه یافته و دریچه‌هایی به داخل قلعه دارد، به جای مانده است. قلعه دارای سردری بلند در سه طبقه است. چهار برج مدور در چهار گوشة بنا ساخته شده است. در ضلع شمالی و جنوبی، حد واسط دو برج کناری، یک برج با قطر کم‌تر قرار دارد.
قلعه رباط ابرکوه
این قلعه در حاشیه غربی شهرستان ابرکوه واقع و متعلق به دورة صفویه است. این قلعه مسکونی، دارای نه برج مدور است و روی آن‌ها، تزیینات هندسی دیده می‌شود. دور تا دور برج، نقش‌هایی شبیه صلیب، مربع و لوزی ایجاد شده است. برج ها به سه قسمت زیر برج، میان برج و سر برج تقسیم می‌شوند. دیوار حصار دور قلعه را، نه چینه تشکیل می‌دهند. مصالح به کار رفته در بنای قلعه، خشت، گل و سنگ است. سنگ با ملات ماسه آهک در زیرسازی و بنای قلعه به کار رفته است. ورودی اصلی قلعه در ضلع شرقی است.
قلعه شواز
مهم‌ترین قلعه کوهستانی شهر یزد، قلعه رفیع، محکم و باعظمت «شواز» است. این قلعه مسکونی با مساحت پنج هزار متر مربع، در ارتفاع صد متری، بر فراز صخره‌های سنگی از نوع سنگ‌های سفت رسوبی بنا شده و در اطراف آن پرتگاه‌ها و خاکریزی‌هایی با شیب تند وجود دارد. دیوارهای اصلی بنا از بیرون سنگ و از داخل، خشت خام و درگاه ورودی آن از آجر است. قلعه در طرف شرق گاو پهلوی مرتفعی دارد که از آجر بنا شده و از آن برای کشیدن آب استفاده می کردند. از زیبایی‌های دیگر این قلعه، درِ سنگی آن است. علاوه بر این، در داخل قلعه چند مغازه در دل سنگ کنده‌اند که شباهت بسیار به مغازه‌های «میمند» کرمان و «لاریجان» مازندران دارد.
قلعه رحمت آباد
قلعه رحمت آباد در در روستای «رحمت آباد» شهر یزد قرار دارد. مالک اولیه این قلعه، شخصی به نام «حاجی ابوالقاسم دشتی» بود. زیباترین بخش معماری این قلعه، دروازه ورودی و عمارت اربابی آن در ضلع جنوبی است که با آجر ساخته شده است. در چهارطرف این قلعه، چهار برج نگهبانی به ارتفاع حدود ده متر وجود داشت و دیوارهایی چینه‌ای با ارتفاع حدود نه متر، قلعه را محصور می‌کرد. در حال حاضر دو برج دیده‌بانی آن و قسمتی از حصار ضلع جنوبی باقی مانده است.
قلعه پهلوان بادی
در جنوب غربی شهرستان تفت، در جاده «دره گاوون» و بر فراز کوهی به نام «میلک»، دو اثر قدیمی به چشم می خورد. قلعه قدیمی «پهلوان بادی» در عین صعب‌العبور بودن، از مصالح آجر ساخته شده است و مربوط به دوران پیش از اسلام است. در داخل این قلعه بقایای آسیابی که به «آسیاب پهلوان بادی» معروف است، دیده می‌شود.
برج و باروی قدیمی یزد
بر اساس کهن‌ترین اسناد در باره حصار یزد می‌توان گفت که حصارگرد این شهر، توسط «ابو یعقوب اسحاق دیلمی»، «ابو مسعود بدر بهشتی»، «ابو جعفر (کیانرسو)» و «ابو یوسف»، چهار سرهنگ از اعضای حکومت «امیر عضدالدین علاءالدوله ابو جعفر کاکویه»، در سال 432 هـ . ق ساخته شد.
برج پا گنده
این برج از مجموعة آبادی‌های روستای «میرزا حکیم» ـ از کلانتران شهر یزد، معزول شده به سال 1046 هـ . ق ـ شهرستان اردکان است. برج پاگنده با قطر تقریبی نه متر و نمای سادة آجری و کنگره‌هایی بر لبه بام، در دو طبقه ساخته شده است. در طبقه اول، صفه‌ای با پوشش طاق و تویزه بنا شده است. هر چند پوسته بیرونی برج تماماً از آجر است، لیکن در قسمت‌های داخلی از خشت و اندود کاهگل استفاده شده است.
برج خواجه نعمت
برج خواجه نعمت یا «دیوار خواجه نصیر» مجاور بقایای حصار قدیمی روستای عقدا از توابع شهرستان اردکان قرار دارد. این برج ساختمانی سه طبقه از مصالح خشت و گل با به‌کارگیری آجر فرش در بام، شرفی‌بام، پوشش چلیپایی سقف غرفه‌های داخلی و کف است. هر سه طبقة بنا در فاصله‌های یک متری، دارای روزنه‌های دیده‌بانی و تیرکش است. ورودی اصلی بنا در ضلع شرقی و در ارتفاع چهار متری زمین قرار دارد. داخل برج، حیاطی مربع شکل و غرفه هایی در اطراف آن دارد و پوشش سقف غرفه‌ها به‌صورت طاق و تویزه و بعضاً از اندود کاهگل پوشیده شده و با گچ سفیدکاری شده است. در کف طبقات در قسمت مشرف به حیاط، در بعضی از قسمت‌ها اثراتی از شبکه آجری بر جای مانده است.
برج ارجنان
این برج در روستای «ارجنان»، در بیست کیلومتری جنوب غربی شهرستان اردکان واقع و از برج‌های دورة قاجاری است. ارتفاع این برج هشت متر و ساختمان آن از ارتفاع سه متری شروع شده و دارای سه اتاقک است. این برج در سمت شمال جاده و رو به روی رباط «ارجنان» قرار دارد. در گذشته که این روستا در کنار جاده یزد ـ نایین قرار داشت، این برج از رونق بسیار برخوردار بود و کاروانسرای مجاور آن محل استراحت رهگذران بود. ولی اکنون به علت دور افتادن روستا از جاده اصلی، کل روستا و محدثات آن به صورت متروکه درآمده است.
خانه لاری‌ها
خانه لاری‌ها در محله «فهادان» شهرستان یزد قرار دارد و از بناهای دوره قاجاری است. مساحت این خانه حدود هزار و هفتصد متر مربع و زیربنای آن حدود هزار و دویست متر مربع است. از این خانه فعلاً به عنوان محل اداره میراث فرهنگی استفاده می‌شود. قسمت عمده ساختمان، دارای زیرزمین است.
خانه آقازاده ابرقو
این خانه در محله «دروازه میدان» شهر ابرقو قرار دارد و مربوط به دورة قاجار است. مالک و بانی خانه شخصی به نام «سید حسین ابرقویی» است. خانه آقازاده نیز مانند سایر خانه‌های منطقه کویری به صورت حیاط مرکزی است و عمارت آن در سه جبهه و به منظور استفاده در فصول مختلف بنا شده است. در یک جبهه تالار، پنج دری، خیشخان و بادگیر و در جبهه دیگر، اتاق‌های سه دری، پنج دری قرار دارد. مجاور کوچه «کلیاس» نیز ورودی، راهروها و تعدادی اتاق سه دری واقع شده است. مصالح ساختمان خشت، گل و آجر است. کف حیاط به صورت سنگ فرش (قلوه سنگ) بوده که بخش هایی از آن هنوز باقی مانده است.
خانه کلاه دوزها
این خانه در شمال میدان «امیر چقماق» شهر یزد قرار دارد. این بنا متعلق به یکی از تجار یزد به نام “کلاه‌دوز” و تاریخ اتمام ساخت آن سال 1312هـ .ق است. این خانه شامل سه قسمت زیرزمین، پایاب و طبقه همکف است. از ویژگی‌های این خانه، عبور انشعاب دو رشته قنات از داخل آن است. یکی از این قنات ها در عمق ده متری از کف پایاب یا پاکنه می‌گذرد. در پشت بام این خانه، چاه خانه‌ای قرار دارد که به وسیله چرخ چاه و دلو از آن آب می‌کشیدند و بدینوسیله آب انبار خانه را که در طبقه همکف قرار داشت، پر می‌کردند. این خانه اکنون به «موزه آب» تبدیل شده است.
خانه امامزاده‌ای
خانه امامزاده‌ای در محله «مصلی عتیق» شهرستان یزد قرار دارد و متعلق به دورة قاجار است. این خانه، نمونه بارز معماری سنتی و معرف هنر، ذوق و توانایی معمار یزدی است. اسکلت این بنا از خشت خام و گل و در جای جای آن به منظور استحکام و زیباسازی از آجر استفاده شده است. این بنا دو طبقه است و کلیه قسمت‌های لازم برای زیست یک خانواده مرفه را دارد. طبقه تحتانی شامل باغچه بزرگ، نارنجستان، عمارت حوضخانه، بادگیر و انبار است. طبقه فوقانی اتاق‌های مسکونی، آشپزخانه، اصطبل، ساختمان مخصوص مستخدم و سرایدار، چاه و چاه خانه را در بر می‌گیرد. در تابستان اکثراً از طبقه تحتانی استفاده می‌شد.
خانه محمودی
خانه محمودی (عرب های بحرینی) بخشی از مجموعه بزرگی از خانه‌های متصل به هم، به نام «مجموعه عرب ها» است، که در محله «فهادان» بافت قدیم شهرستان یزد قرار دارد. این خانه مربوط به اواسط دورة قاجار است و متعلق به طایفه ای از تجار، معروف به «عرب های بحرینی» بود. گسترش و رونق‌کاری این طایفه سبب توسعه این مجموعه مسکونی عظیم شد. البته این گستردگی و اشاعه خانوادگی در طول یک قرن و پس از احداث اولین خانه صورت گرفته است. از آن پس موروثی شدن و تفکیک مجموعه مذکور آغاز شد. هم اکنون بخش‌هایی از کل این مجموعه در اختیار صاحبان اصلی آن است. این خانه زیبا و با ارزش هم که به خانه محمودی موسوم است، در تملک سازمان میراث فرهنگی قرار دارد.
خانه رسولیان
این خانه در محله «سهل بن علی» در مرکز بافت قدیم شهر یزد قرار دارد. این بنا در سال 1283 هجری شمسی ـ مصادف با سال‌های آخر حکومت سلسله قاجار ـ به همت مرحوم «حاج میرزا کاظم رسولیان» و به دست استاد «محمد حسن محمد رحیم» ساخته شد.
خانه اربابی
خانه اربابی در محله «گازرگاه» شهر یزد قرار دارد. این خانه در ابتدا بخشی از باغ «معین» بود. در این باغ عمارتی اعیانی مشتمل بر اتاق های مسکونی و قسمت تابستانه تشریفاتی وجود داشت. این باغ و عمارت در زمان «ناصرالدین شاه» قاجار ـ مقارن با حکمرانی «ظل‌السلطان» بر اصفهان و یزد ـ به دستور یکی از اعیان یزد ملقب به «معین التجار» و به دست معماران اصفهانی ساخته شد. بعدها، قسمت‌های مهمی از باغ و عمارت به مالکیت «حاج اکبر اربابی» در آمد. او در سال 1370 هجری شمسی، قسمت مهمی از باغ و عمارت را که حدود دو هزار متر مربع می شد، جهت احداث مدرسه به اداره کل آموزش و پرورش استان یزد واگذار کرد. مساحت باغ حدود چهار هزار متر مربع و مساحت عمارت آن بیش از یک هزار متر مربع است.
خانه تقدیری
این خانه در بخش «مرکزی» شهرستان اردکان واقع و مربوط به عصر قاجار است. بنای این ساختمان از خشت، گل، آجر و به سبک معماری سنتی ویژه مناطق کویری، با حیاط مرکزی است. در این بنا اتاق‌های سه دری، پنج دری و تالاری در ضلع جنوبی عمارت که متصل به بادگیر یک طرفة ویژة منطقه اردکان و میبد است، دیده می‌شود. مانند سایر خانه‌های سنتی این استان، در زیر تالار خانه، زیرزمین قرار دارد.
مدرسه ضیاییه
مدرسه ضیاییه ـ معروف به زندان اسکندر ـ در محله فهادان و کنار بقعه دوازده امام شهر یزد قرار دارد. اصل این بنا در سال 631 هـ .ق ساخته شد و در سال 705 هـ . ق به وسیله «ضیاءالدین حسین» پدر «شرف‌الدین علی یزدی» تکمیل شد. گنبد بلند بنا با خشت خام ساخته شده و دارای تزیینات و آرایش گچبری و نقاشی با آبرنگ طلایی و لاجوردی است. شبستان مدرسه، دارای محراب است و در اطراف صحن مدرسه رواق‌هایی ساخته شده و ضلع غربی آن دارای رواق بزرگ تر و محراب گچبری شده است. معماری گنبد مدرسه ضیاییه نمونه‌ای از گنبدهای دوره مغول در ایران است. بناهای مدرسه های «کتیبه» و «حسینیان» تقلیدی از این ساختمان است.
مدرسه شاه کمالیه
این مدرسه در محله «شاه کمالیه» شهر یزد قرار دارد. این بنا در گذشته مدرسه بزرگ و آب انباری بود که گنبد و بقعه کنونی در میان آن قرار داشت. متأسفانه به مرور زمان قسمت‌هایی از این مدرسه به صورت خانه‌های مسکونی درآمده است. این بنا در سال 720 هـ . ق توسط «کمال‌الدین ابوالمعالی» پسر «برهان‌الدین لطف‌الله» وزیر «محمد مظفر» ساخته شد. گنبد آن از داخل با نقوش مختلف تزیین و رنگ آمیزی شده بود. بخشی از رنگ‌های لاجوردی و طلایی این گنبد، هنوز باقی مانده است. این مسجد دارای درگاهی با ایوان بلند و دو مناره در طرفین آن بود و تنها چهار صفه زیر گنبد که مدفن بانی و فرزندان اوست، بر جای مانده است. در داخل محوطه، روبه روی بقعه، پایابی است که دو نهر آب در آن جاری است و در حال حاضر از آب آن استفاده می‌شود. در مجاورت این بنا حمامی دایر بود که هنوز باقی است.
مدرسه امام خمینی (ره)
مدرسه علمیه امام خمینی (مدرسه شاهزاده) در ضلع جنوب شرقی مسجد جامع کبیر یزد و جنب چهارسوق و بازار شاهی قرار دارد. این مدرسه و حسینیة همجوار آن، از بناهای شاهزاده «محمد ولی میرزا» است و ساخت آن در سال 1240 هـ . ق به اتمام رسید. این مدرسه دارای سه حیاط: حیاط همکف، حیاط تحتانی (باغچه سرا) و حیاط کوچک ضلع شمال غربی ـ مدرسه بانوان ـ است. نمای کلیه قسمت های مدرسه آجری و تنها حیاط کوچک ضلع شمال غربی، نمایی با اندود کاهگل دارد. سقف مدخل های چهارگوشه بنا با آجر کاربندی شده است. هشتی ورودی در ضلع جنوبی بنا است. ساختمان مسجد و مدرسه نیز در همین ضلع قرار دارند و دو راهروی ورودی که به هشتی متصل است، در طرفین مسجد دیده می‌شود. در حیاط تحتانی مدرسه حوض آب و باغچه‌ای پوشیده از درختان گوناگون وجود دارد. ورودی اصلی مدرسه در انتهای کوچه مشروطه در داخل حسینیه کوچک امام خمینی (شاهزاده) قرار دارد. بدنه‌های ساختمان منتهی به حیاط اصلی به صورت همگون قرینه سازی شده است.
دبستان خسروی
دبستان خسروی مجاور بلوار بسیج شهر یزد واقع شده است. براساس سنگ مرمر منقوش به نشان فروهر و منصوب بر دیوار دفتر دبستان، بانی آن «خسرو شاه جهان» و تاریخ گشایش آن فروردین ماه 1285 هجری شمسی و از بناهای دوره قاجار است. این ساختمان دارای نمای آجری و پوشش ضربی ساده است. در حیاط مرکزی آن، در سه جهت شمال، جنوب و شرق، ساختمان کلاس ها و امور اداری مدرسه دیده می‌شود. بخش اعظم ساختمان مدرسه در ضلع شمالی است و ایوانی مسقف بر ستون‌هایی با سطح مقطع مربع و قوس‌های هلالی با خیز کم، در سرتاسر آن مشهود است. سنگ تاریخ بنا در یکی از اتاق‌های همین بدنه در ضلع شمال غربی نصب شده است. کتیبه سنگی باریکی با متن زیر در ایوان مدرسه دیده می شود: توانا بود هر که دانا بود/ ز دانش دل پیر برنا بود
دبیرستان کیخسروی
این بنا در خیابان شهید چمران شهر یزد قرار دارد. بانی آن «کیخسرو مهربان رستم»، بین سال های 1300 تا 1306 هجری شمسی این دبیرستان را بنیاد نهاد. این بنا مربوط به اواخر دورة قاجار و اوایل دوره پهلوی است. نمای این ساختمان از آجر است و از سطح زمین حدود دو متر ارتفاع دارد. بیست پله سنگی تیشه‌ای، حیاط مدرسه را به هشتی ورودی و از آن جا به تالار مدرسه ارتباط می‌دهد.
مدرسه بدر
بنای تاریخی مدرسه بدر(آموزشگاه استثنایی پیام) در محله «ابوالمعالی» شهر یزد قرار دارد. این مدرسه در سال 1279 شمسی به صورت واحد مسکونی احداث شد و در سال 1299 شمسی به مدرسه تغییر کاربری داد و از نوع خانه های قاجاری یزد است. این بنا حیاط نسبتاً وسیع در مرکز و فضاهایی شامل اتاق و راهرو با ارتفاع شصت سانتیمتر از کف دارد. در بدنه‌های شمالی و جنوبی، دو دودری با درهای چوبی وجود دارد که اتاق های نسبتاً بزرگی را در میان گرفته‌اند. حد فاصل دودری ها و اتاق مرکزی، راهروهایی قرار دارد. اتاق بزرگ بدنه شمالی، دارای در چوبی خورشیدی و اتاق بزرگ بدنه جنوبی در چوبی بدون هلال دارد. در ضلع شمالی و جنوبی ساختمان نیز زیرزمین تعبیه شده است. نماسازی بنا تا ارتفاع یک متری از ازاره، هره آجری و مابقی سیم‌گل با دم‌گیری گچ است. ورودی مدرسه راهرویی کم عرض، طولانی و مسقف است و پوششی از نوع طاق و تویزه دارد.
مدرسه رستمی مریم‌آباد
مدرسه رستمی مریم آباد در مرکز محله «مریم‌آباد» شهر یزد قرار دارد. طبق نظر انجمن زرتشتیان «مریم‌آباد» و «رحمت‌آباد»، بانی این مدرسه «تهمینه رستم» است و بنای آن در آذرماه سال 1315 هجری شمسی ساخته شد. این مدرسه دارای یک تالار اصلی مرکزی با پوشش ضربی ساده است و کلاس‌های مدرسه در طرفین این تالار به قرینه قرار گرفته‌اند. در ضلع جنوب شرقی، ورودی اصلی مدرسه، ورودی تالار و نیز یک ایوان کوچک با پوشش ضربی که در طرفین آن دو اتاق کوچک به قرینه ساخته شده، قرار دارد. دو ستون آجری، پیشانی ایوان را به سه دهانه مساوی تقسیم می‌کند و دو حیاط یکی کم وسعت در ضلع جنوبی و دیگری نسبتاً وسیع در ضلع شمالی قرار دارد.
سنگ نگاره های کوه ارنان
کوه ارنان کوه ارنان در نزدیکی روستایی به همین نام قرار دارد. این کوه قدیمی‌ترین سند تاریخی یزد را در سینه خود نگهداری می کند. بر تخته سنگ کوه ارنان، سنگ‌ها و نقاشی‌هایی مربوط به دوازده هزار سال پیش کشف شده است. این تخته سنگ در نگاه اولیه، دو صحنة مجزای شکار را مجسم می‌کند؛ در سمت راست و قسمت بالای سنگ، تصویر بزرگی از یک حیوان درنده و انسانی رو به روی آن دیده می‌شود و صحنة دیگر تصویر مردی است که نیزه خود را در بدن حیوان فرو برده است. شیوه زندگی و تاریخ دیرینه مردم این سامان را می‌توان از این سنگ نبشته‌ها و نقوش آن مورد تحقیق قرار داد.
سنگ نگاره‌های کوه هبخته
این سنگ نگاره‌ها در کوه مزرعه «هبخته» از توابع نصرآباد «پیشکوه» قرار دارد. طبق نوشته «محمد تقی عسکری کامران»، گویا این سنگ نوشته‌ها قدیمی‌تر از سنگ نوشته‌های کوه ارنان است. نقوش هبخته در دامنه کوه و هم سطح زمین دیده می‌شود.
سنگ نگاره های کوه سرخ ندوشن
این سنگ نگاره‌ها در نزدیکی چشمه خشکیدة کوه سرخ که مردم ندوشن به آن «سرخان کوه» می‌گویند، قرار دارد. در این آثار تاریخی، نقاشی و نوشته توأماً دیده می‌شود. نوشته ها به خط کوفی و فارسی است و نقش‌ها عبارتند از: حیوان، گردونه مهر(چلیپا)، انسان با نیزه و اشکال نمادین.
کاروانسرای رشتی عقدا
کاروانسرا و آب انبار رشتی عقدا در شهرستان اردکان و در مدخل ورودی آبادی «عقدا» قرار دارند. «حاجی ابوالقاسم تاجر دشتی» از تجار یزدی و بانی آثار متعدد (حوالی سال 1255 هـ . ق ) این کاروانسرا را در سال 1262 هـ . ق بنا کرد. بنای این کاروانسرا از آجر و دارای بادگیری دو طبقه است. در هر بدنة این بنا، هفت صفه به قرینه ساخته شده که صفه میانی بزرگ‌تر و شاه‌نشین آن محسوب می‌شود. صفه های دیگر هر یک به اتاقی راه دارد و در پشت اتاق‌ها، راهروهای اصطبل قرار گرفته است. در چهار گوشة بنا، چهار مدخل به قرینه ساخته شده است. رو به روی کاروانسرا در آن طرف جاده، آب انبار قرار دارد که ساختمان آن آجری است و بر سردر ورودی آن، دو صفه جهت استراحت عابرین ساخته شده است.
رباط کهنه سریزد
این رباط در فاصله پنج کیلومتری شمال شهرستان مهریز واقع و به دورة صفویه تعلق دارد. این رباط از خشت خام و بر روی تپه های ماسه بادی ساخته شده است. در نزدیکی این رباط، آب انباری دیده می‌شود که احتمالاً هم‌زمان با این رباط ساخته شده است. این رباط دارای حیاط مرکزی با ابعاد تقریبی 25*25 متر و صفه‌هایی مستقل در پیرامون آن است. این صفه‌ها به پستویی راه دارند. در محورهای شمالی و جنوبی رباط، دو ورودی با عرض مناسب و راه‌های ارتباطی دیده می‌شود که به حیاط مرکزی راه دارند. در چهار گوشة رباط، باراندازهایی برای چهارپایان تعبیه شده است. حیاط داخلی رباط به اندازه شصت سانتیمتر، پایین‌تر از صفه‌ها و سایر قسمت‌ها است. قوس‌های به کار رفته در نمای داخل و خارج بنا، از نوع شاخ بزی است.
رباط نو سریزد مهریز
«رباط نو» در روستای «سریزد» شهرستان مهریز و در فاصله کمی از رباط «خشتی» قرار گرفته است. اهالی محل رباط آجری را «رباط نو» و رباط خشتی را «رباط کهنه» می‌نامند. با توجه به سبک ساختمانی و نوع مصالح به کار رفته در بنا، می توان این کاروانسرا را مربوط به اواخر دورة صفویه دانست. این بنا ساختمانی آجری است و دارای ورودی با سردر شاه‌نشین‌دار، حیاطی نسبتاً کوچک و اصطبلی بزرگ و سرپوشیده در ضلع جنوبی حیاط است. این رباط در مقایسه با سایرکاروانسراها و رباط‌های مشابه در سطح استان که صفه‌ها و اصطبل‌هایی در چهار طرف بنا دارند، اندکی متفاوت است و اصطبل آن در یک طرف بنا ساخته شده است. در چهار طرف حیاط کاروانسرا، پنج صفه به قرینه ساخته شده است و در ضلع ورودی بنا در نمای بیرونی نیز، هفت صفه دیده می‌شود. بام بنا آجر فرش و فرش کف حیاط، از قلوه سنگ سفید رنگ است.
رباط خرگوشی
این کاروانسرا نزدیک باتلاق «گاوخونی» در جاده قدیمی یزد ـ اصفهان قرار دارد. فاصله بین این کاروانسرا و عقدا حدود شصت کیلومتر است. این بنا از آثار دورة شاه عباسی است. این رباط تماماً از سنگ و آجر ساخته شده و ابعاد آن 80 × 80 متر است. این رباط شامل صفه‌ها، حجره‌ها ة و اصطبل است. دیوارة روی پشت بام، دو متر عرض دارد. سردر آن دو طبقه و طبقه دوم شاه‌نشین است. در داخل رباط هجده صفه وجود دارد: صفه بزرگ‌تر و صفه دیگری که در قسمت جنوبی قرار دارد، دارای محراب و نمازگاه است. در چهار گوشه رباط، چهار مدخل برای ورود به طویله دیده می‌شود و مخزن آب به صورت آب انبار در وسط رباط ساخته شده است.
کاروانسرای علی آباد
کاروانسرای علی آباد در جاده اصلی یزد ـ بندرعباس و در ضلع شمالی شهرستان مهریز قرار دارد. بانی این بنا، شاهزاده «معارف دوست محمد ولی میرزا» پسر «فتحعلی شاه قاجار» است. این کاروانسرا ساختمانی آجری و مربع شکل است. ضلع مشرف به جادة آن، از بیرون دارای چهار صفه در اطراف و یک صفه میانی است که راهروی ورودی در آن قرار دارد. این ضلع از داخل، علاوه بر صفه میانی که راهرو در آن قرار دارد، دارای ده صفه است.
کاروانسرای خرانق
این کاروانسرا از زمان‌های قدیم تاکنون به علت قرار گرفتن در مسیر جاده یزد ـ مشهد، محلی جهت توقف مسافران بوده است. نویسنده کتاب یادگارهای یزد بانی این کاروانسرا را «شاهزاده محمد ولی میرزا» فرزند «فتحعلی شاه قاجار» می داند و در کتاب فهرست کاروانسراهای ایران از آن به عنوان یک بنای دورة صفوی یاد می کند. کاروانسرا آجری است و در چهار بدنه آن به قرینه پنج صفه (ایوان) احداث که صفه میانی، شاه‌نشین و بزرگ‌تر و در طرفین آن دو صفه کوچک‌تر قرار گرفته است. در هر چهار زاویه بنا، چهار مدخل وجود دارد که مدخل شمال غربی و جنوب شرقی به فضایی مسقف با پوششی گنبدی و مدخل شمال شرقی به فضایی روباز راه می‌یابد. هر یک از این فضاها در فصول مختلف دارای کاربردهای متفاوت از جمله انبار علوفه و آذوقه بود.
کاروانسرای رباط زین الدین
این کاروانسرا درشصت کیلومتری جاده یزد ـ کرمان و در فاصله پانصد متری از جاده قرار دارد. با توجه به مطالب کتاب جغرافیای کرمان، این کاروانسرا به دستور «زین‌الدین گنجعلی خان ریگ»” حکمران کرمان و به امر «شاه عباس ماضی» در قرن دهم هـ . ق ساخته شد. نقشه این رباط دایره و دارای پنج برج نیم دایره است که به دیواره هشت متری آن متصل‌اند. ساختمان این بنا از آجر است. پس از سردر نسبتاً وسیع ضلع جنوبی، هشتی و سپس صحن دوازده ضلعی قرار دارد. در اطراف صحن، رواق‌های سکوداری وجود دارد و در انتهای هر رواق اتاق‌هایی مشابه دیده می‌شود. در طرفین هشتی ورودی و پشت اتاق‌ها، راهروهای وسیع و طولانی قرار دارد که اصطبل چهارپایان بود. فضای ضلع شمالی بنا ـ گویا شاه نشین ـ دارای سقفی بلند با کاربندی است. در داخل بنا عمدتاً از تزیینات آجر در نما استفاده شده که تابع طرح دوازده ضلعی حیاط یا صحن مرکزی آن است. قسمت شاه نشین در بدنه و سقف دارای اندود گچ و کاربندی است.
کاروانسرا (رباط) شمش
این کاروانسرا در کنار جاده اصلی یزد ـ کرمان، بین «مهریز» و « انار» قرار دارد و درگذشته نه چندان دور، در محدوده استان کرمان قرار داشت. این کاروانسرا احتمالاً به دستور «گنجعلی خان» ( 1034 ـ 1005 هـ . ق) ساخته شد. درکتاب کاروانسراهای ایران نیز از این بنا، به عنوان یک بنای مربوط به دورة صفویه یاد شده است. این کاروانسرا ساختمانی آجری با چهار برج مدور در چهار گوشه بنا است. در ضلع شرقی، به دلیل قرار گرفتن مخزن آب انبار کاروانسرا، حد واسط دو برج کناری، برج مانند دیگری نیز در وسط دیوار ساخته شده است. ورودی ساختمان در ضلع غربی قرار دارد و به هشتی متصل است. ورودی اصطبل‌های کاروانسرا نیز در طرفین آن واقع شده‌اند. اصطبل‌ها در طول اضلاع شمالی، جنوبی و غربی ادامه یافته‌اند. محوطه روباز کاروانسرا (حیاط) به صورت هشت گوش است و در چهار گوشة آن، چهار صفه و در هر یک از چهار ضلع آن، سه صفه ساخته شده است. صفه میانی اضلاع، بزرگ‌تر و حالت شاه‌نشین را دارد. بام بنا نیز آجر فرش است.
آب انبار گلشن
آب انبارگلشن واقع در محلة «گازرگاه» شهر یزد، از بناهای دوران معاصر است. این آب انبار دو پاشیر و پلکان جداگانه برای استفاده مسلمانان و زرتشتیان دارد. آب انبار دارای چهار بادگیر است که در فواصل یکسان در کنار مخزن دایره‌ای شکل آب انبار قرار دارند. ارتفاع بادگیرها از سطح زمین سیزده متر و حجم مخزن آن دو هزار متر مکعب است.
آب ابنار شش بادگیری
بادگیری این آب انبار در محله ای به همین نام در شهرستان یزد قرار دارد. این بنا دارای دو ورودی (یکی در شمال و دیگری در جنوب مخزن)، شش بادگیر و مخزن بزرگی به حجم دو هزارمتر مکعب است. این آب انبار پنجاه و پنج پله دارد. ورودی آب انبار در قسمت جنوبی است و بین پله های بیست و پنج و بیست و شش آن، از بالا یک هشتی با سنگ فرش آجری قرار دارد و طاق آب انبار بعد از هشتی شروع می شود. شیر آن نیز در قسمت ورودی شمالی است. ورودی شمالی نسبت به مخزن شیر، قرینه ورودی جنوبی است. آب انبار دارای گنبد تخم مرغی شکل است. ارتفاع مخزن آب آن 6/12 متر و ارتفاع بادگیرها ده متر است.
آب انبار میان راهی مسیر چک چک
این آب انبار مجاور نیایشگاه زرتشتیان یزد، در فاصله هفتاد و پنج کیلومتری شهر یزد قرار دارد. با توجه به نحوه ساخت آن، می توان گفت که این بنا متعلق به دورة قاجار است. آب انبار از نوع میان راهی است و در مسیر فرعی جاده یزد ـ طبس قرار دارد. این آب انبار از آجر و به شکل یک اتاق چهارگوش است و دارای یک ورودی با قوس هلالی است و در دو طرف ورودی آن، دو سکو برای نشستن قرار دارد. نقشه مخزن آن مدور و دارای یک فضای چهارگوش در جلو برای دسترسی به آب است. پله‌هایی نیز برای دسترسی به پشت بام، در آن تعبیه شده است. آب آن از آب باران تأمین می‌شد.
آب انبار وزیری
این بنا در اواخر قرن هشتم میلادی توسط «سید رکن‌الدین ثانی» در محلة «مسجد جامع» شهر یزد ساخته و دارای چهار بادگیر بر روی مخزن است که آب را خنک می‌کرده است. حوضچه‌ای در سمت راست آن، به جهت آبگیری از آب جوی متصل به قنات وقف شده، قرار داشت. این آب انبار دارای یک در قدیمی و سی و هفت پله است.
آب انبار وقت و ساعت
این آب انبار توسط «خواجه شاه امیر استرآبادی» در محلة «وقت و ساعت» شهر یزد ساخته شد. سنگ مرمر سردرِ بنا، تاریخ 1121 هـ . ق را نشان می دهد. این آب انبار دارای چهل و نه پله و چهار بادگیر بر روی مخزن است.
آسیاب رستاق
این آسیاب در بیست کیلومتری جنوب شرقی جاده اصلی «رستاق» قرار دارد. با توجه به سبک معماری، نوع تزیینات مقرنس‌کاری‌های صحن اصلی و نوع مصالح به کار رفته در آن، می‌توان گفت که این بنا مربوط به قرن هشتم هـ . ق و در زمان «سیدرکن‌الدین قاضی» (متوفی در سال 732 هـ . ق) است. این بنا در عمق هفت متری زمین، دارای دالان شیب‌داری است. راه ورود به صحن اصلی پنجاه و شش متر طول و 10/4 متر عرض دارد. صحن اصلی آسیاب به شکل هشت ضلعی است که چهار ضلع آن هر کدام 80/4 متر و چهار ضلع دیگر آن هر یک، 75/2 متر طول دارند. هر یک از اضلاع کوچک، غرفه‌ای به عمق یک متر دارد. در دو ضلع شرقی و غربی دو اتاق با جلوخانی تعبیه شده است. غرفه جنوبی صحن، محل دستگاه آسیاب یعنی «دول» و «آخوره» است. سقف صحن آسیاب گنبدی شکل است. کاربندی آجری آن از هشت شروع و به سی و دو ختم می شود. مصالح آسیاب تماماً از آجر و ترکیب سقف و مقرنس‌کاری‌های صحن اصلی آن، از ابتکارهای جالب توجه این نوع معماری است.
آسیاب دو سنگی بیابان
این آسیاب کم نظیر، در عمق چهل متری زمین و در مسیر قنات «قطب آباد» احداث شده و هیچ گونه مصالح ساختمانی در ساخت آن به کار نرفته است. چاه‌هایی به عمق چهل متر، روشنایی فضای داخلی و تهویه هوا را تأمین می‌کنند. قدمت این آسیاب بالغ بر صد و پنجاه سال است. راهروی ورودی آسیاب مرتفع و برای عبور حیواناتی نظیر شتر هم مناسب است. طویله‌ای در داخل آسیاب برای نگهداری چهارپایان دیده می‌شود.
آسیاب اشکذر
این آسیاب در قرن دوازدهم هـ . ق ساخته شد و یکی از بزرگ‌ترین آسیاب‌های ایران به شمار می‌رود. سنگ این آسیاب با آب قنات «همت آباد» می‌چرخیده که ساعتی سی و پنج «من شاه» یعنی 210 کیلوگرم آرد از زیر سنگ های پرقدرت آن به دست می‌آمد. دالان شیب دار راه ورودی به صحن اصلی آسیاب، پنجاه و شش متر طول و1/4 متر عرض دارد. مصالح آسیاب تماماً از آجر و ترکیب سقف و مقرنس‌کاری صحن اصلی با نقوش هندسی آن، از ابتکارهای جالب توجه معماری ایرانی است.
آسیاب آبی تفت
این آسیاب تنها آسیاب باقی مانده از هفده آسیاب دایر بر روی قنوات شش‌گانه شهرستان اهرستان است. قدمت آسیاب را بالغ بر دویست سال ذکر کرده‌اند.
باغ دولت‌آباد
باغ دولت‌آباد یزد توسط «محمد تقی خان زند» معاصر «شاهرخ میرزای افشار» و «کریم خان زند» در سال 1160 هـ . ق ساخته شد. این باغ محل اقامت حاکم وقت (خان یزد) بود. باغ شامل فضاهایی مانند عمارت هشتی و بادگیر، عمارت بهشت آیین، عمارت تالار آیینه، عمارت سردر اصلی، عمارت سردر جنوبی و … است. در عمارت هشتی و بادگیر باغ، تلفیقی از جریان هوا و آب انجام می‌پذیرد. این باغ به وسیله قنات «دولت‌آباد» مشروب می‌شد و سنگ‌های مرمر سیاه در عمارت پایین و حوضخانة آن، از معادن مرمر«مراغه» و «تبریز» بود. عمارت میانی ـ واقع در ضلع شمال غربی ـ «بهشت آیین» خوانده می شود. ارتفاع بادگیر این باغ از سطح زمین سی و سه متر است. فضای سبز این باغ شامل درختان کاج، سرو، گل سرخ محمدی، درختان میوه به خصوص انگور و انار است.
باغ خان
این باغ در جاده یزد ـ تفت قرار دارد و مانند اکثر باغ‌های تاریخی، عمارت باشکوهی با آب انبار، ساباط، قهوه‌خانه و اصطبل در میان آن بنا شده است. بنای این باغ مربوط به قرن سیزدهم هـ .ق و بانی آن «محمد خان والی» است. از ویژگی‌های این باغ، تالار بزرگ، سقف مرتفع و عرض بنای آن است که می‌گویند سازنده آن به نام «استاد کریم»، یک روزه این طاق عجیب را پوشانده است. باغ خان در زمان حکومت «ضیغم الدوله قشقایی» صدمات بسیار دید.
باغ نمیر
این باغ که به دستور «صدرالعلماء» از حکام دوران زندیه ساخته شد، در خیابان «ساحلی» شهرستان تفت قرار دارد. وسعت باغ ده هزار متر مربع است و در قسمت شمال غربی آن، ساختمانی دارای یک تالار بزرگ به ابعاد 10*12 متر دیده می شود. قسمت بالای تالار با طاق نماهای محرابی تزیین شده است. پشت تالار، فضایی وجود دارد که با فضای زیر بادگیر دو طبقه چهار طرفه آن مرتبط است و هوای مطبوعی را به وجود می‌آورد. در دو طرف تالار بعد از راهروهای پهنی که اتاق ها را به تالار مرتبط می کنند، دو اتاق سه دری قرار دارد و پشت هر سه دری، دو اتاق دیگر ساخته شده که به سه دری ها و فضای پشت تالار راه دارد. یک زیرزمین زیر تالار با روکار آجر ساخته شده است. کف بنا تماماً آجر فرش است. در جلو ساختمان یک حوض سنگی به وسعت تقریبی پانصد متر مربع و در ضلع جنوب شرقی انتهای باغ، یک آسیاب آبی قرار دارد.
باغ پهلوان‌پور
این باغ در محله «مزویرآباد» شهرستان مهریز قرار دارد. این باغ شامل فضاهای مختلف از قبیل برج حفاظتی، کوشک مرکزی، آشپزخانه، حمام خزینه‌ای و … است. ساخت برج حفاظتی و سایر بناهای موجود در ضلع جنوبی باغ به دستور «ملا علی رضا» و هم زمان با اواخر حکومت قاجاریه صورت گرفت. بخش‌های دیگر نظیر عمارت کوشک (شربتخانه)، آشپزخانه، حمام خزینه‌ای و غیره به دستور «علی پهلوان» ساخته شد و قدمت آن به دوران صد ساله معاصر می‌رسد.
موزه آیینه و روشنایی یزد
این موزه در خیابان آیت الله کاشانی، رو به روی پارک هفتم تیر قرار دارد. موزه آیینه و روشنایی در سال 1377 هجری شمسی، پس از انجام تعمیرات اساسی در خانه «صراف زاده»، در این مکان افتتاح شد. این موزه با زیر بنای 837 متر مربع در باغی مصفا با وسعت 8174 متر مربع قرار دارد. این موزه تنها موزه تخصصی در رابطه با موضوع نور در ایران است و شامل انواع پیه سوز، شمع سوز، نفت سوز و اشیای برقی است. اشیای موجود در این موزه از جنس سفال، شیشه، برنج، مس و برنز است. از اشیای خاص موجود در این موزه می‌توان به پیه‌سوزهای پایه‌دار چند شعله سفالی، آیینه‌های سنگی و کارهای هنری انجام شده بر روی شیشه و آیینه اشاره کرد.
موزه آب یزد
موزه آب یزد هم‌زمان با برگزاری نخستین همایش بین‌المللی قنات در اردیبهشت ماه سال 1379 هجری شمسی در شهر یزد افتتاح شد. این موزه محل مناسبی برای شناخت آثار و ابنیه تاریخی مربوط به آب است. در این موزه لوازم مختلف حفر قنات، ابزار و ادوات اندازه‌گیری حجم آب، وسایل تأمین روشنایی در قنات، اسناد و مدارک خرید و فروش آب و وقف نامه های قدیمی، کتابچه میراب‌ها و اسناد توزیع آب، ظروف نگهداری و حمل آب و بسیاری لوازم و اشیاء ارزشمند دیگر نگهداری می شود. موزه آب در یکی از ارزشمندترین آثار معماری سنتی یزد، به نام خانه «کلاه‌دوزها»، قرار دارد.
موزه علوم طبیعی یزد
این موزه در مساحتی به وسعت یک هزار متر مربع، در محل مدرسه «ایرانشهر» تأسیس شد و شامل بخش‌های زمین شناسی، جانورشناسی و گیاه‌شناسی استان است.
موزه پلاس میبد
این موزه در کاروانسرای شاه عباسی« چاپارخانه» شهرستان میبد قرار دارد. تعداد زیادی از زیلوهای قدیمی مساجد و دیگر اماکن تاریخی در این موزه نگهداری می‌شود. قدیمی‌ترین زیلوی موجود در این موزه، مربوط به قرن نهم هـ . ق است. در کنار این موزه، چند کارگاه بافت زیلو دایر شده است. در این کارگاه ها، طرح‌های تاریخی زیلو توسط استادکاران مجرب دوباره بافته می‌شود. در کنار این موزه رستوران سنتی میبد قرار دارد.
موزه مردم شناسی مهریز
این موزه در محل یک حمام قدیمی متعلق به اوایل دوره قاجاریه به نام حمام «استهریج» قرار دارد. طرح بنا مانند سایر حمام‌های قدیمی به صورت زیرزمین است و با مساحتی حدود ششصد و پنجاه مترمربع، در شش متری عمق زمین واقع شده و پشت بام آن هم سطح خانه‌های اطراف است. قبه‌های موجود بر روی سقف و شیشه‌های رنگی که بعد از مرمت در آن به کار رفته است، با انعکاس نور طبیعی محیط زیبایی را برای موزه فراهم می سازد. در مجموع بیش از ششصد اثر فرهنگی و تاریخی شامل ابزار و ادوات جنگی و کشاورزی، پوشاک سنتی، اسناد و قباله‌های قدیمی، ظروف شیشه‌ای فلزی، سفالی و غیره در این موزه گردآوری شده است.
