جاذبه های تاریخی-فرهنگی استان سیستان و بلوچستان

مسجد فیض الرحمان:

این مسجد در منطقه شیرآباد زاهدان واقع در خیابان مجدیه داخل کوچه شماره 9 در شمال شرقی قبرستان محلی است. این مسجد با نقشه مستطیل شکل با خشت خام اجرا گردیده و شامل یک فضای کاملاً سرپوشیده می باشد که پوشش های ضربی آن بر روی 12 ستون مستطیل شکل اجرا شده که هر چهارستون آن تشکیل یک چهارطاقی هلالی و سقف ضربی چهار ترک را داده و شبستانی ستوندار و سرپوشیده را پدید آورده اند در حد فاصل هردوستون در ضلع جنوبی برای تامین نور کافی فضای مسجد پنجره هایی تعبیه شده است و همچنین در ضلع غربی که پوشش قسمتی از سقف درآن استوار است طاقچه هایی جهت گذاشتن کتابهای قرآن و یا چراغ تعبیه گردیده است و همچنین در حد فاصل دوستون وسطی شبستان ودر وسط ضلع غربی محراب ساده مسجد با سقف گنبدی قرار گرفته است ورودیهای شبستان مسجد در ضلع شرقی مابین ستونها بوده است و علاوه برآنها دوپنجره دیگر نیز در طرفین دربها واقع می باشد و همچنین یک درب چوبی در شمال غربی ضلع شمالی وجود دارد که به یک انباری باز می شود.

مسجد جامع دزک:

این مسجد در روستای دزک، در 3 کیلومتری شرق سراوان واقع شده است. زمان ساخت مسجد مشخص نیست. احتمال داده می‌شود که این مسجد به دوران صفویه تعلق داشته باشد. مصالح به‌کار رفته در دیوارها و ستون‌ها از خشت و چینه، و پوشش سقف از فرآورده‌های نخل و خرما و گز و کنار است. شامل دو شبستان تابستانی و زمستانی است. ستون‌های آن تا حدودی شبیه ستون‌های مسجد تاریخانه دامغان می‌باشد. از ویژگی‌های این بنا، علاوه بر نوع تاقچه‌های تزئینی و مقرنس‌های ویژه، وجود چله‌خانه‌ای برای معتکفین و عابدین در زیرزمین است.

مناره مسجد جامع شهر خاش:

به استناد کتیبه آجری، این مناره در سال 1318 شمسی ساخته شده و متصل به مسجد جامع اهل تشیع است. این مناره از نوع استوانه‌ای مارپیچ و به‌صورت منفرد است. مصالح به‌کار رفته در آن، آجر با ملات ماسه و آهک و گچ است. مناره مسجد جامع دارای پایه‌ای کوتاه و مدور است که با آجرچینی به اشکال مختلف، طرح‌های هندسی زیبایی را خلق کرده است.

مسجد شاه علی زاهدان:

این مسجد در سال 847 هجری به امر ملک شمس الدین علی ساخته شده است. از آنچه که به رضا و رغبت به زیارتگاه اهدا شده، دو لوح حکاکی شده است که به اواسط قرن نهم هجری تعلق دارند و حکاکی جالبی بر روی آنها صورت گرفته است. طبق ترجمه آقای "ا.ج.ایلس" از کارشناسان معروف موزه ایتالیا یکی از این دو، لوحی است که نشان می‌دهد بنا توسط فردی از خاندان ملوک سیستان به نام "شاه علی" احداث شده است و لوح دیگر یادبود وفات "امیرغیاث الدین محمد کیانی"سر کرده شاخه کوچکی از خاندان ملوک سیستان بود.

مسجد زرنج زاهدان:

مورخان ایرانی در دوره اسلامی از مساجدی نام برده‌اند که محل تعلیم علوم دینی و ادبی بودند. مثلاً در سیستان یکی از حاکمان عرب به نام عبدالرحمن بن سمره (سده اول هـ.ق.) مسجد آدینه‌ای ساخت که حسن بصری عالم معروف دینی سده اول و دوم مدتی در آنجا سرگرم تدریس و تعلیم مسایل دینی بود. این مسجد در مقابل زندان شهر زرنج واقع بوده است. مقدسی ضمن توصیف زرنج می‌گوید: مسجد جامع در آن است و زندان برابر آن، شگفت انگیز ساخته شده است که دو آتشگاه (مناره) دارد، یکی کهن و دیگری را با مس پوشیده است و آن را یعقوب لیث ساخته است.

قلعه بمپور:

این قلعه در 24 کیلومتری غرب ایرانشهر، و در جوار شهر بمپور قرار دارد. بمپور یکی از شهرهای بسیار قدیمی بلوچستان و در مسیر لشکر اسکندر مقدونی قرار داشت. این قلعه از لحاظ ساختاری تقریباً شبیه به ارگ بم است. قدمت تاریخی آن احتمالاً به دوران اشکانی و ساسانی می‌رسد. و نیز بقایای آثار دوره اسلامی در آن دیده می‌شود. از این قلعه به‌ صورت مسکونی و دفاعی استفاده می‌شد. بمپور تا سال 1233 شمسی مرکز حکمرانی بلوچستان بود و جنگ‌های زیادی در آن رخ داده است. مرمت مجدد آن در دوره قاجاریه توسط حکام محلی صورت گرفته است. در سال 1307 قلعه به توپ بسته شد و خرابی‌های فراوانی به‌ بار آمد. قلعه بدون دروازه و دارای 2 برج است.

قلعه سب (seb):

قلعه سب واقع در روستای سب، از بخش سیب و سوران در 45 کیلومتری جنوب غربی شهرستان سراوان قرار دارد. سب در لغت‌نامه دهخدا به معنی محلِ چشمه‌ساران فراوان یاد شده است.از حاکمان قلعه می‌توان محمد شاه را نام برد که نسبش به شاه نعمت الله ولی می‌رسد. به ‌دلیل تصرف قلعه از طرف حکام وقت کشور در زمان محمد شاه جنگی به مدت نه شبانه روز رخ داد که باعث تخریب قسمت‌هایی از حصار و ارگ قلعه شد. در زمان سید غلام رسول قلعه مورد بازسازی و استفاده مجدد قرار گرفت.قلعه در دو طبقه ساخته شده و دیوار آن بیش از 30 متر ارتفاع و حدود 7 متر عرض دارد. قسمت شاه‌نشین با ارتفاع بیشتری، در بالای قلعه قرار گرفته و گفته می‌شود در حصار آن 14 برج و در ارگ آن 4 برج وجود داشته و در زمان جنگ از بین رفته است. وجود درز انبساط در ساختمان اصلی قلعه و دسترسی به آب چاه در طبقه فوقانی و وجود لوله‌های سفالی هدایت‌کننده آب و مصالح به کار رفته در آن از قبیل خشت و کاه‌گل و چوب درخت خرما و درهای منبت‌کاری و شاه نشین از مشخصات ویژه این مجموعه است.

قلعه مچی:

قلعه یا کاخ مچی در ناحیه حوضدار در 60 کیلومتری جنوب‌غربی شهرستان زابل، حدفاصل بین شهر سوخته و تاسوکی و در قسمت راست جاده زابل-زاهدان قرار گرفته است.این بنا در عهد صفویه تا قاجاریه، به ‌عنوان مرکز حکمرانی خاندان رییسی، از حاکمان محلی بوده از ویژگی‌های معماری این بنا ایوان و گنبدهای رفیع و عظیم خشت و گلی منحصر به‌فرد و پلان مربع شکل آن با تزئینات ساده چلیپا و نیم ستون‌های گلی است. مصالح به‌کاررفته در آن چینه و خشت است. این کاخ هرچند با توجه به عوامل جغرافیایی و سیاسی متروک شده است ولی همچنان به عنوان نماد هنر معماری خشت و چینه از دوران صفوی در دشت سیستان از منزلتی ویژه برخوردار است.

قلعه رستم:

در 60 کیلومتری جنوب‌غربی شهر زابل قرار دارد و در حال حاضر در اثر عوامل جوی به ویرانه‌ای تبدیل شده است.و چهار برج و دروازه‌ی ورودی آن قابل مشاهده است البته اسکلت‌بندی بسیاری از بناهای آن از جمله طاق‌ها و آب‌انبار پابرجاست و احتمال داده می‌شود چهارصد تا پانصد سال پیش متروک گردیده است. علاوه بر عامل مذکور تغییر مسیر رودخانه هیرمند نیز سبب خرابی آن شده است در این قلعه تاکنون کاوش باستان‌شناسی علمی صورت نپذیرفته اما تکه‌های سفال‌های لعابدار و بدون لعاب ریخته شده حکایت از تاریخ طولانی دارد. در حال حاضر نمای خشت و گلی آن و عظمت آن در بیابان منظره‌ای زیبا بوجود آورده است که چشم هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.

قلعه سه کوهه:

این قلعه در 19 کیلومتری جنوب غربی زابل و 3 کیلومتری شرق جاده آسفالته زابل-زاهدان در روستای سه کوهه از توابع بخش شیب آب زابل واقع است. سرپرسی سایکس درباره این قلعه می‌نویسد: سردار علی‌خان سرابندی برای همسر خود که از خانواده سلطنتی بود، قلعه‌ای ساخته که هنوز هم دژ معتبری به شمار می‌رود.این قلعه از قلعه‌های معتبر سیستان محسوب می‌شود و بیش از 200 سال پیش بنا گردیده و تا کنون بناهای دیگری به آن افزوده شده است.این قلعه دو تپه از کل سه تپه منطقه را از آن خود کرده است.

قلعه ایرانشهر:

این قلعه بعد از قلعه بمپور از مهمترین قلعه‌های ایرانشهر محسوب می‌شود.در گذشته از آن به عنوان مرکز حکمرانی بلوچستان استفاده می‌شد. با توجه به اسناد به جای مانده ناصرالدوله فرمانفرما که در سالل 1258 هـ.ق حاکم کرمان و بلوچستان بود، پیشنهاد ساخت یک دژ نظامی بزرگ را در فهرج یا پهره (نام قدیم ایرانشهر) به ناصرالدین شاه قاجار می‌دهد.ناصرالدین شاه در سال 1264 هـ.ق با ساخت قلعه در فهرج موافقت می‌نماید و بدین طریق کار ساخت قلعه توسط شخصی به نام حسین معمارباشی کرمانی در مدت 7 سال به اتمام می‌رسد و “قلعه ناصریه” نامیده می‌شود. پس از آن مرکز حکمرانی بلوچستان از بمپور به ایرانشهر منتقل می‌گردد.قلعه ناصریه در زمان حکومت دوست محمدخان بارکزائی به قلعه دوست محمدخان معروف می‌شود و پس از آن این قلعه در سال 1307 هـ.ش در اختیار نیروهای دولتی قرار می‌گیرد و به نام قلعه ایرانشهر شهرت می‌یابد.قلعه با مساحتی بالغ بر 34225 مترمربع از جمله وسیع‌تریین قلعه‌های دوره اسلامی استان با نقشه‌ای مربع شکل به ابعاد 1858185 متر است. معماری قلعه را می‌توان به دو قسمت تقسیم‌بندی نمود: 1. حصار قلعه 2. مجموعه فضاهای داخلی

زیارتگاه بی بی دوست:

همواره در سیستان بنا بر اعتقادات وباورهای مذهبی مردم به واسطه هایی برای شفاعت خود در نزد پروردگار پناه می بردند که معمولاً این گونه واسطه های شفاعت کننده مردم عامی، امامزاده ها و مقابر بزرگان دینی وسادات علوی بوده است.یکی از این مکان مذهبی زیارتگاه بی بی دوست است که در کنار گورستانی قدیمی به همین نام در کیلومتر 8 جاده زابل به ادیمی قرار گرفته است. در داخل این زیارتگاه چندین قبر و یک درخت گز کهنسال وجود دارد که مردم با گره زدن نمادی از مشکلات و نیازهای خود، اجابت دعاها و باز شدن گره های زندگی خود را از خدواند درخواست می نمایند و به راز ونیاز با پروردگار یکتا می پردازند.

زیارتگاه ملک سیاه:

این زیارتگاه در 46 کیلومتری شمال شهر زاهدان بین راه بلوچستان و خراسان واقع شده که کوه ملک سیاه به آن منسوب است. نزدیک آن در دره‌ای یک قطعه سنگ است که بلوچ‌ها معتقدند مردی با نفرین ملک سیاه به صورت سنگ در آمده است.

پل محرابی (زرنج):

این پل در 24 کیلوتری کرکویه و 18 کیلومتری زرنج از توابع شهرستان زاهدان واقع بوده و امروزه به صورت ویرانه‌ای در آمده و در میان جنگل انبوهی از درختان گز محصور شده است. این پل از آجر ساخته شده و قدمت آن از مناره قاسم آباد ـ مربوط به قرن 6 بیشتر به نظر می‌رسد.پل مزبور دارای دو دهانه به عرض 3/69 متر است که با پایه‌ای به عرض 3/40 متر از یکدیگر جدا شده است.در ساختمان پل بیش از حد مصالح ساختمانی به کار رفته و در نتیجه، زیبایی، قربانی استحکام بیش تر آن شده است.

تخته پل زاهدان:

تخته پل با پل محرابی در 24 کیلومتری کرکویه و 18 کیلومتری زرنج واقع است.آثار این پل با جنگل انبوه گز محصور شده و در ناحیه زرخیزی به شکل درهم شکسته کنونی به جای مانده است. این پل آجری است و قدمت آن از مناره قاسم آباد بیش تر به نظر می‌رسد. در ساختمان پل بیش از حد مصالح ساختمانی به کار رفته در نتیجه زیبایی پل قربانی استحکام بیشتر آن شده است .

آتشکده کرکو:

این اثر بقایای یک آتشکده دوره ساسانی است و در روستای کرکو از توابع شهرستان زابل قرار دارد. در بسیاری از سفرنامه‌ها و کتب قدیمی از این آتشکده یاد شده است. بوالمؤید در کتاب “گرشاسب” ‎آورده است:"معبد جای گرشاسب بود و او را دعا مستجاب بود به روزگار او، و او فرمان یافت، مردمان هم به امید برکات آنجا همی شدندی و دعا همی کردندی و ایزد تعالی مراد‌ها حاصل همی کردی. چون حال برین جمله بود کیخسرو آن ‌جا شد و پلاس پوشید و دعا کرد، ایزد تعالی آن‌جا روشنایی فرا درآورد که اکنون آتشگاه است، چون آن روشنایی برآمد برابر تاریکی، تاریکی ناچیز گشت و کیخسرو و رستم به‌پای قلعه شدند و به منجنیق آتش انداختند. و آن انبارها همه آتش گرفت چندین ساله که نهاده، و آن قلعه بسوخت و افراسیاب از آنجا به جادویی بگریخت دیگر کسان بسوختند و قلعه ویران شد. پس کیخسرو این بار به یک نیمه آن شادستان بکرد و آتشگاه کرکویه و آن آتش گویند آن است، آن روشنایی که فرادید و گیرکان چنین گویند که هوش گرشاسب است و حجت آرند"

سنگ نگاره های کوه مهرگان:

نقوش کوه مهرگان عموماً بر روی سطوح صاف سنگهای باقیمانده در مرتفع ترین قسمت کوه و خصوصاً جبهه شمالی آن دیده می شود. در طرح شماره 1، نقش انسانی را سوار بر اسب در حال تاخت ( نقش دو خطی اسب ) و نقش وسط حیوانی چهار پای جهازدار با بدنی کشیده و گوشها و دمی بلند (احتمالاً الاغ ) و نقش حیوان سوم که در پائین قرار گرفته نقش حیوان با بدن کشیده و شاخ های نسبتاً بلند ودم کوتاه (احتمالا بز ) ودر حاشیه وسط، سمت راست نیز نقش بز دیگری دیده می شود که این نقوش از تکنیک رسم نسبتا پائینی برخوردارند. در طرح شماره 2 نیز نقش دو بز که در دو زمان متفاوت توسط دو نفر با دو سبک متفاوت نقش شده اند. این دو بز در حالتی که پشت به هم کرده اند، دیده می شوند و ایجاد یک شکاف در سنگ آنها را به دو نقش مجزا تقسیم کرده است که بز سمت راست تجریدی یا استلیزه تر ( خلاصه شده ) و بز سمت چپ با شاخهایی همانند جبیر یا غزال بصورت واقع گرایانه تری نقش شده است.

سنگ نگاره های دره کندیک:

دره کندیک نام یکی از دره های رشته کوههای سیاهان در نه کیلومتری شمال شهر سراوان می باشد که پس از طی هشت کیلومتر جاده خاکی از شمال سراوان به دامنه وکوهپایه های سیاهان می رسیم. در ادامه مسیر حدود یک کیلومتری به روستای کندیک رسیده که در آنجا چند خانوار در داخل لوگ هایی از چوب و حصیر زندگی می کنند. اینان عشایر و کوچ نشینانی بوده اند که در چند ساله اخیر یکجانشین شده اند. در این محل اولین نقوش ظاهر می شود. هر چند که برخی بسیار متأخر می باشند و دارای اصالتی چندان نمی باشند. خود کندیک در زبان بلوچی از لعنت کندن و کنده شدن می آید. پس از طی حدود 900 متر در امتداد شمالی دره معبر به دو قسمت تقسیم شده و در هر کف این قسمت از دره به تدریج آب نمایان می شود. در ادامه مسیر از معبر سمت راستی پس از طی حدود 500 متر در پیچ و خم دره تعدادی نقوش متعدد انسان و اسب و سوارکار و بزکوهی با شاخهای بلند دیده می شود که در یکی از آنها انسانی سوار بر اسب و انسانی دیگر میانه تصویر به صورت محو دیده می شود.

سنگ نگاره دره شیر وپلنگان:

این محل نیز در فاصله حدود 12 کیلومتری شمال شهر سراوان و در ادامه همان دره کندیک واقع شده است. در ادامه راهپیمایی در داخل دره کندیک به محلی می رسیم که دره در آن قسمت بسیار تنگ تر و کم عرض تر می شود و عرض آن به حدود 5/2 متر می رسد. این دره را به واسطه وجود نقوش خاص به دره شیر و پلنگان معروف شده چرا که در میان این مجموعه نقش یگ حیوان درنده همانند پلنگ یا شیر با دمی بلند و افراشته دیده می شود. بر روی صخره ای در ارتفاع پنج متری نقوش کم رنگ و محو چهار انسان دیده می شود که در این میان نقش انسان نفر دوم از سمت راست دارای وضوح بیشتری است. بنظر می رسد این چهار نفر بدنبال هم در حال دویدن یا اجاری مراسم خاص می باشند در طرح شماره 6 در سمت راست دره ( بطرف شمال ) نقش انسانی دیده می شود که بزی را شکار کرده و گردن آن را گرفته و در حال کشیدن آن با خود است. در سمت چپ دره صحنه اصلی در ارتفاع حدود 14 متری دیده می شود که با توجه به ارتفاع بسیار زیاد آن و عدم دستیابی آسان به آن متاسفانه امکان تهیه تصاویر خوبی از آن خصوصاً از جزئیات نقوش مهیا نشد.

شهر سوخته

شهر سوخته در 57 کیلومتری غرب جاده زابل به زاهدان قرار دارد. محوطه باستانی شهر سوخته به علت وسعت و موقعیت ویژه خود، همواره مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است.فعالیت‌های باستان‌شناسی در سال‌های اخیر روی شهر سوخته به همت گروه کاوشگران ایتالیایی وابسته به مؤسسه ایتالیایی مطالعات خاورمیانه و خاور دور (ایزمئو) در سال 1960 میلادی آغاز شد.در سال 1967 میلادی این مؤسسه با همکاری اداره کل باستان‌شناسی و فرهنگ عامه (آن زمان) شروع به کاوش این سلسله تپه‌ها کرد و حاصل پژوهش‌های خود را در ده‌ها کتاب و مقاله منعکس نمود. به کوشش سازمان میراث فرهنگی کشور، در حال حاضر، آقای دکتر سید منصور سجادی با هیأت همراه در حال کاوش و بررسی گسترده‌ می‌باشند.اهمیت و وسعت کشفیات شهر سوخته در چند سال اخیر، این محوطه باستانی دوران مفرغ را به ‌صورت مهمترین مرکز اجتماعی و سیاسی، اقتصادی تجاری، صنعتی، اداری و فرهنگی تمام منطقه در طی هزاره‌های سوم و دوم پ.م در خاورمیانه درآورده است.

شهر دهانه غلامان (دروازه بردگان):

دهانه غلامان در 44 کیلومتری شهر زابل و 2 کیلومتری روستای "قلعه ن" از توابع شهرستان زهک واقع شده است. این شهر مربوط به دوره هخامنشی است، اومبرتوشراتو و پروفسور مارتیسیو توزی درباره آن چنین گفته‌اند: دهانه غلامان یا به‌عبارت دیگر دروازه بردگان با برخورداری از ابعاد و اندازه‌های 800×180 اصولاً یک شهر به‌معنای متعارف بود که در اثر وزش باد در زیر پرده‌ای از ریگ روان مدفون گردیده است.مصالح به‌کار رفته در ابنیه مکشوفه اکثراً خشت خام به ابعاد 10×51×51 سانتیمتر و چینه است. نوع خاک و اقلیم خشک محل نیز حفظ و صیانت کلی بناها را فراهم کرده به‌گونه‌ای که امروزه نقشه شهری آن را می‌توان کلاً فراهم و پیاده کرد. رویهم رفته آثار یافته شده در دهانه غلامان را می‌توان به

موزه ایرانشهر :

این موزه در قلعه تاریخی شهرستان ایرانشهر واقع در مرکز شهر خیابان فارابی قرار دارد و به عنوان موزه محلی، مجموعه آثار فرهنگی مردم منطقه را در معرض عموم گذاشته است. این مجموعه شامل ظروف سفالی و فلزی مفرغی، زیورآلات ، وسایل اندازه گیری، انواع منبت کاری بر روی چوب و غیره است. در کنار این موزه مراسم فرهنگی و هنری مانند اجرای موسیقی، تئاتر برگزار می شود.

موزه مردم شناسی سیستان:

این موزه تحت عنوان کنسولگری قدیم انگلیس در زمینی به مساحت 4000 متر مربع افتتاح و در سال 1384 مرمت و تبدیل به موزه حدود دو هزار شی و لباسهای سنتی مردم سیستان و مجموعه آثاری که از شهر سوخته کشف گردیده ، قرار دارد . همچنین نمونه ای از وسایل مورد استفاده مردم در زمانهای قبل نیز در این موزه به نمایش گذاشته شده است. در کنار این موزه نیز مرکز آثار و اسناد فرهنگی وجود دارد که هویت تاریخ سیستان را مشخص می کند.