جاذبه های تاریخی-فرهنگی استان همدان

کاروانسرای تاج آباد

کاروانسرای صفوی تاج آباد در گذشته یکی از منزلگاه های کاروان های زیارتی جاده کربلا بوده و در حال حاضر متروک می باشد . کاروانسرای مذکور توسط آقای زارع از اهالی روستا خریداری شده است . بنا در سالهای اخیر به عنوان منزل مسکونی اهالی روستا مورد استفاده قرار می گرفته است ، بنابراین الحاقاتی در آن صورت گرفته است که از جمله آن ها می توان دیوارهای متعدد در داخل حجرات و اصطبل ها را نام برد . این بنا در محل به کاروانسرای شاه عباسی معروف است و تاریخ آن به دوران صفویه بر می گردد . محل حمام فعلی روستا، کوره آجرپزی برای کاروانسرا بوده است.این کاروانسرا دارای پلان دایره است که در منطقه غرب ایران بسیار منحصر به فرد است . مصالح اصلی به کار رفته در بنا متشکل از آجر و ملات ساروج است. اصطبل ها در پشت کاروانسرا ، اتاق ها و حجرات در جلو و مشرف به صحن حیاط مرکزی قرار دارند . در وسط حیاط بنا دو عدد چاه آب وجود داشته است . از سوی دیگر نوع قوس های استفاده شده در این بنا جناغی است و در داخل حجرات و اصطبل ها آثار طاقچه های متعددی دیده می شو د. کاروانسرای تاج آباد اسد آباد که به شماره 1872 در فهرست آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده ، قرار است پس از اتمام مرمت و احیا به مرکز اقامتی و پذیرایی تغییر کاربری دهد . گفتنی است ؛کاروانسرای صفوی تاج آباد در 25 کیلومتری شمال غربی شهر همدان به اسدآباد، سمت راست جاده و در روستای تاج آباد سفلی (رسول آباد)، داخل بافت روستا قرار دارد . کاروان‌سرای یاریم قیر : این کاروانسرا در روستای یاریم قیه از توابع بخ شفافین واقع شده و تقریباً ویرانه است . طرح آن به شکل مستطیل و به ابعاد 50 × 60 متر و ارتفاع دیوارهای باقی مانده چهار متر است . این کاروان‌سرا احتمالاً از نوع کاروان‌سراهای کوهستانی و متعلق به دوره صفویه است . مصالح به کار رفته در بنا کاملاً از سنگ نتراشیده همراه با ملاط ساروج است . در ضلع جنوبی ، بقایای سه برج تزئینی هنوز هم خودنمایی می کند . این بنا با وجود ویرانی و تخریب ها برای مطالعات تاریخی و معماری اهمیت شایان دارد .

کاروانسرای زغالی ها

این کاروانسرا واقع در ضلع شمال غرب تپه مصلی همدان از آثار زیبای دوران قاجاریه است.بخش اصلی کاروانسرا تخریب شده وفقط سردرو هشتی ورودی آن سالم مانده است.نمای بیرونی کاروانسرا با کاشی کاری و آجرکاری زیبا تزیین شده است.

کاروانسرای فرسفج

کاروانسرای فرسفج کاروانسرای فرسفج تویسرکان در کنار جاده قدیمی که آن نیز در زمان صفویه احداث گردیده بود، ساخته شده است و از راه های مواصلاتی مهم محسوب می شود و پایتخت را به سرحدات غربی متصل می کند. این جاده تا یک قرن پیش دایر و مورد استفاده کاروانیان قرار داشته و تا پنجاه سال پیش نیز بیشتر قسمت های این بنا سالم و پابرجا بوده ولی طی نیم قرن اخیر تدریجاً متروک گردیده است . کاروانسرای فرسفج با اضلاعی در حدود 65 متر به مساحت تقریبی 4000 مترمربع متشکل از یک محوطه بزرگ مربع شکل می باشد که گرداگرد آن اتاق های متعدد متصل به هم با ایوان ها و فرش اندازهایی مناسب برای اقامت مسافرین بوده و به موازات جبهه های شمالی و شرقی و غربی حیاط در کاروانسرا سه ردیف اصطبل وجود داشت.در این کاروانسرا همچنین انبارهای متعدد برای ذخیره و نگهداری علوفه ساخته شده بود . کلیه قسمت های بنا از آجر ساخته شده و با داشتن دیوار های قطور و سقف های طاق ضربی آجری از استحکام فوق العاده ای برخوردار بوده است . از سوی دیگر در چهارگوشه آن برج های آجری استوانه ای ساخته شده که بدنه آن با آجرهای تراشیده و ظریفی پوشیده شده است . بنای مذکور علاوه بر اینکه محل مناسبی برای بیتوته مسافران محسوب می شد ، وجود برج و بارو موجب این تصور است که احتمالاً جنبه نظامی نیز داشته است . در داخل بنا نیزدر قسمت فوقانی برج ها چند ردیف آجرکاری کنگره شکل اجرا شده است و نیز در سطح جانبی و سقف های بهار خواب ها و ایوان های جلوی حجرات آجرکاری ظریف به چشم می خورد. در لبه پشته بام گرداگرد کاروان سرا بطرف خارج و در هر 70 متر ناودان هایی از سنگ سفید کار گذاشته بودند . مدخل و سردر ورود با چند ردیف طاق جناغی شکل و ردیف هایی از تزئینات آجری ساخته شده و در این قسمت محوطه مدوری وجود دارد که سقف گنبدی آن را با ردیف های منظم آجر پوشانده اند . نظر به اینکه عده ای از سفال گران محلی چندین سال است که حجرات کاروانسرا را اشغال نموده و آنجا را تبدیل به کارگاه سفالگری نموده اند ، چنانکه به اقتضای کار دود ناشی از کوره ها بنا را کثیف کرده است . کاروانسرای فرسفج تویسرکان در حدود 10 کیلومتری جنوب غربی شهر و مجاور روستای فرسفج واقع شده اس ت. این بنای تاریخی که به شماره 1970 در فهرست آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده است .

کاروانسرای قلمدانی

در شمال مسجد پیغمبر به وسعت تقریبی 500 متر مربع ، کاربری فعلی و دفتر تجاری است . کاروانسرای صفرخانی و سرای نو : در ضلع شمال و شرق مسجد پیغمبر ، در راسته فلسطین واقع است . ورودی آن در کنار ورودی سرای قلمدانی واقع است و با مساحت 4000 متر مربع ، دارای 165 باب حجره است . این کاروانسرا به شماره 2088 مورخه 11/5/1377 به ثبت آثار تاریخی رسیده است .

کاروانسرای شریفیه

واقع در بخش میانی بازار و محدود به راسته نخود بریزها ، حلبی سازخانه ، صحافخانه و علاقبندها می شود . این کاروانسرا به شماره 2087 مورخه 11/5/1377 ثبت شده است .

کاروانسرای میرزا کاظم

کاروانسرای میرزا کاظم در ضلع شرقی خیابان اکباتان واقع شده و ورودی ان از راسته سمساری هاست . این مجموعه در حال حاضر زیباترین و سالم ترین سرای همدان است وسعت تقریبی آن 4000 مترمربع است و به شماره 2224 مورخه 23/5/1378 به ثبت رسیده است .

کاروانسرای حسین خانی

در شمال شرقی کاروانسرای نو قرار دارد و درب های اصلی آن در جنوب شرقی کاروانسرا قرار دارد . این بنا متعلق به دوران فتحعلی شاه قاجار است و در حال حاضر محل انبار کالا شده و در گذشته علاوه بر انبار تجارتخانه هم بوده است .

کاروانسرای گلشن

کاروانسرای گلشن در خیابان اکباتان روبروی کاروانسرای حاج میرزا کاظم قرار دارد و مدخل دیگر آن ، از وسط ضلع غربی به بازار صحافخانه مرتبط می گردد. احداث این بنا مربوط به اوایل دوران قاجاریه بوده و کاربری فعلی آن مرکز فروش گلیم و موکت ، پارچه و غیره می باشد .

کاروانسرای شاه عباسی تویسرکان

کرمانشاه در نزدیکی روستای فرسنج واقع شده و از آثار دوره صفویه است . شکل کاروان‌سرا تقریباً مربع چهار ایوانی به ابعاد این کاروانسرا در پنج کیلومتری مسیر جاده آسفالته تویسرکان به بیرونی 56 × 56 و ابعاد داخلی 5/23 × 5/23 متر است . چهار مربع دایره ای شکل در چهار گوشه آن و سه برج نیم دایره در اضلاع خاوری، باختری و شمالی آن ساخته شده که برج‌ها علاوه بر جنبه تزیینی ، محل دیده‌بانی نیز بوده است . در طرفین درب ورودی کاروانسرا چهار طاق نمای تزیینی به طور قرینه ساخته شده است . کاروانسرا دارای حیاط مربع شکلی است که اصطبلش در پشت آن واقع شده است . در حال حاضر این کاروانسرا در دست سفالگران روستاست و همین امر ، آسیب‌های جبران ناپذیری به آن وارد ساخته است . به طوری که قسمت‌هایی از آن به علت استفاده اهالی از مصالح ساختمانی بنا ، جهت ساختمان سازی از بین رفته است . آجر کاری حصیری و طاق نماهای در ورودی ، تزیینات فعلی کاروانسرا را تشکیل می دهد .

کاروانسراهای همدان

از نوع درون شهری است و به دو گروه عمده تقسیم می شوند : کاروانی ، تجاری مانند: کاروانسرای گلشن و میرزاخانی ، که هم تجاری هستند و هم محلی برای استراحت کاروانیان بوده اند . تجاری : از این نوع ، می توان به کاروانسرای صفرخان نو و شریفیه اشاره کرد . اکثر کاروانسراهای کاروانی، تجاری دارای حیاط مرکزی هستند و حجره ها در دو طبقه پیرامون حیاط مرکزی ، بنا شده اند که حجره های طبقه پائین به عرضه کالا اختصاص دارند و حجره های طبقه بالا مخصوص استراحت و خواب کاروانیان بوده اند .

پل آبشینه

پل آبشینه در پنج کیلومتری جنوب شرق شهر همدان و در سمت چپ جاده همدان- ملایر روی رودخانه قره چای واقع شده است.این پل دارای چهار دهانه با قوس های جناغی است و ازآجر و لاشه سنگ برای ساخت آن استفاده شده است.پل با آجرکاری ساده تزیین شده و در بین هر دهانه آب نمایی به صورت تزیینی ایجاد شده است.پل آبشینه ازآثار به جای مانده از دوران صفویه است.

پل آرومند

پل آجری آرومند معروف به قرمزکرپی در دو کیلومتری غرب روستای آرومند و20 کیلومتری شمال غرب همدان به سمت اسدآباد بر روی روان رود احداث شده است.این پل با دو دهانه مزین به قوس های جناغی و هلالی از بناهای دوره قاجار است.

پل آق کرپی

پل آجری آق کرپی در کیلومتر پنج جاده همدان- تهران،در روستای امزاجرد بر روی یکی از شعبات قره چای احداث شده است.این پل قاجاری دارای نه دهانه با قوس های جناغی و فاقد تزیین است.

پل جورقان

پل جورقان در10کیلومتری شمال جاده همدان- تهران در کنار روستای جورقان بر روی رودخانه قره چای احداث شده است.این پل از آثار دوران قاجار و فاقد هرگونه آثار تزیینی است.

پل جهان آباد

پل جهان آباد واقع در شش کیلومتری جنوب فامنین و دو کیلومتری روستای جهان آباد بر روی یکی از انشعابات رودخانه قره چای احداث شده است.این پل آجری با پنج دهانه که با قوس های جناغی و آجرکاری ساده تزیین شده،به دوران صفویه تعلق دارد.

پل شکسته خسروآباد

پل خسروآباد در جاده همدان – کرمانشاه،روستای خسروآباد روی رودخانه قره چای ساخته شده است.این پل که بر سر جاده اصلی ابریشم قرار داشت،از معابر ارتباطی مهم در دوران صفویه به شمار می رفت.پل آجری خسروآباد با چهار دهانه که با قوس های جناغی و آجرکاری حصیری ساده تزیین شده،درحال حاضر نیز محورارتباطی چندین روستا به شمار می رود.این پل به دلیل تخریب زیاد در گذشته دربین اهالی به پل شکسته معروف شده است.

پل حاجی باقر

پل حاجی باقر در پنج کیلومتری غرب شهرستان تویسرکان و سمت راست جاده آسفالته تویسرکان- کرمانشاه در روستای "قلعه شیخ" بر روی رودخانه قلقل رود احداث شده است.این پل با یک دهانه هلالی شکل از آثار اوایل دوران پهلوی است.

پل زرامین

پل آجری زرامین معروف به پل لایقه،در پنج کیلومتری غرب شهرستان نهاوند ودر کنار روستای زرامین بر روی یکی از شعبات رودخانه گاماسیاب احداث شده است.این پل دارای یک دهانه با قوس جناغی است و به دوره قاجار تعلق دارد.

پل زمان آباد

پل زمان آباد با یک دهانه هلالی شکل از آجر و سنگ بر روی رودخانه روستای زمان آباد واقع در بخش جوکارملایرساخته شده است.این پل در گذشته تنها پل ارتباطی محل بود،اما در سال های بعد با احداث پل جدید بر روی این رودخانه،پل تاریخی زمان آباد به صورت متروکه درآمد. مرمت این پل که از آثار به جای مانده از اواخر دوران قاجار است،می تواند کمک مؤثری در حفظ یکی از آثار تاریخی منطقه باشد.

پل سرخ آباد

پل آجری معروف به سرخ آباد در15 کیلومتری شرق همدان در کنار روستای سرخ آباد،روی یکی از شعبات رودخانه قره چای احداث شده است.این پل سه دهانه به دورۀ صفویه تعلق دارد.

قلعه اشتران

قلعه اشتران،در مجاور روستای اشتران و در 18 کیلومتری شهر تویسرکان قرار دارد.این قلعه که در مسیر جاده قدیمی همدان- تویسرکان بنا شده،مشرف به قله "خان گرمز" است. قلعه اشتران قلعه ای با کارکرد نظامی بود که با وجود گذشت زمان هنوز پابرجاست.

قلعه باشقورتاران

این قلعه نزدیک روستای باشقورتاران در120 کیلومتری کبودرآهنگ و برفراز کوهی بنا شده است.مصالح قلعه از نوعی ملات شبیه به ساروج که بسیار محکم است،تشکیل شده و هنوز قسمت های قابل توجهی از آن باقی مانده است.می گویند این قلعه در دوره اسماعیلیه مورد استفاده بود.

قلعه دختر

قلعه دختردر مسیر جاده تاریخی همدان-تویسرکان از طریق گنجنامه که به جاده شاهی شهرت داشت،واقع است.این قلعه بر فراز کوهی قرار دارد که نزدیک روستای شهرستانه از توابع تویسرکان است.اصل بنا به مرور زمان تخریب شده،اما پی بنا و دیوارهای آن هنوز باقی است.از سردرها و پله های سنگی تراش خوردۀ آن می توان دریافت که قلعه از معماری زیبایی برخوردار و در تاریخ حیات خود،پررونق بود. این قلعه مشابه سایر قلعه دخترهای ایران چون فیروزآباد فارس و آذربایجان است و از آنجا که در موقعیتی سوق الجیشی قرار دارد،دارای اهمیت نظامی بوده است.علت نامگذاری این قلعه ها به همین موقعیت استراتژیک و تسخیرناپذیری آنها در مقابل حملات دشمن باز می گردد. آنچه از قلعه دخترشهرستانه برجای مانده مربوط به مقرفرماندهی پادگان است.این بخش از سه قسمت تشکیل شده وهرقسمت دارای یک گنبد است.تنها راه ورود به قلعه،حیاط آن است.یکی از گنبدها که سالم تر باقی مانده،به شکل چهارضلعی و به ابعاد4*3 متراست.برای ساخت این گنبد از بندکشی با ساروج در لابه لای سنگ ها استفاده شده و همین امر موجب مقاومت آن در برابر عوامل فرسایشی شده است.ازعمر قلعه بیش از1800 سال می گذرد.

قلعه نوشیجان (دژ ـ آتشکده)

تپه قلعه نوشیجان در 60 کیلومتری جنوب همدان و 20 کیلومتری باختر ملایر در منطقه‌ای موسوم به شورکات واقع شده است . از سال 1346 به سرپرستی دیوید استروفاخ حفریات علمی در این محل آغاز گردی دکه منجر به شناسایی سه دوره فرهنگی شد . دوره اول مربوط به مادهاست که نیمه دوم قرن هشتم تا نیمه اول قرن ششم قبل از میلاد را در بر می گیرد .

قلعه یزدگرد (قلعه خرابه)

این قلعه که آثار ویرانه‌های آن هنوز هم در کوه یزد گرد در جنوب شهرستان ملایر و 10 کیلومتری خاور جاده ملایر ـ بروجرد وجود دارد به دوره ساسانیان مربوط است و احتمالاً مدتی پناهگان یزد گرد سوم بوده است . در حال حاضر فقط آثار دیواره‌های خراب شده آن قابل مشاهده است .

مسجد جامع تویسرکان

مسجد جامع تویسرکان در ضلع غربی بازار سرپوشیده،در حاشیه خیابان باهنر واقع است.این مسجد که بیش از1000 متر مربع وسعت دارد،همزمان با مدرسه شیخ علی خان زنگنه،در عصر صفویه ساخته و در سال 1271 ه.ق توسط مرحوم "میرزاهمایون امامی"امام جمعه وقت تویسرکان تجدید بنا شده است.از این رو آرامگاه اودر مقابل در غربی مسجد قرار دارد. این مسجد دارای دو گلدسته است که در بخش فوقانی مناره ها با برجسته کردن آجرها،کتیبه ای منقوش شکل گرفته ویک بیت شعر برآن دیده می شود.مصرع دوم بیت با احتساب حروف ابجد،به سال ساخت و نام بانی مسجد اشاره کرده است.

مسجد جامع نهاوند

این مسجد روی دامنه تپه ای در مرکز شهر نهاوند،مجاور بازار و در کنار ضلع شمالی میدان قیصریه واقع است.ارتفاع کف شبستان مسجد نسبت به کف خیابان حدود 5/5 متر است وبرای دسترسی به مسجد باید از25 پله بالا رفت.این بنا دارای نقشه ای به شکل مربع مستطیل به طول تقریبی 17 وعرض12 متر است و از سه فرش انداز تشکیل شده است.چهار ستون قطورطاق و گنبد سقف مسجد را تحمل می کنند.ضخامت دیوارهای اضلاع شرقی و غربی شبستان بیش از دیوارهای اضلاع شمالی و جنوبی آن است. فرش انداز وسط از دو فرش انداز طرفین عریض تر است و با سه گنبد هم ارتفاع پوشیده شده اند. در ضلع شرقی دیوار شبستان سه پنجره مشرف به میدان قیصریه در داخل طاق نماهایی تعبیه شده و در جلوی آنها بالکن کم عرضی وجود دارد که پشت بام مغازه های جلوی مسجد است.مصالح به کار رفته در بنای مسجد شامل آجر با ملات گچ و خاک است.مسجد دارای سه در ورودی است؛یکی از درها به طرف بازار قدیمی بازمی شود و بالاتر از کف شبستان مسجد قرار دارد.دو در دیگر نیز به طرف حیاط قدیمی مسجد قرار دارند. مسجد جامع نهاوند ازسادگی ویژه ای برخوردار است و هیچ اثرو نشانه ای از تزیینات مانند گچبری،کتیبه و...در جبهه داخلی و بیرونی بنا دیده نمی شود.تنها تزیین مسجد کتیبه سنگی کوچکی به ابعاد 50*25 سانتی متر و مربوط به دوره سلجوقیان است.در اطراف این کتیبه و بالای آن به خط کوفی جملات "لا اله الا الله"و "محمد رسول الله"نوشته شده است.کتیبه در داخل محراب مسجد قرار دارد و در بالای قوس محراب لوحه سنگی کوچکی نصب شده که شامل تاریخ تعمیر مسجد در دوره صفویه است.

مسجد جامع همدان

مسجد جامع همدان به فاصله کمی از میدان مرکزی شهر،درقسمت غربی خیابان اکباتان در محدوده راسته بازارهای شهر قراردارد.این مسجد ازبناهای دوره صفویه است وتاریخ مرمت اساسی آن در قطاربندی جلوی ایوان بزرگ سال 1253 ه.ق ذکر شده است.مسجد دارای چند در ورودی است؛ورودی نوساز خیابان اکباتان،ورودی قدیمی با دالان هشتی مقرنس کاری شده که احتمالا به دوره صفویه تعلق دارد و ورودی ضلع غربی صحن. بنای مسجد با پلان مربع مستطیل،دارای چهار ایوان مرتفع است که رسمی بندی جلوی آن از آجر و کاشی معلقی ساده شکل گرفته و با کاشی فیروزه رنگ نام الله و پنج تن نوشته شده است. در قسمت جنوبی مسجد سه شبستان که به یکدیگر راه دارند وجود دارد که درواقع قدیمی ترین بخش مسجد جامع هستند.شبستان اصلی مسجد دارای 55 ستون سنگی است که در پنج ردیف یازده تایی چیده شده اند.فاصله هر دو ستون در حدود 4 متر وارتفاع آن ها 5/2 متر است. زیباترین و معظم ترین قسمت مسجد طاق بزرگ و شبستان مرکزی آن است.در حقیقت این مسجد تنها مسجد همدان است که دارای شبستان عظیم با سقف گنبدی بزرگ و مرتفع مقصوره با ایوان جلوآن و گلدسته است. این شبستان به شکل مربعی به ضلع 14 متر است که چهار دیوارآن در ارتفاع هفت متری با گوشواره هایی به یک هشت ضلعی تقسیم می شوند که روی آن گنبدی قرار گرفته است.تمام دیوارها و طاق از خشت پخته (آجر) قهوه ای سرخگون و کف شبستان با کاشی های فیروزه ای لالجین همدان مفروش است. ایوان حدود 14 متر عرض دارد وعمق آن حدود7 متر است و ارتفاع آن کمتر از طاق به نظر می رسد.در ایوان قطاربندی زیبایی به چشم می خورد.در میانۀ سقف ایوان در نقطه ای که از هر گوشۀحیاط دیده می شود با کاشی فیروزه ای نام مقدس الله و فاطمه،محمد،علی،حسن و حسین نوشته شده است. در طرفین ایوان دو مناره که نسبت به ایوان کوتاه و قطور هستند قد برافراشته اند.این مناره های بدون تزیینات معمول در گلدسته های سایرمساجد هستند.طاق بزرگ این مسجد با مسجد امام تهران،قزوین،بروجرد و سمنان همگونی دارد ونشان دهندۀ این امر است که این مساجد تقریبا همزمان ساخته شده اند. در قسمت چپ شبستان طاق بزرگ شبستان دیگری با هفت حلقه طاق و گنبد آجری وجود دارد.ستون های این قسمت آجرچین است و احتمال می روداین قسمت قدیمی تر ازشبستان اصلی باشد.در سمت غربی حیاط مسجد جامع،شبستانی وسیع وجود دارد.حاج محمد طاهر نام معمار یا بنایی است که این شبستان را ساخته است.سقف شبستان از19 حلقه طاق گنبدی آجری که بر روی هشت ستون سنگی استوانه ای ویازده ستون آجری پایه ای بنا شده،تشکیل شده است. شبستان دیگر که دارای طاق کوچک است از نظر ساخت مشابه شبستان بزرگ و تنها از نظر اندازه کوچک تر از آن و مربعی به ضلع هشت متر است.این شبستان دارای ایوانی بلند وزیبا است.تنها قسمت تزیین کاری شدۀ این شبستان محراب آن است.در سمت چپ و راست شبستان دو شبستان کوچک به صورت قرینه ساخته شده اند که به وسیلۀ طاق نماهایی با آن مرتبط هستند. شبستان جدیدی نیز در ضلع شمالی مسجد روبه روی طاق بزرگ قرار دارد.این شبستان به جای شبستانی قدیمی تر که حدود40 سال پیش تخریب شد،بناشده است.شبستان جدید ایوانی بزرگ با دو منارۀ رفیع دارد و پیشانی و سطح داخلی ایوان با کاشی های لاجوردی تزیین شده است.آیات کلام الله مجید در ترنج های متعدد و در میان نقوش زیبای کاشی هاآرایش و زیبایی خاص به رویۀ ایوان بخشیده است. از دیگر آثارقدیمی مسجد "سنگاب"آن استکه از سنگ سماق تیره خاکستری،به صورت یکپارچه ساخته شده است.

مسجد حضرت علی(ع)

مسجد حضرت علی (ع) معروف به مسجد نظربیگ بلوارهگمتانه نزدیک تپه هگمتانه قرار دارد.این بنا از آثاردوران زندیه به شمار می رود.برسنگ موجود در ضلع شمالی بنا تاریخ1179 ه.ق و نام محمدجعفر بیگ به چشم می خورد.به روایت اهالی محل،وی بانی این مسجد بوده است.این مسجد با وسعتی حدود713 متر مربع،در صحن اصلی دارای ده ستون سنگی است که در ردیف پنج تایی باطاق و قوس جناغی به هم متصل شده اند.طاق نماهایی تزیینی در قسمت نمای بیرونی آن مشاهده می شود.

مسجد شورین

مسجد قدیمی شورین در بخش شمال شرقی روستای شورین از توابع بخش مرکزی همدان به فاصله پنج کیلومتری شرق همدان قرار دارد.این مسجد در بین بازمانده های دیواره های رفیع چینه ای قلعه امیرافخم (حسام الملک امیرافخم شورینی،داماد ناصرالدین شاه قاجار از خوانین سابق محل)قرار گرفته است.در کنار مسجد حمامی قدیمی با ویژگی های ارزشمند معماری قرار دارد که هنوز فعال است.حمام و مسجد از تأسیسات قلعه امیر بود. تمام سطح مسجد با مصالح آجر به ابعاد20*20*50 سانتی متر پوشیده شده است.این بنا فاقد کتیبه و تزیینات است.از این رو تعیین دقیق قدمت آن مستلزم مطالعه وپژوهش است.با این حال با توجه به ویژگی های کلی،می توان آن را با ابنیه اواسط دوره قاجار مقایسه کرد. مسجد دارای پلانی مستطیل شکل به ابعاد40/24 در 60/48 متر،شامل یک شبستان بزرگ در شمال و یک شبستان کوچک در سمت جنوب حیاط مرکزی است.حجره های ایوان دار در ضلع غربی و مجموعه ای طاق نما در ضلع شرقی حیاط مسجد را که دارای ابعاد 30/16 در8/22 متر است،محصور نموده است. ورودی بزرگ مسجد در ضلع غربی و در میانه چهار حجره تشکیل دهنده این ضلع تعبیه شده است.ورودی دیگری در کناره غربی ضلع جنوبی در کنار شبستان کوچک،روبه روی حمام قدیمی قرار دارد.از کنار این وروی یک رشته پله به سقف مجموعه راه می یابد. راه پلۀ دیگری در ابعاد کوچکتر در گوشه دیگر این شبستان ارتباط حیاط را با پشت بام مسجد میسر می سازد.حوض سنگی به ابعاد2/6*9/3 متر در وسط حیاط،آب لازم برای وضوی مؤمنین را فراهم می کرد. طاق و قوس های به کار رفته در معماری مسجد عموماً یکسان و ازنوع پنج و هفت است. شبستان کوچک (جنوبی) دارای سه طاق بزرگ است و محراب در وسط طاق میانی آن قرار دارد.شبستان بزرگ نیز مشتمل بر 12طاق بزرگ است که روی چهار ستون سنگی ظریف و16 جرزآجری استوار شده است.در انتهای طاق نماها و جرزهای بنا در این شبستان،طاقچه ها ونورگیرهایی به همراه یک دهلیز در مانند تعبیه شده است.

مسجد علویان

مسجد علویان در بلوار الوند همدان،جنب گنبد علویان قرار دارد.این مسجد با وسعتی حدود 332 متر مربع،دارای یک شبستان با چهار ستون سنگی به قطر50 و ارتفاع 220 سانتی متر است که طاق نماهایی با قوس جناغی آن را به هم متصل نموده است.محرابی در داخل شبستان وجود دارد. مسجد علویان همدان در گذشته در میان باغ میرعقیل- ازشعرای دوره صفویه- قرار داشت و در آن چند تن از علمای بزرگ این سامان اقامت داشتند.احتمالاً مسجد در فتنه افغان آباد بود.

مدرسه و مسجد شیخ علیخان زنگنه

این بنا نزدیک میدان مرکزی شهر تویسرکان واقع شده و به مدرسه عباسی معروف است.بنا متشکل از حیاطی هشت ضلعی و 36 حجره برای زندگی طلاب علوم دینی، است.مسجد این مجموعه در قسمت شرقی حیاط قرار گرفته و بنا به روایت های شفاهی به زمان شاه عباس صفوی تعلق دارد.گرچه برخی بر این باورند که این بنا در دوران "شیخ علیخان زنگنه" وزیرشاه تهماسب صفوی ساخته شده است. عملیات تعمیر و بازسازی که در گذشته بر روی این بنا صورت گرفته بود به علت عدم تناسب مصالح به کار گرفته شده موجب تغییر اصالت آن شده بود ولی با کمک اداره کل میراث فرهنگی استان همدان تعمیرات اساسی در آن صورت گرفته است.

مسجد میرزا تقی

این مسجد در خیابان تختی و به نام بانی آن نام‌گذاری شده و از آثار دوره قاجار است ولی محراب سنگی موجود در آن شباهت زیادی به آثار قرون 6 و 7 هـ.ق دارد . این مسجد با مساحت حدود 510 متر دارای یک شبستان چهار ستون و یک محراب سنگی است که اطراف آن با کتیبه ای به خط کوفی از آیات قرآن تزیین شده است و در قسمت سقف رسمی بندی‌هایی جهت تزیین ایجاد شده است . این محراب احتمالاً به دوران ایلخانی‌ تعلق دارد و به شماره 1865 مورخ 21/2/76 به ثبت آثار تاریخی رسیده است .

مسجد کوی میدان (حاج میرزا آقاجانی)

این بنا در محله میدان اسد آباد واقع است . نقشه کلی مسجد مستطیل شکل است و شبستان قدیمس ستون‌دار آن در ضلع شمالی صحن قرار دارد. مدخل شبستان در ضلع خاوری با طاق جناغی است . شبستان مسجد به ابعاد 10/65×10/57 متر دارای چهار فیلپای چهار ضلعی به ابعاد 68×70 سانتی متر است . روی این فیلپاها از چهار طرف چهار طاق و بر روی آن ها در کل نه طاق ضربی بر پا داشته اند . سه طاق ضلع شمالی مسجد در قرن اخیر بازسازی شده اند . در وسط ضلع جنوبی شبستان محرابی به ارتفاع 187 سانتی متر و در دو طرف آن نیز دو طاق نما با همین ارتفاع قرار دارد . در فضای محراب نورگیری تعبیه شده است . در اضلاع دیگر شبستان ، طاقنما ، طاقچه و پنجره هایی تعبیه شده است . مصالح اصلی بنا ، آجر و ملاط گچ و گل است . بنا به اظهار اهالی در تعمیرات قرن اخیر کف شبستان حدود نیم متر بالا آمده است . در خصوص تاریخ ساخت مسجد ، مدرک قطعی در دست نیست اما با توجه به انتساب مسجد به حاج میرزا آقاجان می توان گفت که در دوره سلطنت محمد شاه (1250-1264 ه. ق) توسط میرزا الطیف مشهور به حاجی میرزا آقاجانی از سرشناسان به نام اسدآباد بنا شده است .

مسجد سلطانی

این مسجد در محله بازار اسدآباد واقع شده است تا قبل از ویرانی ، یکی از قدیمی‌ترین مساجد اسدآباد محسوب می‌شد . در حال حاضر بنای مسجد قدیم را خراب کرده‌اند و مسجدی نو با طرحی مستطیل شکل به جای آن ساخته‌اند . آن‌چه باعث اهمیت کنونی بنا می‌شود سنگ نبشته‌ای است که در گذشته در داخل شبستان قدیمی قرار داشت . امروزه علاوه بر آن،چهار سنگ نبشته دیگر و یک سنگ قبر بر دیوار طاق نمایی در سمت چپ راهرو ورودی به حیاط مسجد نصب شده است .

مسجد جولاستان (جوستان) تویسرکان

این بنا در خیابان شهدا واقع گردیده و در دوره اخیر بنای جدیدی جایگزین بنای قدیمی آن شده است . بنای قدیمی حدود 200 سال پیش توسط حاج بیک محمد در مظهر قنات جولاستان ساخته شد و سطح آن حدود 1/5 متر پایین تر از کوچه های اطراف قرار داشته است . بنای قدیمی دارای شبستانی ستون دار با ستون های آجری چهارگوش و پوشش طاق و گنبد و ایوان مسقف سراسری بوده است . در سال 1343 ه. ش مسجد جدید با حدود 900 متر بنا در دو طبقه جایگزین بنای قدیمی شد .

مسجد شیخ الملوک

این بنا در محدوده بازار ملایر واقع شده و از آثار دوره قاجاریه است که بر اساس کتیبه موجود در سال 1226 ه. ق توسط شیخ الملوک بنا شده است . سردرب ورودی از سمت بازار شیخ الملوک دارای کتیبه تاریخی مورخ 1236 ه .ق است . سردرب ورودی از جانب جنوب خاوری مسجد به وسیله یک هشتی به مسجد راه دارد و بر روی آن دو مناره کوچک آجری تعبیه کرده اند سردرب اصلی مقرنس کاری است و در اطراف آن دو طاقچه با پوشش مقرنس کاری دیده می شود که مقرنس های آن در سال 1356 ه. ش بازسازی شده است . بر بالای این سردرب مناره بزرگی ساخته اند . بخش اصلی مسجد شامل گنبدخانه در ضلع جنوبی صحن قرار دارد و محراب آن دارای کتیبه مقرنس و کاشی کاری است . مسجد دارای دو شبستان با سبک ها و قدمت های متفاوت بوده که آن را خراب کرده و تالاری به سبک جدید به جای آن ساخته اند .

خانه مسعودی

خانه مسعودی در شمال شهرستان تویسرکان در خیابان انقلاب واقع است.برکتیبه ای در کناردر ورودی شاه نشین طبقه اول تاریخ ساخت خانه سال 1290 ه.ق ذکر شده است.این خانه با مساحت 1270مترمربع در دو طبقه بنا شده و در هر طبقه یک اتاق اصلی وجود دارد که در طرفین آن چند اتاق فرعی قرار گرفته است.در انتهای هریک از اتاق ها یک اتاقک (انبار-پستو) دیده می شود.سقف اتاق های شاه نشین،لمبه کوبی شده و سقف سایراتاق ها باتیرچوبی مسقف شده است.گچبری های برجسته بانقوش گل و بوته در شاه نشین طبقه دوم به چشم می خورد.همچنین در بالای دیوارهای اتاق شاه نشین طبقه اول عکس هایی از شاهان کیانی تا قاجار به صورت نقاشی کاغذی دیده می شود که روی آن را با شیشه پوشانیده اند. آیینه کاری،گچبری های برجسته،نقاشی دیواری گل و بوته و انسان بال دار از عوامل تزیینی این بنا است.آجرکاری های ساده و تزیینی سردر ورودی شاه نشین طبقه اول و دوم ازدیگر عوامل تزیینی بنا محسوب می شود.در اطراف مهتابی وحیاط نیز طاق نمایی به چشم می خورد.

باغ و عمارت نظری

باغ و عمارت نظری باغ نظری درمیدان دانشگاه همدان،خیابان عارف قزوینی،چهار راه نظری واقع شده است.در محوطه این باغ یک ساختمان زیبا و مجلل مربوط به اواخر دوره قاجاریه احداث شده که اکنون در اختیار "مدرسه راهنمایی سما وابسته به دانشگاه آزاد اسلامی" است. پیش طاق ورودی عمارت نظری به طرز زیبایی با آجرکاری خفته و راسته تزیین شده وپس از آن محوطه ای مدور موسوم به هشتی وجود دارد که سقف گنبدی آن با ردیف های منظم یکنواخت آجری پوشش یافته است.درگوشه شمال شرقی هشتی راه پله ای مسقف با آجر ساخته شده که دسترسی به بام هشتی را امکان پذیر می سازد. بعد ازطی مسیری در محوطه باغ به ساختمان اصلی می رسیم.ورودی بنا دارای فضایی موسوم به جلوخان با سقف هرمی شکل است که شیروانی آن روی چهار ستون بلند چوبی با پوشش گچ و سرستون های دارای گل و بوته استوارشده است.راه پله ورودی بنا- ارتباط دهنده فضای حیاط و طبقه فوقانی- از فضای جلوخان می گذرد. بنا دو طبقه است؛ طبقه فوقانی در چهار ضلع دارای مهتابی با نرده های چوبی ظریف و24 ستون چوبی است که با گچ پوشش شده و سرستون ها با گل و بوته تزیین شده اند. در فضای داخلی بنا تعدادی اتاق طراحی وساخته شده که برای دسترسی به آن هاباید از راهرو باریکی عبور کرد. سقف بنا دارای پوشش شیروانی و سقف بعضی از اتاق ها لمبه کوبی شده است.در وسط راهرو،روزنه ای برای نورگیری و تهویه تعبیه شده است.

خانه شهید آیت الله مدنی

خانه قدیمی شهید آیت الله حاج سید اسداله مدنی درخیابان شهدای همدان،کوچه "آقا آخوند"جنب "مدرسۀ آقا"قرار دارد.این بنا با مساحتی حدود332 متر مربع در دو طبقه شکل گرفته است.از طبقه همکف به عنوان زیرزمین استفاده می شد و طبقه بالا دارای سه اتاق با سقف لمبه کوبی شده است.مصالح بنا ازآجر و نمای شمالی آن با آجرکاری حصیری تزیین شده است.

عمارت امیرتومان

بنای امیرتومان در خیابان طالقانی همدان منتهی به میدان آزادی (جهان نما) واقع شده است.در ورودی محوطه یک دروازه آهنی بزرگ است و درحیاط درختان کهنسال مشاهده می شود. عمارت امیرتومان بنایی به شکل صلیب است که بخش اصلی آن پلان مستطیل شکل دارد.بنا دو اشکوب دارد ونمای آن بامصالح لاشه سنگ به صورت خشکه چین ساخته شده است.طبقه همکف دارای سه اتاق تو در تو با دیوارهای جداکننده است و سقف آن با تیرک چوبی و روکش تخته ای پوشش یافته است.دسترسی به طبقه بالای عمارت از طریق پله های سنگی امکان پذیر است. در طبقه فوقانی سه اتاق و یک بالکن وجود دارد که دیوارهای جداکننده آن از خشت خام است.داخل دو اتاق شومینه در دیوارهاتعبیه شده است.سقف این طبقه در وهله اول با تیرک های چوبی و روکش تخته ای پوشانیده شده و در وهله دوم یک پوشش شیروانی حلبی به صورت شیب دار کل ساختمان را پوشش داده است. این بنا که در فاصله200 متری کلیسای انجیلی- در ضلع شمالی بیمارستان اکباتان – واقع شده از نظر نوع مصالح و فرم ساخت تقریباً مشابه کلیسا است.این دو بنا ازلحاظ قدمت نیز با یکدیگر هم دوره و هم زمان به نظر می رسند.

خانه احمدی

خانه احمدی ازخانه های تاریخی و با ارزش همدان،در یکی ازمحلات قدیمی شهرواقع شده و به اوایل دوره پهلوی تعلق دارد.اتاق های این خانه با طاقچه های هلالی و پیش بخاری ها و گچبری های گل و بوته بر روی دیوارها و به صورت قرینه لمبه کوبی و تزیین شده است. پنجره های چوبی مشبک از عوامل تزیینی بنا است و ایوان وسیعی که در بخش جلویی بنا گسترده است،به زیبایی آن می افزاید.

خانه شهبازی

خانه شهبازی همدان یکی از خانه های زیبا و قدیمی شهر است.بانی اصلی بنا از خوانین همدان به نام "میرفندرسکی"در اواخر دوره قاجار این عمارت رابنا کرد. خانه شهبازی با دو بخش بیرونی و اندرونی مساحتی حدود1056متر را در برگرفته است.سبک و فرم بنا بیانگر سبک های رایج اواخر دوران قاجار است. نقاشی های دیواری،پنج دری های با شیشه های الوان،ارسی ها و گچبری های زیبا وآجرکاری با تزیینات خطوط بنایی (با تکرار نام علی) و استفاده از آجرهای لعاب دارمشکی در نمای ساختمان،بخشی از ویژگی های این بنای تاریخی است. این بنا از فضاهای مختلفی چون زیرزمین،سرسرا،شاه نشین و...تشکیل شده است.

خانه قدوسی

این خانه قدیمی که متعلق به شیخ علی قدوسی از عالمان شهر نهاوند است،دارای سردر ورودی زیبایی است که با نقوش هندسی آجری تزیین شده و دو ستون نما در دو سوی سر در به زیبایی آن افزوده است. نمای بنا در داخل حیاط به وسیله آجرکاری های زیبا تزیین شده و قوس هایی به شکل شاخ قوچ،نما را آراسته است.پیرامون حیاط با طاق نماهای هلالی تزیین شده است.

خانه لطفعلیان

عمارت لطفعلیان که در خیابان شهید مصطفی خمینی ملایر واقع شده،از دوران قاجار برجای مانده است.این بنا در اصل از سه قسمت حسینیه،اندرونی و اصطبل تشکیل شده بود،که امروزه تنها بخش حسینیه – که بخش اصلی بنا راتشکیل می داد وبرای تجمعات مذهبی و عزاداری حسینی استفاده می شد-سالم و پابرجا مانده است. عمارت لطفعلیان بنایی آجری و دو طبقه است که در حدود 150 سال پیش ساخته شده و دارای حوض خانه با یک رشته قنات آب جاری،طاق نماهای رفیع دوطبقه،درهای چوبی ارسی و شیشه های رنگی است و نمونه ای از ذوق وهنرمعماران و هنرمندان زمان خود را به نمایش می گذارد.این بنا در حال حاضربه عنوان ساختمان اداری اداره میراث فرهنگی شهرستان ملایردر دست استفاده است.

بنای مطبخ خسرو پرویز ساسانی

ویرانه هایی از آثار و بقایای ساختمان دوره ساسانی که به نام مطبخ خسرو نامیده می شود . در دامنه‌‌کوه الوند نزدیک گنجنامه باقی مانده است که به زمان خسرو پرویز شهریار ساسانی (590-627 میلادی)منسوب می دانند .

خانه اقتداری

خانه تاریخی اقتداری که دربافت قدیمی شهر تویسرکان واقع شده است ،تاریخ بنای آن به سال 1250 ه ق بر می گردد . این بنا دارای چهار حیاط مرکزی است که هرکدام را می توان واحدی مجزا به حساب آورد . عمده مصالح مصرفی در بنا خشت در دیوارها ، آجر در نماها ، سنگ در پایه های بنا و چوب در دیوارها ، سقف ، در و پنجره ها می باشد . مالک بنا شخصی به نام دکتر اقتداری بوده که این بنا را جهت اسکان خانواده خود ساخته و بعدها این بنا به دیگران واگذار شده است . در حال حاضر قناتی در مجموعه جاری می باشد و به کلیه حیاط مرکزی ها و حوض آن ها مرتبط است و در تلطیف محیط حیاط و ایجاد فضایی سبز نقش به سزائی داشته است . خانه تاریخی اقتداری دو طبقه بوده و نوع پوشش سقف در طبقه همکف تاق ضربی با آجر است و در سقف طبقه فوقانی از چوب برای تیرپوش کردن سقف استفاده شده است. همچنین پوشش نهائی سقف در بخش داخلی لمبه کوبی چوبی است . مسیر دسترسی به مجموعه از دالانی سرپوشیده حدوداً به عرض چهار متر و ارتفاع سه متر تأمین می شود . در واقع این دالان بنا را به دو بخش تقسیم کرده است . خانه تاریخی اقتداری به شماره ملی 6515 در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است.

کاخ هگمتانه

این کاخ در شهرهمدان فعلی و هگمتانه قدیمی قرار دارد و بنا به روایت های تاریخی درقرن هشتم قبل از میلاد ساخته شده است . این کاخ در دوران اقتدار نظام سیاسی مادها ، پس از تشکیل دولت مرکزی و تسخیر آشور ، در سال 614 قبل از میلاد توسط کیاکسار مادی و با همدستی "نابو پولاسار" بابلی ساخته شد .

امامزاده ازناو"عین" و "غین" فامنین

روستای ازناو در 44 کیلومتری شمال شرقی فامنین در بخش پیشخور واقع شده و امامزاده ازناو "عین" برفراز تپه ای طبیعی در قسمت جنوب شرقی روستا که پیرامون آن را گورستانی در برگرفته،قرار دارد. امامزاده ازناو بنایی مربع شکل ازنوع مقابر چهار ضلعی است که به هشت ضلعی وپس ازآن با قوس هایی به شانزده ضلعی تبدیل و گنبدی دو پوسته برآن استوار شده است.درگاه ورودی آن در ضلع شمالی است.ارتفاع بنا از بیرون 70/12 و از داخل20/12 متر وابعاد هریک از اضلاع چهارگانه از بیرون 10 متر و از داخل 5/6 در5/6 متر است.ضخامت دیوار ضلع غربی به دلیل احداث راه پله از بقیه قسمت ها بیشتر است. بنا دارای پیل پاهایی چسبیده به دیوار است که علاوه برجلوگیری از رانش گنبد دارای کاربری تزیینی نیز هست.تعداد آن ها در بیرون 24 و در درون 16 عدداست. درحاشیه درگاه ورودی،چهار پیل پا که از روی پی سنگی تا بالا (یعنی رخبام نمای ورودی) امتداد یافته،احداث شده است.قطر هر یک از آن ها 20 سانتی متر و ارتفاع دو عدد از آن ها که بلندتر از بقیه هستند به80/6 متر می رسد.در سه ضلع دیگر بنا پیل پاهایی در دوطرف طاق نماهای فاقد قوس با پوشش تخت ایجاد شده است. درگاه ورودی در میان یک طاق نمای بزرگ با دوطاق کوچک در دو طرف به صورت قرینه قرار گرفته وفضای طاق نمای بزرگ با آجر تراش با طرح های گیاهی و هندسی تزیین شده است.در دیوار عریض ضلع غربی در درون بنا،راپله ای آجری احداث شده که با 15 پله راه یابی به پیرامون گنبد را امکان پذیر می سازد.از طرفی راه ورودی به بخش پیشانی (رخبام)با شش پله در گوشه شمال غربی گنبد با آجر ساخته شده است. این بنا دارای گنبد دوپوسته است.گنبد بیرونی شبدری تندو گنبد داخلی که با روش آجرکاری خفته راسته بر روی یک گریو هشت ضلعی (منشورهندسی) ساخته شده است.در قسمت میانی گنبد نیز نورگیر و تهویه تعبیه شده است.نقش ها و طرح های گیاهی و هندسی از جمله تزیینات آجرکاری هاست. فضای میانی طاق نمای بزرگ در پیشانی درگاه ورودی،پیچک های گیاهی در دو طرف آن به صورت عمودی و تک گلبرگ هایی در قاب چهارگوش با نقوش اسلیمی در یک ردیف افقی با آجرتراش تزیین شده است.در قسمت بالای آن طرح های آجری چلیپایی کارشده است.در پیل پاهای دیوار ضلع جنوبی نیز تک گلبرگ های نیمه شده به همراه پیچک های گیاهی در یک ردیف عمودی مشاهده می شود.طرح آجری راسته و خفته در ساختمان بنا و گنبد آن انجام پذیرفته است. وسط فضای گنبد دار و چهارضلعی امامزاده یک ضریح چوبی ساده وجود داردکه با طرح های جدولی و جوهر آبی برروی آن نوشته هایی به خط شکسته نستعلیق زیبا نگارش شده:"...فکر...جهت برآمد در ما-که شد بهشت برین کام مغفر ما- کاتب الحرف ملا محمد هاشم همدانی.شهر رمضان المعظم سنه1200 ه". امامزاده اسماعیل(ع) در محوطه گورستان قدیمی همدان درانتهای خیابان باباطاهر،بنای آجری امامزاده اسماعیل(ع) قرار دارد.این امامزاده با نقشه مربع شکل به ابعاد8*8 مترساخته شده وگنبد نسبتا موزونی برفراز آن قرار دارد.در ضلع غربی آن برجستگی محدبی به صورت نیم استوانه وجود دارد که به دلیل وجود طاق نماو صفه ای است که در داخل بنا وجود دارد.لوحه ای ازسنگ مرمردر بالای در ورودی نصب شده است.درقسمت مثلث شکل بالای این لوح رقم1135 و کلمات "یا فتاح،یا غفور"به خط نستعلیق برجسته خوش نویسی شده است.درحاشیه در ورودی گچبری گل ستاره و اشکال هندسی گچی نقر شده ودر بالای این حاشیه مقرنس کاری یا قطاربندی با گچ تزیین شده است.تنها تزیین داخل حرم حاشیه ای به خط کوفی بنایی به رنگ قرمزبر زمینه سفید است که آیه مبارکه آیت الکرسی را برآن نقاشی کرده اند.نسبت امامزاده،بنابه اظهارات اهالی به اولاد حضرت موسی بن جعفر(ع) می رسد.

امامزاده اظهربن علی(ع)

ساختمان امامزاده اظهردر روستای درجزین بخش رزن قرار دارد.این بنای متناسب و موزون به صورت برج استوانه ای شکل 19 ترکی با ارتفاعی حدود20متر است که هشت مترآن راساختمان برج و بقیه را گنبد مخروطی شکل بنا تشکیل می دهد. این بنای آجری متعلق به دوران مغول است که بعدها به فرمان شاه عباس دوم صفوی درسال1056 ه.ق مرمت شد.پوشش خارجی گنبد با آجرهای خفته وراسته حکایت از ذوق فطری تؤام با سادگی بی پیرایه سازنده آن می نماید. این برج دارای 19 ترک مضرس است که فاصلۀ نوک هریک تادیگری به 22/2 متر می رسد.عمق وسط دوضلع مورب هر ترک حدود86 سانتی متر است. مدخل بنا از سمت شرق است و به وسیله دهلیز مستطیل شکل کوچکی به ابعاد تقریبی 5/3*5/2 متر از در خارجی بنا به در قدیمی وآستانه اصلی برج می رسند.داخل برج به صورت دایره به قطر12/7 متر است وسقف کروی شکل ضربی بسیار متناسبی که پوشش زیرین بنا محسوب می شود،برفرازآن استوار است.این پوشش با نقاشی هایی به صورت 21 ترک درآمده است و بر بالای حرم به فواصل مختلف سه پنجره تعبیه شده که بین آنها نیز برحسب فاصله،سه،شش و نه ترک نقاشی شده است. درکنارمحوطه درونی دایره شکل حرم به فاصله کمی ازمحراب صندوق چوبی حرم قرار دارد. صندوق دارای کتیبه ای مشتمل برآیاتی از کلام الله مجید است و از زمره نفایس بقعه به شمار می آید.اصل صندوق درسال 1056 ه.ق در زمان شاه عباس دوم صفوی و به فرمان اوساخته شد و به حکایت نوشته های قسمت های الحاقی و تعمیر شده در سال1350 ه.ق برخی از قسمت های صندوق به سرقت رفت و درسال1352 آن را تعمیر و مرمت کرده اند. این صندوق مانن بسیاری از صندوق های عصر صفویه در قسمت پایین به صورت سکوی چوبی است و قسمت بالای آن مانند دیگر صندوق هاساخته شده است.به این ترتیب طول صندوق در قسمت پایین 79/2 ودرقسمت بالا70/2 متر است و عرض آن که در قسمت بالا 16/1 متر است،در قسمت پایین به 27/1 متر می رسد.ارتفاع صندوق مجموعا 142 سانتی متر است که نیم متر آن شامل قسمت سکومانندپایین و92 سانتی متر قسمت بالای آن را تشکیل می دهد. مرقداصلی دراین بنا نیز مانند کلیه بقاع تاریخی عهد مغول در سرداب زیرکف واقع و مدخل آن از سمت قبله (جنوب) در خارج بقعه قرار دارد.ورود به سرداب به وسیله چند پله و از طریق راهرویی باریک امکان پذیر است. محوطه سرداب مربع شکل است و چهارلنگه طاق در چهارطرف آن زده اند و سقف سرداب را به وسیله چهار چشمه طاق ضربی پوشانده اند.مدفن در پای دیوارسمت جنوب غربی با آجر پوشیده شده است.قسمت های پایین دیوارو دهلیز ورودی و سرداب در سال 1329 تعمیر شده است.

امامزاده اهل بن علی

این امامزاده در دامنه شمال غربی تپه مصلی همدان واقع شده و بنای آن مربوط به دوره شاه تهماسب اول صفوی (930-984ه.ق)است.بقعه،کم ارتفاع،کوچک و چهارطاقی است و مدخل ورودی آن راهرو کاملاً کوچکی است که در دوطرف آن،دو اتاقک کوچک هشتی مانندتعبیه شده است.طرف راست داخل حرم،هشت ضلعی و طول وسط آن هشت متر است وبه همین اندازه نیز عرض دارد.دراین هشت ضلعی طاق نماهای جناغی معمولی تعبیه شده است.داخل حرم فاقد هرگونه تزیینات گچبری و کتیبه،وتمامی از آجر ساده است که اندود گچی ساده ای روی آن را فراگرفته وبه رنگ سبز تزیین شده است.ضریح چوبی ساده ای ،فاقد تزیینات و کتیبه،روی قبر قرار دارد که طول آن 5/2،عرض آن 5/1و ارتفاعش کمتر از5/1 متر است و به سبک ضریح های دوران شاه تهماسب اول ساخته شده است.درون ضریح قبرساده ای وجود دارد. برطبق شجره نامه موجود در امامزاده،اهل بن علی ازنوادگان امام حسن مجتبی (ع) است.درسمت جنوبی ضریح،سنگ مرمر بزرگی با کتیبۀ آیت الکرسی و صلوات برچهارده معصوم وآیاتی از قرآن و تاریخ 1032 ه.ق قرار دارد.این سنگ مزارازآن یکی از شخصیت های روحانی بوده است.مصالح به کار رفته در این بنا؛سنگ در قسمت های پی،آجرچهارگوش در دیوارها و گنبد با ملات گچ و خاک واندود ساده گچ است.

امامزاده حسین(شاهزاده حسین)

این مقبره در ابتدای خیابان شهدا همدان قرار دارد.ساختمان مقبره،شمالی و از یک ایوان کوچک،ورودی و دوحرم با پلان های صلیبی و هشت ضلعی منظم تشکیل شده است.نمای ورودی دو طبقه و در هر طبقه حجره هایی واقع شده ودارای رسمی بندی هایی درداخل طاق نما و ضریح چوبی نفیس وگنبدی مرتفع است.ایوان به رواق وسیع و مجللی راه می یابد که دارای چهارشاه نشین است.بر دیوارهای رواق سوره های مختلف قرآن مجید به خط نستعلیق برجسته گچ بری و به رنگ های تیره نقاشی و دیوارها تزیین شده است.مصالح ساختمان از سنگ وآجر با ملات گچ و خاک است. حرم بقعه بسیار وسیع و به صورت هشت ضلعی منظم ومتناسب است.طول هریک از اضلاع هشت گانه حرم 35/3 متر است و هر ضلع طاق نمایی به صورت شاه نشین به عمق نزدیک 5/1 متر دارد.این حرم از آثارممتاز معماری شهر همدان به شمار می رود وگنبد آجری زیبایی بربالای آن استوار است. ضریح بزرگ چوبی آلت سازی مشبک در وسط حرم نصب است که هم عصر با ساختمان بقعه به نظر می رسد. با توجه به متن شجره نامه،این محل مدفن امامزاده حسین یکی از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) یاپسر امام حسن عسگری (ع) است.در این مقبره یکی از احفاد خواجه نصیرالدین طوسی و آباقاخان فرزند هلاکوخان مغول نیزمدفون هستند.علاوه براین تعدادی از رجال علم و ادب و همچنین سر شاه سلطان حسین صفوی(1140 ه.ق) نیز در ایوان جنوبی دفن شده است. قراین و شواهد حاکی از آن است که بنای امامزاده جدیدتر از دوره صفویه نیست و در طول زمان دخل و تصرف هایی درآن صورت گرفته است.این بقعۀ دارای حیاط دلبازی است که درخت توت بسیار کهنسالی درآن وجود دارد.

امامزاده خضر(ع)

این بنا در روستای خضر،درشمال شرقی همدان برفرازتپه ای قرار دارد.نقشۀ بنا مربع به ابعاد5/4متر در هر ضلع است که سقفی گنبدی بربالای آن زده شده است.آنچه بیش از همه دراین بنا چشم گیر است تزیینات خطی زیبا و نفیسی است که بر حاشیه چهار طرف جبهه داخلی اضافه شده است. دراین بنا کتیبه هایی به خط کوفی و ثلث مشاهده می شود.کتیبۀ بالای محراب به خط ثلث مشتمل برآیه "اقبل علی صلاتک و لاتکن منک غافلین"و کتیبۀحاشیه اطراف محراب به خط کوفی برجسته مشتمل بر بخشی از سوره" فاتحة الکتاب" است.در حاشیه بالای دیوار،ازگوشه سمت راست به طرف محراب نیز کتیبه ای شامل اشعار فردوسی به خط ثلث برجسته گچبری شده است.درجبهه داخلی آثاری گچبری از کتیبه ای به خط ثلث دیده می شود.

امامزاده عبدالله(ع)

این بنا در شهر همدان و در میدانی به همین نام قرار دارد.در سال های اخیر،تغییر و تحول بسیار دراین بنا صورت گرفته و بنای کنونی به جای بنای قدیمی که طاق سنگی چهارضلعی با گنبدی از شیروانی بود ساخته شده است.این بنا دارای طرح24 ضلعی دایره مانندی است که دورنمای بیرونی آن12 طاق نما و12 جرز دارد. ساختمان بقعه روی سکوی سیمانی 35 سانتی متری ساخته شده و مصالح بخش زیرین آن تا ارتفاع 90 سانتی متر از سنگ خارا واز این قسمت به بالا آجری است. داخل طاق نماها را با اسپرهای کم عمق قوس داربه دو بخش تقسیم کرده اند.درورودی همه طاق نماها با ترکیب آجر و کاشی های سبزرنگ کلمات الله،محمد و علی نوشته شده است.جرزها نیز ازآجرساخته شده وسقف بنا گنبدی است.داخل گنبد مانند بیرون آن است،با این تفاوت که به جای سنگ خارا،با اندود وگچ رنگ آمیزی شده و بالای این قسمت تازیر ساقۀ گنبد آیینه کاری است.بالای آیینه کاری کتیبه ای به خط ثلث روی کاشی لاجوردی وجود دارد. شبستان بقعه بسیارکوچک و به ابعاد 4*4 متراست و دو ورودی مقابل هم دارد که یکی از آن ها بسته است. داخل بقعه دو مزار وجود دارد که یکی با کاشی سبز حاشیه نویسی شده و دیگری فاقد هرگونه تزیین و نوشته است.در حاشیه مزار اول با کاشی سبز رنگ آیۀ 16 از سوره"آل عمران"نوشته شده است. ضریح روی مزار،مشبک آهنی و نوساز است.مزارها متعلق به پدر و پسری از سادات به نام های احمد و عبدالله بن احمد از اولاد با واسطۀ حضرت موسی بن جعفر است.

امامزاده محسن(ع)

بنای این امامزاده در روستای وفرجین در 16 کیلومتری همدان،واقع شده وبه علت استقرار در یکی از دره های مصفا و دلگشای دامنه کوه الوند به امامزاده کوهستان نیز مشهور است. بنا ازآثار دوره ایلخانی و مربوط به قرن هشتم هجری است.ساختمان بقعه از جبهه بیرون به شکل مستطیل است و نمای آن ازیک ایوان بزرگ که بر فراز ورودی مقبره احداث شده و اتاق های دو طبقه که در طرفین ایوان قرار دارند،تشکیل شده است.ساختمان مرکزی امامزاده مشتمل بر دو حرم پیوسته با دو گنبد دو پوششه است.پوشش دوم گنبد صحابه (شبستان اول)فرو ریخته است. نقشه داخلی مقبره از دو شبستان مربع تشکیل شده است.شبستان اول محل دفن سه نفر از صحابه حضرت امیر است که در فتح همدان در زمان خلیفۀ دوم شرکت داشتند و شبستان دوم نیز مدفن امامزاده محسن است.به نظر می رسد که شبستان اول که بزرگ ترین فضای بقعه را تشکیل می دهد،قدیمی ترین قسمت بنای بقعه نیز باشد.تاریخ بنای بقعه بر لوح این شبستان سال 730 ه.ق ذکر شده است.برفراز هردو شبستان گنبدهای نسبتاً بزرگی زده شده و تبدیل مربع به دایره،با گوشوارهایی انجام شده است. دیوارهای سکوی قبر صحابه پوشیده از کاشی های کوکبی،مثلث،صلیبی وچند ضلعی است و طولی در حدود5/2،عرض 5/1وارتفاع یک متر دارند.این مسئله نشانگر آن است که هر چند امروزه بنای امامزاده فاقد تزیینات است ولی به طور یقین در زمان ساخت دارای تزییناتی کاشی کاری و گچبری بود.نمونۀاین سکورا در سردابۀ "گنبد علویان" همدان هم می توان دید.

امامزاده ناصر(ع)

امامزاده ناصر نزدیک قریه "زیوج" در کنار کرزان رود در چهار کیلومتری شهرتویسرکان واقع است.نسب این امامزاده به امام علی بن موسی الرضا (ع) می رسد و به شازده ناصر شهرت دارد.ایشان در سال 250 ه.ق به شهادت رسیده است. محل امامزاده دربالای تپه ای کم ارتفاع در فضایی جنگل کاری شده،با چشم اندازی زیبا است. مساحت بنای امامزاده ناصر حدود300 مترمربع و نمای خارجی آن از چهار طرف مشابه و یکسان است.هرطرف بنا دارای یک در ورودی،ایوان و چهار طاق نمای باریک و کشیده است که دو به دو در طرفین در ورودی قرار دارند. ورودی اصلی درضلع جنوبی قرار دارد.بنا دارای گنبدی مرتفع است که با نمای طاق قوسی نیم کره با12 لبه یکسان و منحنی،چون چتری بر فراز بقعه قرار گرفته است.

امامزده هادی بن علی (ع)

در وسط میدان باباطاهر همدان بنای آجری با گنبد 16 ترک قرار دارد که مرقد امامزاده هادی فرزند حضرت امام زین العابدین (ع) است.این بنا به قرن هفتم ه.ق تعلق دارد.بنا دارای حرمی مربع شکل به ابعاد 5/5 *5/5 متر است که بر بالای چهار گوشه آن چهار طاق اریب زده شده وبنا را به هشت ضلعی تبدیل می کند.در بالای هشت زاویه هشت ضلعی ،16 طاق کوچک و بعد ازآن بدنه مدور طاق وبر بالای خط دایره گنبد 16 ترک استوار است.این بنا فاقد تزیینات است و قسمت داخلی آن با بقعه پیر تاکستان-ازآثاردوران سلجوقی- قابل مقایسه است. در وسط حرم ضریح آلت سازی چوبی سبزرنگ به طول 42/3 متر وعرض 22/2 متروارتفاع حدود دو مترنصب شده است.در میان ضریح،مرقد به طول 6/2 و عرض5/1 متر که با کاشی فیروزه ساده پوشیده شده،موجود است.

امامزاده هود(ع)

این امامزاده در روستای "ینگی قلعه"بخش رزن از توابع شهرستان همدان واقع شده و ازبناهای دوران مغول- قرن هشتم- محسوب می شود .نقشه بنا دوازده ضلعی و از آجر ساخته شده است.اندازه خارجی هر ضلع از وسط جرز تا جرز دیگر 36/2 متر،دهانه طاق نمای وسط هر ترک 60/1 متر،ابعاد داخلی هر ضلع از یک نبش تا نبش دیگر 68/1 متر و عرض دهانه وسط هر ضلع داخلی بالغ بر 86 سانتی متر است. بنا دارای دو در شمالی و جنوبی است که در جنوبی فعلاً مسدود شده است.ظاهراً بنا گنبدی مخروطی شکل داشته که تخریب شده است.کف برج که سرداب در آن قرار دارد با تیرهای چوبی پوشیده شده است.از تزیینات به جای مانده برج آثار اندکی چون کاشی های لاجوردی آن مشهود است.این امربیانگر این واقعیت است که بنا در زمان آبادانی ظاهری زیبا داشت.

امامزاده یحیی(ع)

بنای امامزاده یحیی در محله ای به همین نام در یکی ازمحله های قدیمی شهرهمدان قرار دارد.بقعه در وسط حیاط بزرگ مستطیل شکلی واقع شده و دیوارهای شمالی،جنوبی و شرقی آن نوساز است.دیوارهای نوساز دارای طاق نماهایی تزیینی و کم عمق است،ولی طاق نماهای ضلع غربی وشرقی،حجره مانند و دارای عمق مناسبی هستند.مدخل اصلی صحن که در ضلع غربی حیاط واقع شده،دارای سردری بزرگ تر و زمان ساخت آن برطبق تاریخی که موجود است سال 1373 ه.ق است. ارتفاع هریک از گلدسته ها حدود دومتر است.درمیان دوگلدسته تاج سر درقرار دارد که مزین به دو شیر گچ کاری شده است.نوع قوسی که با عنوان تاج در بالای سردر ورودی صحن تعبیه گردیده،ازعناصر رایج زمان قاجاریه است که در اوایل دورۀ پهلوی نیز مورد استفاده قرار می گرفت. فضای بقعه از دوبخش تشکیل شده است؛چهارطاقی اتاق مقبره و رواقی که دورتادورچهارطاقی گنبد داررا فرا گرفته است.بخش مرکزی که محل مقبره وضریح است،دارای ابعاد6*6 متر و شباهت زیادی به پلان های چهارطاقی دورۀ ساسانی دارد. " محمدتقی مصطفوی"رواق مجموعه رابه دورۀصفویه نسبت داده وآن رابا بقعه آستانه پرجلال "شاه نعمت الله ولی"ماهان که ازآثاربا شکوه عهد صفویه است،مقایسه نموده است. نمای بیرونی و فضای داخلی مقبره دوطبقه است ودرهریک ازاضلاع چهارگانۀ بنا،ایوانی به بلندای دوطبقه تعبیه شده وازطریق این ایوان ها فضای رواق اطراف بخش چهارطاقی مقبره با بیرون مرتبط است.چهار ایوان بنا در جهات اصلی قرار داشته و هریک از ایوان ها ویژگی خاصی دارد.ایوان ضلع غربی که ورودی اصلی مقبره محسوب می شود،بیشتر مورد توجه بوده و تمام فضای زیرقوس این ایوان با تزیینات آیینه کاری مزین شده است.ازارۀ این قسمت بنا را تاحدود یک متر با کاشی آبی رنگ تزیین کرده اند.سینۀ اسپرایوان با ایجاد نوارهای جداکنندۀ آیینه کاری به فرم های مختلفی با طرح های گوناگون تقسیم بندی شده است.در ایوان جنوبی مقبره،آثاری ازتزیینات گچ بری،کتیبه نگاری وبه ویژه مقرنس های گچی مشاهده می شود.مقرنس ها در فضای زیرقوس ایوان ایجاد شده اند.کتیبه هایی به خط نستعلیق و ثلث نیز در این ایوان وجود دارد که قسمت هایی از آن ها در زیر اندود گچی دوره های بعد قرار دارند.با توجه به این تزیینات و کتیبه ها می توان این احتمال را داد که ورودی دوم مقبره،این ایوان بوده است.ایوان های شمالی و شرقی امامزاده یحیی تزیینات قابل توجهی ندارند. فرم کلی نمای شمالی وجنوبی کاملاً مشابه اند،نماهای شرقی وغربی به جز یک مورد اختلاف در نوع قوس های طبقه دوم طاق نماها که در نمای شرقی هلالی هستند و درنمای غربی قوس تیزه دارند،باهم قرینه اند. دروسط حرم ضریح چوبی آلت سازی شده ای به طول 60/2 و عرض82/1 و ارتفاع 8/1 متر بر روی پایه مرمری ازسنگ های قدیمی قرار دارد.داخل ضریح صندوقی به چشم می خورد.در دوطرف طول صندوق منبت کاری های زیبایی از قرون هشتم ونهم هجری مشاهده می شود. در ایوان های غربی وجنوبی بنا نیز تزیینات و کتیبه هایی وجود دارد که فعلاً در زیر گچ اندود دوره های قبل پنهان است.درورودی غربی که قدیمی تر است،گچبری هایی شامل تزیینات گل و بوته و تصویر دوشمشیر به دست دیده می شود. برخی از در وپنجره های مشبک ارسی به کار رفته در شاه نشین ها وحجره های این بنا قدیمی و بعضی نوسازند.زیر طاق نماهای حدفاصل جرزهای چهارگانه نیز با مقرنس کاری های گچی نه چندان ظریف آرایش شده است.بر روی سنگ قبر امامزاده هیچ نبشته ای وجود ندارد. دراین بقعه اثری ازمحراب نیست،احتمالاًدلیل آن وجود دهانه های بزرگ و باز چهارطرف اتاق مقبره است. باتوجه به آثارموجود،می توان گفت بنای ساختمان حرم ازآثارقرن هشتم تا دهم هجری است ورواق را در دوره صفویه به آن افزوده اند.

بازار همدان

مجموعه تاریخی بازار همدان که در محدوده خیابان های باباطاهر،اکباتان و شهدا قرار دارد از بناهای متعددی تشکیل شده که بیشتر آن ها به دوره قاجاریه تعلق دارند،اما بنای اولیۀ بازار بسیار قدیمی تر ازاین تاریخ است. همدان به دلیل قرار داشتن در مسیر یکی از شاخه های اصلی جاده ابریشم،قرن ها پیش از این یکی از مراکز مهم مبادلات تجاری به شمار می آمد و حتی تا اواخر دوره قاجار بخش زیادی از مبادلات ایران با غرب از طریق همدان و بغداد صورت می گرفت. با افتتاح خطوط راه آهن بین پایتخت و بنادر شمالی و جنوبی کشور،همدان اهمیت تجاری خود را از دست داد و بازار بزرگ همدان نیز به این دلیل و بعدها به دلیل تحولات اجتماعی و اقتصادی کشور،کم رونق شد و به تدریج بناهای آن ویران شد و یا دخل و تصرف و ساخت و سازهای ناسازگار با محیط تاریخی در آن صورت گرفت. مجموعه کنونی بازارهمدان که بیشتر به دوره قاجاریه و پس از آن تعلق دارد،دارای حدود 30 راسته است که هر راسته به صنف وحرفه ای خاص اختصاص دارد.تعدادی ازاین راسته ها بدون سقف هستند،در حالی که در گذشته مسقف بودند.سقف تعدادی از راسته ها نیز جدید و فلزی است. راسته های بازارهمدان که برحسب نوع فعالیتی که درآن ها جریان دارد نام گذاری شده اند عبارتند از:راسته بازار زرگرها،صندوق سازها،کفشدوزهای بزرگ،چلنگرها،قصاب ها،قنادها،مسگرها،شیشه فروش ها،نخودبریزها،حلبی سازها،صحافخانه،علاقبندها،کفشدوزها، دباغخانه،آهک فروش ها،حلاج ها،سمسارخانه،کهنه فروش ها و کاه فروش ها. برخی از راسته ها نیزبه نام بانیانشان نامیده می شوند مانند بازار زنگنه،حسن خانی،حاج فضل الله و...قبله،پیامبر،مسجد جامع،فلسطین و شاهزاده حسین از دیگر راسته های بازار همدان هستند. در مجموعه بازار حدود 25 سرا وجود دارد که نمایانگر رونق اقتصادی همدان در گذشته است که به مرور زمان آسیب هایی دیده اند.بزرگ ترین این سراها سرای گلشنی وآبادترین آن ها سرای گمرک است که اخیراً نوسازی شده است.به عنوان زیباترین و سالم ترین سراهای موجود می توان از سرای میرزاکاظم نام برد. درحال حاضر نورگیرهای بازار ازحالت اولیه خود خارج شده و بعضی از راسته ها هم صدماتی دیده اند. به عنوان برخی از مهم ترین سراهای بازارهمدان می توان از موارد زیرنام برد:

سرای حسین خانی:

سرای حسین خانی با مساحتی حدود 2200 مترمربع،دارای 16 باب حجره در گرداگرد حیاط مرکزی است.این سرا با نقشه مستطیل شکل در شمال بازار اصلی همدان در انتهای راسته حسین خانی قرار دارد وازآثار دورۀ قاجار است.در نمای این سرا تزیینات آجرکاری به صورت حصیری به چشم می خورد.

سرای شریفیه:

سرای شریفیه بازار همدان با مساحتی حدود 2300مترمربع در ضلع غربی راسته صحافخانه قرار دارد و دارای 56 حجره در دو طبقه است.این بنای آجری که تزیینات ساده آجرکاری در آن به کار رفته،ازآثار به جای مانده از دورۀ قاجار است.

سرای صفرخان:

سرای صفرخان در ضلع شمال شرق مسجد پیغمبرهمدان و در راسته کلیمیان بازار همدان واقع شده است.مساحت آن حدود 4000مترمربع و دارای 165 حجره است.این سرا ازآثار دوره قاجار است.

سرای گلشن:

سرای گلشن با نقشۀ چهارایوانی در ضلع شرقی راسته صحافخانه قرار دارد.مساحت آن حدود3400مترمربع و دارای 70حجره است.نمای داخلی هشتی ورودی بنا دارای تزیینات آجری و نمای بیرونی آن نیز باآجرکاری حصیری تزیین شده است.این بنا از آثاردوران قاجار است.

سرای میرزاکاظم

این سرا با نقشۀ مربع شکل چهار ایوانی و مساحتی حدود 3000 مترمربع،دارای 40 حجره در طبقه بالا و 45 حجره در طبقه پایین است.سرای میرزاکاظم با تزیینات آجرکاری حصیری از دورۀ قاجار در شهر همدان به جای مانده است.

هشتی فرش

این بنا در مجموعه بازار قدیمی همدان جنب سرای میرزاکاظم قرار گرفته و دارای گنبد آجری عظیمی است که داخل محوطه آن با تزیینات آجری مزین شده است.این بنا ازآثاردوران قاجار محسوب می شود.

سرای تحدید

این کاروانسرا در راسته ذغالیها قرار گرفته که مخروبه شده است .

سرای سبزواری

در ضلع جنوب غربی بازار (ورود از شرق خیابان باباطاهر است).

سرای افتخاری

در شمال راسته اسکندریه (ورودی از شرق خیابان باباطاهر است).

سرای قدسیه

در راسته قبله در جنوب غربی بازار ، دارای بیشترین تعداد حجره و محل انبار کالاست .

سرای قبله

با 16 باب حجره در راسته قبله و جنوب غریب بازار واقع است و فعلاً محل انبار کالاست .

سرای یعقوب یاری

در غرب بازار قرار گرفته و گرچه مخروبه است، لیکن واجد ارزش معماری است .

سرای پیغمبر

در ضلع غربی بازار است و به علت مجاورت با مسجد پیغمبر به این نام مشهور شده است .

سرای دکتر مطلب

در شمال راسته پیمبر واقع شده و فعلاً محل انبار کالا شده است .

سرای حاج ملا یوسف

در غرب راسته حسین خانی واقع شده و به محل انبار کالا تبدیل گردیده است .

سرای دالان دراز

در شمال راسته حسین خانی واقع شده و به محل انبار کالا تبدیل گردیده است .

سرای رنگرزها

در شمال راسته حسین خانی و روبروی سرای سید قربان ، در حاضر فاقد هویت معماری اولیه است .

سرای سید قربان

در شمال غربی راسته حسین خانی است و فعلاً متروکه است .

سرای سینا

در شمال غربی بازار و در جوار بخش غربی سرای حسین خانی است .

سرای مازوجی

در انتهای راسته حاج فضل الـله واقع است و اینکه کاربری غالب آن پشم فروشی است .

سرای نهاوندی

در شمال بازار واقع است و کاربری غالب آن پشم فروشی است .

سرای گمرک

در شمال کاروانسرای حاج میرزا کاظم واقع است . درب اصلی ان از خیابان اکباتان می باشد و کاربری

سرای روحیه

در ضلع شرقی سرای گمرک و از جنوب در مجاورت سرای آهن فروشان قرار دارد.

سرای آهن فروش ها

در شمال شرقی سرای میرزا کاظم و شمال راسته آهک فروش هاست . کاربری غالب آن .

سرای حاج ابوالحسن

در غرب بازار و جنوب راسته زرگرهاست و به نام بازار روز شهرت یافته است . بازارچه ها یا بازارهای کوچک هرمحل بر سر گذر مردم نزدیک به چمنها( میدان محل) دکانهای متعددی وجود داشت که حوائج اولیه محل را تامین می کردند که به آنجا بازارچه می گفتند .

بازار تویسرکان

این بازار نزدیک میدان اصلی شهر واقع شده و در حدود360 سال پیش در دوره صفویه ساخته شده است.قسمت اصلی بازار به شکل قدیمی خود باقی مانده ومشتمل بر یک راسته اصلی و چهار راسته فرعی متصل به آن است.درحدود چهل و چند سال پیش یک راسته فرعی دیگر درجنوب غربی راسته اصلی وجود داشت که برای احداث خیابان تخریب شد. هریک از راسته ها با توجه به مشاغل موجود در بازار نامگذاری شده بود،ازجمله راسته قنادها،راسته کفاش ها و راسته حلاج ها. همچنین یکی از راسته ها به نام راسته یهودی هاشهرت داشت.این بازار در حدود 150 سال قبل به همت "میرزاقلی خان کلانتر"و"ابدال خان" دوتن از امراو ملاکین محلی به طور اساسی مرمت شد و با ایجاد ابنیه ای چون تیمچه قیصریه توسعه یافت. تمامی بازار یک طبقه و مرکب از دیوارها،گنبدها و طاق و قوس های متناسب و هماهنگ آجری است.

بازار ملایر

مجموعه بازار سرپوشیده ملایرکه شامل یک بازار اصلی،دوبازار فرعی،30 سرا و کاروانسرا و تعدادی منزل مسکونی است،در مرکز شهرو در بافت قدیمی آن قرار گرفته و ورودی اصلی آن ازخیابان بروجرد می گذرد.شالوده اصلی این بازار،در اواخر دوره قاجاریه (1224 هجری) در زمان حکومت شیخ الملوک و توسط وی ساخته شده است. مجموعه بازار،از دو راسته تشکیل شده است؛یک راسته بازاربزرگ تربا جهت شمالی- جنوبی و یک راسته بازار کوچک تر،شرقی به غربی،به نام بازار"مهرعلیخان"نامیده می شود.این دو بازار در چهار سوق،یکدیگر راقطع می کنند.چهار سمت بازار،به چهار محله منتهی می شود. در ادامه،بازار دیگری به موازات بازار شیخ الملوک،توسط "ابوالقاسم خان نوری"ساخته شده، که به "بازارخان"معروف است.پس از آن راسته ها وسراهای متعددی در داخل و دوطرف بافت اصلی احداث شده است.به طورکلی پوشش سقف تمام قسمت های بازار، دارای طاق های ضربی و گنبدی آجری است و نورگیرهایی در سرتاسر آن و در دوطرف حجره ها تعبیه شده است. این اثر در تاریخ 17/9/1355 وطی شماره 1286/3 در فهرست آثار ملی وتاریخی ایران به ثبت رسیده است.

بازارچه های معروف عبارتند از :

بازارچه اسمعلی خان ، بازارچه امامزاده یحیی ، بازارچه پل پهلوانها ، بازارچه توت قمی ها/ پل یخچال/ محل فرنگی ها ، بازارچه جاگله ، بازارچه جولان ، بازارچه چمن ورمزیار ، بازارچه درود آباد ، بازارچه دوگوران ، بازارچه شالبافان ، بازراچه شریف الملک ، بازارچه کبابیان ، بازارچه کلپا ، بازارچه کولانج ، بازارچه محله حاجی، بازارچه مصلی/ فراش باشی ، بازارچه مظفریه ، بازارچه میدان مال فروش ها و بازارچه نظر بیک .

حمام بلور ایمانی

حمام بلور ایمانی در شمال خیابان شهید طلوعی ملایر واقع شده و ازآثار اواخر دوران قاجاریه است.این حمام با مساحتی حدود950 مترمربع ،دارای دو بخش مردانه و زنانه است.حمام مردانه از طریق یک هشتی ورودی باهفت پله به داخل حمام سرد راه می یابد.این قسمت دارای دوطاق ضربی گنبدی بزرگ در وسط و چهار طاق کوچک تر با نه ستون است که برای نگهداری سقف تعبیه شده است. در وسط صحن نیز حوض آبی قرار دارد.این قسمت از طریق یک راهرو باریک به حمام گرم مردانه متصل می شود که دارای یک طاق ضربی گنبدی بزرگ در وسط و دوطاق کوچک تر با چهار ستون قطور در اطراف است. حمام زنانه نیز کاملاً شبیه حمام مردانه است و قسمت داخل طاق گنبدی آن با اشکال هندسی زیبایی تزیین شده است.نورگیرهایی نیزدر داخل گنبد تعبیه شده که نورحمام گرم وسرد را تأمین می نماید.این بنا در حال حاضر در تملک اداره اوقاف ملایر است.

حمام حاج آقاتراب

حمام حاج آقا تراب در بافت قدیمی شهر نهاوند،درحوالی میدان قیصریه درمحله علی آباد و در کوی حاج آقاتراب قرار دارد.این حمام از ابنیه دوران قاجاریه به شمار می رود.بنای حمام تقریباً مستطیل شکل و در ورودی آن پنج پله پایین تر از سطح کوچه است.بربالای سر درورودی مردانه حمام کتیبه ای از سنگ سفید دربردارندۀ ماده تاریخ سال احداث و نام بانی آن نصب شده است. درِ ورودی زنانه نیز در کنار در ورودی مردانه قرار دارد.دونیم ستون در دوطرف در ورودی نمای زیبایی بدان بخشیده است.فضای داخلی حمام به وسیله دیواری به دو قسمت تقسیم شده است؛قسمت اول سردخانه یا رخت کن است و در وسط آن چهار ستون سنگی و برفراز آن گنبدی استوار است.در وسط این قسمت حوض زیبایی ساخته شده و سه سمت آن حجره ها یا طاق نماهایی وجود دارد.یک سمت شاه نشین با دو ستون که بربالای آن صحنه ای از شاهنامه نقاشی شده از سایر قسمت ها جدا می شود. در پیرامون فضای داخلی گنبد نقش ونگارهای متنوع گیاهی وگلدان های تزیینی با نقوش مرغان به چشم می خورد.کتیبه ای متضمن متن"انا فتحنا لک فتحاً مبیناً" عمل رضا طهرانی، 1342 نیز در همین محدوده دیده می شود.در وسط گنبد روزنه ای برای نورگیری و تهویه هوا تعبیه شده است. قسمت دوم شامل گرمخانه حمام است که مشابه قسمت رخت کن با چهارستون در وسط و یک گنبد کوچک تر بر بالای آن است.از سال 1367 تا کنون عملیا مختلف مرمتی بر روی این بنا صورت گرفته است.

حمام سنگی

بقایای یک حمام سنگی قدیمی،در روستای باشقورتاران موجود است.این حمام دارای سه گنبد،خزینه و سردینه است.مصالح به کار رفته در این حمام سنگ و ساروج واز این رو به حمام سنگی مشهور شده است.این حمام بیش از 200 سال قدمت دارد.

حمام قلعه

حمام قدیمی قلعه معروف به حمام حاج محمد سعید در یکی ازمحله های قدیمی همدان به نام محله قلعه یا قاشق تراشان،در خیابان شریعتی قرار دارد.این حمام که احتمالاًدر اواخر قاجار بنا شده،دارای مساحتی حدود 1500 مترمربع است. حمام قلعه همدان از دو بخش مجزای حمام زنانه و مردانه تشکیل شده و حمام زنانه تقریباً سالم برجا مانده ونیاز به مرمت اساسی دارد. حمام زنانه دارای یک هشتی ورودی است که سه پله،کوچه خارج را به داخل حمام سرد متصل می نماید. این هشتی باسر در ورودی آجری به وسیله طاق نمایی تزیین شده است.سمت راست این سر در به علت ترک عمیقی در حال ریزش است. حمام سرد چهار ستون دارد و توسط طاق کلمبو باقوس های جناغی به هم متصل شده است.نورگیری در وسط گنبد تعبیه شده که نورکامل حمام راتأمین می نماید.ستون های سنگی آن دارای سرستون سنگی و پی آجری است.این ستون ها کاملاً ساده و با سیمان سفید پوشیده شده است.در دوطرف این محوطه سکوهایی به عنوان رخت کن با کمدهای چوبی قرار دارد.حوض سیمانی چند ضلعی به صورت روکاردر وسط حمام دیده می شود. حمام سرد به وسیله یک هشتی کوچک و راهرو باریکی به حمام گرم متصل می شود.یک اتاقک در کنار هشتی بین حمام سرد و گرم قرار دارد که احتمالاً تون قدیمی حمام بوده است. حمام گرم نیزاز نظر نقشه کاملاً قرینه حمام سرداست با این تفاوت که فضای آن کوچکتر و در سه طرف حمام گرم سکوهایی به عنوان بینه قرار دارد.سرویس بهداشتی و دوش هانیز در ضلع جنوبی حمام مشاهده می شود. هرچند جز ستون سنگی و قوس های جناغی که ستون ها را به هم متصل می کند هیچ تزیینی در این حمام ها مشاهده نمی شود،اما فضای داخلی آن ها از زیبایی خاصی برخوردار است. حمام مردانه نیز دارای دو قسمت سرد و گرم باچهار ستون و طاق کلمبوو قوس های جناغی است که ستون ها را به هم متصل می کند. حمام سرد به وسیله راهرو باریکی به حمام گرم متصل می شود.حمام گرم نیز از دو قسمت تشکیل شده است.اتاقکی در پشت حمام سرد قرار دارد که از طریق یک راهرواز داخل حمام گرم می توان به آن راه یافت .این فضا احتمالاً تون حمام بوده است.قسمت زیادی ازحمام گرم و تون حمام مردانه تخریب شده و سقف آن فرو ریخته است.

حمام امیر افخم (شورین)

حمام امیر افخم که در حال حاضر نیز فعال است ، در داخل قلعه امیرافخم شورینی ، معروف به امی شورینی واقع شده و ازآثاردوره قاجاریه است.

حمام میدان اسدآباد

این بنا در محله میدان اسدآباد واقع شده و از آثار اواخر دوره قاجاریه و یا اوایل دوره پهلوی است که در دوره اخیر برای استفاده بهتر ، تغییراتی در آن داده‌اند . ورودی حمام در ضلع جنوبی آن واقع شده و به محوطه هشت ضلعی با پوشش گبندی راه دارد . از این محوطه راهرویی به سربینه حمام منتهی می‌شود . سربینه نیز فضایی هشت ضلعی با صفه‌های بزرگ و کوچک و درگاه‌هایی با طاق جناغی است . قطر فضای اصلی سربینه 80/5 متر است که با گنبدی مسقف شده است . در وسط سربینه حوضی هشت ضلعی ساخته شده و دور تا دور بنا و زیر صفه‌ها، محل‌هایی برای نهادن کفش تعبیه شده است . محل ورود به گرم‌خانه در زاویه خاوری سربینه قرار دارد . گرم‌خانه فضایی چهار ضلعی به طول 10/7 و عرض 17/3 متر است که به وسیله دو فیلپا به دو قسمت مجزا تقسیم شده است . بلندی این فیلپاها یک متر است و بر روی آ‌ن‌ها طاق‌های جناغی زده‌اند . بر فضای میانی گرم‌خانه و بر روی طاق‌های جناغی کناری ، پوشش گنبد شکلی از آجر برپا داشته‌اند . در یک گوشه گرم‌خانه خزینه آب گرم قرار دارد که برای جلوگیری از ورود افراد جلو ورودی آن را با پنجره‌ای فلزی مسدود کرده‌اند . در ابتدای ضلع شمالی ، راهرویی قرار گرفته که به اتاقی چهار ضلعی ، با پوشش طاق ضربی منتهی می‌شود . مصالح به کار رفته در بنا آجر ، ملات گل و گچ و آهک است . در تعمیرات دوره اخیر کف و قسمتی از دیوارهای حمام که کاشی سیمان شده است.

حمام قدیمی گلستان

این بنا در محله بازار و مجاور محله «درب کاروان‌سرا» اسدآباد واقع شده و از آثار دوره قاجاریه است . ورودی بنا از طریق راه پله‌ای به پهنای 55/1 متر به محوطه‌ای شش ضلعی به قطر 67/2 متر با پوشش گنبدی راه دارد که از طریق آن وارد سربینه می شوند. در چهار ضلع دیگر این محوطه طاقچه‌ها و طاق نماهایی کار کرده‌اند . سربینه فضای هشت ضلعی به قطر 30/5 متر است که در شش ضلع آن شش صفه برای رخت کن و در دو ضلع دیگر آن درگاه‌های خروجی حمام و ورودی به گرم‌خانه ، با طاق جناغی ، قرار دارد . ابعاد صفه‌ها یکسان نیست و همگی با طاق جناغی مسقف شده است . ورودی گرم‌خانه جنوبی است و به صفه‌ای به طول 50/3 ، عمق 70/1 و ارتفاع 65/1 متر با طاق جناغی باز می‌شود . گرم‌خانه از سه قسمت مجزا تشکیل شده است ؛ بخش مرکزی به ابعاد 40/3 * 40/3 متر ؛ بخش سمت راست که خزینه آب سرد در ضلع باختری آن قرار دارد به ابعاد 70/3 * 40/3 متر و بخش سمت چپ به ابعاد 40/3*10/3 متر ، بر روی هر یک از این سه بخش یک طاق گنبدی نصب شده است . در ضلع باختری بخش مرکزی خزینه آب گرم قرار دارد . محل ورود به خزینه به وسیله پنجره‌ای فلزی مسدود شده است . در دوره اخیر خزینه آب سرد جای خود را به شش دوش انفرادی داده است . مصالح اصلی بنا آجر با ملات گچ و آهک و در بخشی سنگ لاشه و سنگ تراشیده مرمر است . کف سربینه و راهروها سنگ لاشه و کف حمام از بهترین نوع سنگ مرمر پوشیده شده است . از این سنگ مرمر در گذشته در نورگیرهای حمام نیز استفاده شده بود .

حمام خان تویسرکان

این حمام که همدوره مدرسه شیخ علی‌خان و مسجدجامع تویسرکان است ، در عهد صفویه ساخته شده و جزو حمام های مدرن ومجلل آن دوره به شمار می آمده است.

حمام محله حاجی

حمام محله قدیمی حاجی از جمله بناهای بسیار زیبای شهر همدان است که در دوره قاجار در محله حاجی ها ساخته شده است . در ادوار گذشته شهر شامل چندین محله قدیمی بوده که در هرکدام از این حمام و مسجد می ساختند . لازم به ذکر است چون اولین کاروان حج در شهر همدان در این محل تشکیل شد ، محل مذکور به محله ی حاجی ها ، معروف گشت . حمام محله حاجی با مساحتی بالغ بر 1000 متر مربع دو حمام زنانه و مردانه را شامل می گردد . در قسمت حمام زنانه ، با پیمودن چهار پله به طرف پایین وارد هشتی نسبتاً کوچکی شده و با عبور از یک راهرو باریک وارد فضای سربینه حمام به ابعاد 5/10 در 11 مترمربع می شویم . حمام های سرد و گرم دارای حوضی (خزینه) به ابعاد 2/1 در چهار متر و چهارستون سنگی است . سقف حمام به وسیله قوس های پنج و هفت کند با دهانه های مختلف از 5/1 تا چهار متر اجرا و برای پوشش فاصله بین قوس ها از گنبد استفاده شده است . درقسمت حمام مردانه نیز با عبور از چند پله وارد هشتی حمام شده و با عبور از معبری باریک داخل حمام سرد می شویم . حمام سرد دارای گنبدی زیبا و فاقد ستون می باشد . همچنین حمام مذکور دارای شش تاق نما بوده که دو به دو با هم قرینه اند . پی بنا از سنگ است و در ساخت بنا از آجر قوامی به ابعاد 5 در 5/10 در 22 سانتی متر و ملات ساروج به کار رفته است . حمام محله قدیمی حاجی که به شماره 3375 در فهرست آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده ، قراراست پس از اتمام مرمت و احیا به مرکز اقامتی و پذیرایی تغییر کاربری دهد .

سایر حمام ها

حمام میرزا آقاجانی و حمام فارسینج از دیگر حمام های تاریخی استان همدان است که در شهرستان اسدآباد واقع شده است .

تپه پری ملایر

این تپه در روستای پری (پیروز) از توابع شهرستان ملایر واقع شده است . در سال 1349 برای اولین بار به طور رسمی حفاری شد و منجر به پیدایی قبور مربوط به هزار اول میلادی شد . قرار گرفتن اسکلت در درون قبر به این شکل بود که مرده روی بازوی چپ و یا راست (بسته به زمان دفن مرده) قرار داده می‌شد ، ‌به طوری که زانوها خم می‌شد و دست‌ها روی سینه قرار می‌گرفت . شواهد نشان می‌دهد که طرز تدفین مرده‌ها ارتباط مستقیم با سمت استقرار خورشید در آسمان داشت و سعی بر این بود که صورت جسد رو به خورشید قرار گیرد . پیدایش قبور در این تپه هم چنین نشان می‌دهد که ظروف و تزییناتی از قبیل دست بند ، گردن بند و انگشتر راه، که در زمان حیات با شخص بوده است همراه جسد دفن می‌کردند .

تپه هگمتانه

تپه باستانی هگمتانه با وسعتی نزدیک به 40 هکتار در دل بافت قدیمی شهر همدان واقع شده است.این اثر باستانی با توجه به اشارات تاریخی و برداشت های اولیه محققین علوم تاریخ و باستان شناسی به عنوان هگمتانه باستانی و دربرگیرنده کاخ هاوآثار دوره ماد و هخامنشی معرفی شده است. عملیت آزادسازی این اثرمهم باستانی از خانه های مسکونی و تجاری که روی آن واقع شده بود ازسال های 1347 و1348 ش آغاز شدو تاسال های 1352و1353 حدود 15 هکتار آن به عنوان فاز اول خریداری و تملک گردید.کاوش های باستان شناسی از سال 1362 ش توسط کارشناسان مجرب سازمان میراث فرهنگی آغاز و تا کنون 11 فصل آن انجام شده است. ماحصل کاوش های علمی انجام شده پیدایش شهری باستانی وگسترده است.ساخت وسازهای این شهر باستانی عبارت است از معابری به فاصله های مساوی و موازی یکدیگر که در حد فاصل آن هاواحدهای ساختمانی کاملاً مشابه و قرینه یکدیگر احداث شده است.این مجموعه را حصاری با قطر حدود 10 متر احاطه می نماید.به منظور پی بردن به وسعت و دیگر تأسیسات این شهر باستانی و شناخت ماهیت و تاریخ آن،تداوم کاوش ها را ضروری می سازد.این مجموعه بی نظیر وجذاب در دل شهر همدان به صورت گسترده مورد استقبال و بازدید گردشگران ایرانی و خارجی قرار دارد.

تپه گوراب (جوراب)

قلعه گوراب بنایی مرتفع،در جوار روستای گوراب در پنج کیلومتری جاده ملایر- اراک،متعلق به دوره ساسانیان یا اشکانیان است. سفالینه های کشف شده از این تپه مؤید این مطلب است.با این حال،گذشت زمان و عوامل فرسایشی هنوز نتوانسته موجب از بین رفتن کامل بقایای این قلعه عظیم شود.فخرالدین اسعد گرگانی،در "ویس و رامین"،که در سال 446 ه.ق سروده از گوراب نام برده است.

معبد لائودیسه

معبد لائودیسه به عهد سلوکی تعلق دارد.از بقایای این معبد که به صورت تپه مرتفعی در مرکز شهرنهاوند واقع شده،کتیبه بزرگی روی یک تخته سنگ است که به خط یونانی نگاشته شده و مربوط به دوران "آنتیوخوس سوم" است.این کتیبه در حفاری های سال 1322 ش به دست آمد.در محل معبد چندین مجسمه کوچک برنزی نیز کشف شده که احتمالاً به معبد تعلق دارند.

تپه گیان نهاوند

تپه گیان دردهستان گیان،در23کیلومتری جنوب غربی نهاوند و 18 کیلومتری جاده ای که نهاوند را به جاده کرمانشاه وصل می کند،قرار دارد. طول تپه باستانی گیان150 وعرض آن 100 متر است و رأس آن امروزه حدود 10 متر بالاتر از سطح زمین های اطراف قرار دارد. کوه های "قوچال" و "بزبی" با ارتفاع 2300 متربخش های جنوب و جنوب شرقی و کوه های "آردوشان"با ارتفاع 2480متربخش های شمالی آن راتشکیل می دهند.در این منطقه رودهای پرآب دایمی از جمله "سراب گیان"جریان دارد. درجریان بررسی کوتاه مدتی که درسال 1936 میلادی (1315ش) توسط پروفسور هرتسفلد در تپه گیان انجام شد،نوع خاصی از سفال منقوش شناسایی شد. متعاقب آن در سال 1938 میلادی (1317 ش) پروفسور "رمن گریشمن" و "ژرژ کنتنو" به نمایندگی از موزه لوور در محل اقدام به حفاری نمودند و درعمق 19 متری از سطح تپه به خاک بکر رسیدند و در نتیجه پنج طبقه استقراری از تمدن قدیم نمایان شدکه نشان دهندۀ وجود پنج دوره از تمدن قدیم بود. طبقه پنجم به ضخامت10متر قدیمی ترین طبقه استقراری وآثار آن معرف دوران کالکولتیک- دوره مس- هزاره پنجم ق.م است.در طبقات مکشوفه به وفور سفال به دست آمد. سفال های کشف شده از طبقات پنجگانه تپه گیان را می توان به دو دسته تقسیم کرد:سفال های منقوش رنگارنگ با زمینه نخودی وقرمز با نقوش سیاه رنگ در روی ظروفی به شکل کاسه،فنجان،خمره،ظروف سه پایه،ظروف دسته دار،ساغر دسته دارو بدون دسته که با طرح های هندسی و موضوعات گیاهی و حیوانی تزیین شده اند و قابل مقایسه با سفال های ناحیه جنوب ایران خصوصاً شوش هستند. و نیز سفال های تک رنگ که عمدتاً به رنگ سیاه درخشان یا خاکستری سیاه رنگ و یاقرمز وفاقد نقش بوده و هنرمند سفالگر بیشتر متوجه شکل ظرف بوده و دسته ظروف را به شکل حیوانات خصوصاً قوچ تزیین و یا حک نموده است. درسفال گیان اشکال بزکوهی با شاخ های متنوع،مار،پلنگ،عقاب،مرغان آبی در حال شنا با خطوط واشکال هندسی و نقش های شانه ای دیده می شود. هنرمند با نقش کردن دو سر وتعداد زیادی خطوط به جای پرنده،نقش را به طرز تجریدی نشان داده است. از یافته های دیگر این تپه می توان به تعدادی قبر و همچنین نقره وآهن برای ساختن ظروف فلزی و نیز دستبند،آب خوری،سرنیزه،تبر و کوزه ها اشاره کرد. به طورخلاصه می توان اشاره کرد که تکامل سبک آثار شوش،در این منطقه پی گرفته شده و زندگی جامعه بدون تغییر و هرگونه وقفه ادامه یافته است.به این ترتیب فن کوزه گری به شکل ظروف سفالین منقوش که شباهت زیادی به ظروف شوش دارد، رواج داشته است. از نظرگاه نگاری تپه تاریخی از اواخر هزاره پنجم تا اوایل هزاره اول قبل از میلاد را دربرمی گیرد. تپه گیان در سال 1310 به شماره 36 در فهرست آثار ملی ثبت و یافته های سفالی آن در موزه ملی ایران و موزه های جهان در معرض نمایش قرار دارد.

آب انبار شاه عباسی

آب انبار شاه عباسی اسدآباد،بنایی زیرزمینی از دوره صفویه در محله "درب کاروانسرا"است.این بنا دارای سقفی گنبدی است که با عبور از 18 پله آجری،کف آب انبار قرار دارد.

آب انبار شیخ علیخان اسدآباد

این بنا در ابتدای بازار اسدآباد و مجاور «محله بازار»‌و «درب کاروان‌سرا» واقع شده و ظاهراً از آثار دوره صفویه است . مخزن آب انبار ، بنایی است مستطیل شکل به درازای تقریباً 25 و پهنای 20 و عمق شش متر که در میانه آن فیلپا با پایه‌ای از آجر ساخته شده و بر روی آن و دیوارهای طرفین ، طاق‌هایی برپا داشته و مخزن را مسقف کرده‌اند . طاق آب انبار شیخ علیخان هم سطح کف بازار است . هیجده پله از کف بازار تا پاشیر که محوطه‌ای چهار ضلعی با طاق ضربی است ،‌ ایجاد شده است . راه پله با طاق جناغی پوشانیده شده است . بر دیوار سمت چپ راهرو پاشیر ، سنگ نوشته‌ای نصب کرده‌اند که محتوای آن حاکی از تعمیرات بنا به سال 1173 ه.ق و توسط «قراغلام» نامی است

یخدان میرفتاح

این بنای گنبدی شکل در ابتدای جاده ملایر- بروجرد،درفاصله دو کیلومتری ملایر قرار دارد.این یخچال در دوره قاجاریه توسط "میرفتاح شیخ الاسلام" و فرزندش "محمود فتاحی شریف الملک" برای انباشت یخ در فصل سرد و استفاده از آن در فصول گرم،ساخته شد.ارتفاع یخچال از سقف گنبدی آن تاکف 16متر و قطرآن در سطح زمین 12متر است.یخچال دارای دودر یکی برای ورود آب و دیگری برای برداشت یخ است.مصالح این بنا،ترکیبی ازآجر،سنگ وخشت است.سقف گنبد از دولایه آجر است که در قسمت داخلی و خارجی و بین آن ها،خشت به کار رفته و ضخامت خشت بین دولایه آجر،از پایین به بالا کمتر می شود.با استفاده از این مصالح،ازنفوذ گرما به داخل یخچال و نیز هدر رفتن سرما جلوگیری می شد.

غارعلی صدر

در روستای علی صدر از توابع شهرستان کبودرآهنگ،در 75 کیلومتری شمال غربی شهر همدان،"غار علی صدر" یکی از عجایب طبیعی جهان و نمونه نادری از غارهای آبی قابل قایقرانی،با ارتفاع 1900متر از سطح دریا،واقع شده است. امکان دسترسی به غار علی صدر از سه مسیر فراهم است:1.از راه همدان،لالجین به بیجار؛این راه جدید و بسیار مناسب است. 2.از تقاطع سه راهی پایگاه هوایی نوژه (در جاده همدان به رزن). 3.از طریق همدان به صالح آباد. غار علی صدر در ارتفاعات ساری قیه (صخره زرد) به وجود آمده است.در این کوه،دو غار دیگربه نام های سوباشی وسرآب وجود دارد که به ترتیب 11 وهفت کیلومتر با غار علی صدر فاصله دارند.به دلیل گسترش زیاد لایه های سنگ آهک متبلور در منطقه،امکان ارتباط این غارها با غارعلی صدر وجود دارد. زمین شناسان،قدمت سنگ های این کوه را به دوران دوم زمین شناسی،یعنی دوره ژوراسیک (190تا136 میلیون سال قبل) نسبت می دهند.شواهد به دست آمده از درون غار حاکی از آن است که این غار پناهگاه انسان های اولیه بوده است. مردم روستای علی صدر و روستاهای اطراف،از قدیم الایام به وجود این غار پی برده بودند واز آب آن بهره برداری می کردند،ولی هیچگاه کاربری گردشگری آن مطرح نبود.تا اینکه در پنجم مهرماه 1342 گروهی 14 نفره از اعضای هیات کوهنوردی همدان،غارعلی صدر را مورد بازدید و کاوش قرار دادند.این عده توانستند با وسایل ابتدایی مانندچراغ دستی و تیوب لاستیک،در درون غارپیشروی کنند. بازدید گروه در روزنامه های محلی منعکس شد و در سال1346با پخش خبر کشف یک غارشگفت انگیز و بی انتها در سطح رسانه های ملی،سیل محققان،کوهنوردان و علاقه مندان آثار طبیعی به سوی آن سرازیر شد. درسال 1352 کوهنوردان همدانی،دهانه ورودی غار را به قطر 50 سانتی متر تعریض نمودند و از سال 1354 استفاده عمومی ازغار آغاز شد.در آن زمان اهالی روستا مسافران را با چراغ دستی،قایق و پارو به دیدن قسمت های ابتدایی غار می بردند ولی امروزه وجود قایق ها و راهنماهای مجرب بازدید از غار رابسیار آسان و خاطره انگیز نموده و می توان از گوشه و کنار غار و پدیده های طبیعی استالاگتیت و استالاگمیت که جلوه بسیار زیبایی دارد،بازدید کرد. در نتیجه ترکیب آب حاصل از بارش قطرات باران با گاز دی اکسید کربن موجود در هوا تشکیل اسید کربنیک ضعف و نفوذ آن در زمین های آهکی و انجام واکنش شیمیایی ، ترکیبی ناپایدار به نام بی کربنات کلسیم، به وجود آورده است . چون این ماده در آب محلول است ، در درون لایه های آهکی ضخیم ، فضاهای خالی ریزی ایجاد کرده و این فضاهای خالی میلیون ها سال گسترش پیدا کرده و به مرور به هم پیوسته اند و به عبارتی میلیون ها سال قلم صانع جهان خلقت، به حکاکی و نقش آفرینی این شاهکار شگفت انگیز مشغول بوده است ، تا این غار بسیار وسیع در دل زمین ایجاد شده است . غار علیصدر از بسیاری جهات ، علی الخصوص به علت وجود گذرگاه های ممتد آبی و دریاچه های وسیع و قابل قایقرانی که در سرتاسر غار گسترده شده اند ، یکی از زیباترین جلوه های طبیعی ایران و جهان و پدیده ای منحصر به فرد در نوع خود می باشد . که فقط در معدودی از غارهای جهان ، مثل غار مولیس در فرانسه و غارهای شوالیه و بوکان در استرالیا ، چنین زیبائیهای خیره کننده ای وجود دارد . آب دریاچه غار ، بدون رنگ و بو می باشد و مزه آن معمولی است و هیچ گونه حیات جانوری در آن وجود ندارد . درجه حرارت آن در طول سال، ثابت و در حدود 12 درجه سانتیگراد است و به قدری زلال است ، که تا عمق 10 متری با نور معمولی و چشم غیر مسلح به خوبی قابل روئیت است . نتایج آزمایشهای فیزیک و شیمیائی بر روی آن نشان می دهد ، که در نقاط مختلف غار ، ترکیبات شیمیایی آب نزدیک به هم بوده و جز آب های بی کربناته کلسیک سبک با PH اسیدیته نزدیک به خنثی می باشد و به دلیل وجود املاح آهکی فراوان در آب ، غیر قابل خوردن است . از آنجا که مازاد آب غار توسط رشته های مختلفی (مثل چشمه شور) به خارج غار هدایت می شود، لذا- سطح آب در طی فصول و سالهای مختلف به استثناء مواقع کم آبی ، یکنواخت است . ولی در مواقع کم آبی ،دارای نوساناتی بوده ، که آثار آن بر روی دیواره غار به خوبی مشهود است . عمق آب غار ، در قسمت های مختلف ، آن از صفر تا 14 متر در نوسان است . آب دریاچه غار از چشمه های زیر زمینی و ریزش مداوم آب از دیوار و سقف غار تامین می شود ، که منشا آنها به طور کلی از محل ریزشهای جوی است . سقف غار ، که در بعضی قسمت ها تا حدود 10 متر از سطح آب ارتفاع دارد ، پوشیده از کربنات کلسیم خالص و در بعضی قسمت ها مخلوط با عناصر دیگر است که بر سر راه جریان آب از خارج به داخل غار به وجود آمده اند . این رسوبات به صور مختلف استالاکتیک هایی (چکنده) را تشکیل داده اند و در کف غار و در جاهایی که آب وجود ندارد ، استالاکمیت هایی (چکیده) با اشکال متنوع و جذاب به وفور دیده می شود . منظره داخل غار بسیار بدیع و هوای آن بسیار پاک و لطیف بوده و عاری از هرگونه گرد و غبار و آلودگی میکروبی است و در تابستان خنک و در زمستان گرم و مطبوع است . همچنین هوای داخل غار سبک بوده و حالت سکون مطلق دارد. به طوری که چنانچه شمعی در آنجا روشن کننده ، هیچ گونه حرکتی در شعله شمع دیده نمی شود . در برخی از معابر غار 10 الی 11 کیلومتر پیشروی شده است ، ولی هنوز تمام کانالها و شبکه های ارتباطی غار شده است ، ولی هنوز تمام کانالها و شبکه های ارتباطی غار کشف نشده اند . در حال حاضر ، پس از طی مسیر قابل قایقرانی ، غار نوردی پیاده ، در قسمت خشک غار آغاز می شود و گردشگران پس از طی مسافتی نسبتاً طولانی مجدداً با قایق ادامه مسیر می دهند . تا کنون 14 کیلومتر از معابر ، غار کشف شده ولی تنها چهار کیلومتر از معابر که با پرژکتور نور پردازی شده اند ، مورد بازدید قرار می گیرند . در مجموع ، بازدید از محوطه وسیع قندیل ها ، قندیل بزرگ ، جزایر سوم و چهارم، قایقرانی ، غار نوردی و گذراز پیچ و خم گذرگاه های آبی و دالانهایی با سقف بلوین، به بیننده می باوراند که این اثر ، حقیقتاً یکی از شاهکارهای جهان آفرینش است و هیچ وصفی توان توصیف این همه شکوه و زیبایی را ندارد . در مجموعه سیاحتی غار علیصدر ، برای بازدید کنندگان تسهیلاتی است . شامل : یک باب مهمانسرا ، 10 دستگاه ویلایی چوبی یک و دو خوابه ، 16 دستگاه سوئیت اقامتی ، 50 دستگاه چادر صحرائی ، رستوران ، بازارچه خرید موارد خوراکی و صنایع دستی،نماز خانه ، سرویس بهداشتی ، توقگاه اتومبیل ، وسایل بازی کودکان ، فضای سبز و امکان کوهنوری فراهم است .

غار هیزج

این غار سر راه اراک - همدان در روستای هیزج (که با قلعه جوق حدود شش کیلومتر فاصله دارد) ، در کناره شمالی کوه قوزی قشلاق واقع شده است ، درازای آن 520 متر است و در زبان محلی زاغه دره - سی گفته می شود . پس از عبور از دهانه سنگ چین و دیواره کوتاه غار به تالاری به درازای 12 متر می رسیم . پس از عبور از تالار وارد محوطه وسیعی می شویم که در گوشه ای از آن یک راه فرعی و در قسمت دیگر تخته سنگ های عظیم ریزشی دیده می شود . غار به شکل دهلیزی ساده و سر راست است و با بدنه ای تقریباً صاف و سفید با کمترین خمگرد و انحنا تا عمق 150 متری ادامه می یابد . در این فاصله در خمگرد غار وارد محوطه ای می شویم که در دهانه آن پیش بندی آویخته است. پس از طی مسافتی پهنای غار قدری کم‌تر و سقف آن کوتاه تر می شود . در این قسمت به تپه کوچکی از خاک رسوبی بر می خوریم. در گوشه تالار ، دهانه کوتاه ، اما گشادی است که به دهلیز وسیع و همواری راه دارد . در کنار چپ دهلیز نیز یک حفره پنج متری می بینیم . آنچه بیشتر از همه در این غار جالب توجه است آویزه های آهکی عجیبی است که مانند قندیلی کامل از بدنه غار آویزان شده اند . در حال حاضر از این غار بهره برداری خاصی نمی شود .

غار بگلیجه

غار بگلیجه یا غار برگ لیجه در نزدیکی روستای سرخ آباد همدان واقع شده و به صورت چاهی است که برای ورود به آن باید از وسایل فنی استفاده کرد و بدون طناب ، بازدید از این غار میسر نیست. غار بگلیجه دارای استالاگمیت های بسیار زیبایی است .

غار قلعه جوق

در خاور استان همدان و مرز استان اراک در دو کیلومتری روستای قلعه جوق بخش قهاوند، در رشته کوهی موسوم به «قوز و قشلاق» غاری وجود دارد که به دلیل نزدیکی به روستای مزبور به غار قلعه جوق معروف شده است . غار دارای سه مدخل است : یک مدخل در 5/10 متری سطح زمین و دو مدخل دیگر در کنار هم و اندکی پایین تر در سمت چپ آن و در فاصله 5/8 متری از زمین قرار گرفته اند . روی دیوار غار خطوط مختلف ونقوش نا مفهومی دیده می شود که فقط تاریخ 1168 هجری (دوره افشاریه) در آن به خوبی خوانده می شود.

غار آق قایا

در کناره غار سلطان بولاغ که در جاده همدان واقع است ، راهی وجود دارد که به میانه دیواری می رسد و بر فراز آن دیوار چند دهنه غار در کنار هم رو به شمال و به سوی جاده شوسه دیده می شود . غار آزاد - غار دره فراخ - غارسردکوه - غارگاوخانه – غارتشهیر

کلیسای انجیلی

کلیسای انجیلی بنایی است تقریباً مستطیل شکل که با مصالح لاشه سنگ به شیوه خشکه چین ساخته شده است. ورودی اصلی بنا در ضلع جنوبی جای دارد و به صورت پیش ورودی،دارای شیروانی است وبر روی دو ستون چوبی استوار،قرار گرفته است. درفضای داخلی،قسمت شمالی بنا برای اجرای مراسم مذهبی تخصیص یافته و دارای ورودی اختصاصی وجداگانه است. فضای داخلی کلیسا دارای کلاف بندی های چوبی به صورت خرپاهای هلالی است که شیروانی سقف به صورت شیب داربا ورقه های آن بر روی آن استوارشده است.این کلاف بندی های چوبی از زیباترین مشخصه های تزیین بنا در فضای داخلی کلیسا محسوب می شود. قدمت این کلیسا به اواخر دوره قاجاریه می رسد.بنابر روایاتی، این بنا توسط شخصی به نام رابی اسحاق (1964-1889) احداث شده است.

کلیسای گریگوری استپان- حضرت مریم

درقسمت شرقی تپه هگمتانه همدان،درمحله ارامنه،دو کلیسا وجود دارد.کلیسای قدیمی تربه نام "گریگوری استپان " ومتعلق به مذهب پروتستان و کلیسای جدیدتر به نام "حضرت مریم"به مذهب ارتدوکس تعلق دارد. داخل کلیسای گریگوری چهارستون مدور وجود دارد که با قوس های جناغی به یکدیگر متصل شده اند.اطراف محراب کلیسا نیز به وسیله گچ پوشیده شده بود که در حال حاضراز آن لایه برداری شده است.نمای داخلی کلیسا آجری است. در نمای بیرونی خشت نیز به کار رفته و دارای طاق نماهایی با قوس هلالی برای تزیین است. برج ناقوس این کلیسا به شکل مدور با بهره گیری ازسبک گنبدهای رک بنا شده است. بنای کلیسای حضرت مریم کاملاً آجری است و طاق و قوس های آن به سبک طاق رومی ایجاد شده است.این کلیسا شامل یک سالن اصلی و کتابخانه است.بعد از ساخت کلیسای حضرت مریم،کلیسای قدیمی تر کاملاً متروک شد.

برج قربان

برج قربان این بنای تاریخی درمحله زندی های همدان و نزدیک دبیرستان ابن سینا قرار دارد واز قرار معلوم مدفن "شیخ الاسلام حسن بن عطار حافظ ابوالعلاء"و جمعی از امرای سلجوقی است.حافظ ابوالعلاء در سال 521 ه.ق درگذشت. این برج در قرن هفتم و هشتم هجری به طرز ساده و بی پیرایه ساخته شده وبنای آن دوازده ضلعی آجری است که گنبدی هرمی بادوازده ترک آجری برفرازآن دیده می شود.طول اضلاع دوازده گانه برج ازبیرون بیش از دو متر و از درون کمی بیش ازیک متراست. جبهه خارجی بنا راطاق نماهایی با عمق 15 سانتی مترو پهنای 23/1 متر درهرضلع تشکیل می دهد که هریک به وسیله یک گوشوار از سطح خارجی جرزهای دوازده گوشه به عقب نشسته است.درجبهه داخلی برج نیزطاق نماهایی به عمق 20و عرض90 سانتی متروجود دارد.این بنا فاقدکتیبه ،گچبری و تزیینات است. در زیر برج سردابه قرار دارد که در جریان تعمیرات سال 1329 مدخل آن را در سمت شمال غربی یافتند و آن را مرمت نمودند. در وسط برج بر روی طاق سردابه سنگ قبری ساده و معمولی به طول 25/1 و عرض 50 سانتی متربه چشم می خورد و به صورت برجسته در شش سطر روی آن حجاری شده است:"یاغفارالذنوب هذا قبرالمرحوم المغفورالواصل الی رحمه اله تعالی محمد فی شهر ذیحجه الحرام عندله سنه1090" این سنگ از دوره صفویه به جای مانده است و ربطی به تاریخ بنا ندارد. درباره وجه تسمیه این بنا از شخصی به نام قربان نام می برند که هنگام حمله افاغنه از این محل به عنوان سنگر استفاده کرده واز اهل محل دفاع نموده است. درحال حاضر این بنابه وسیله ساختمان های مسکونی اطراف محاصره شده وجلوه خود را از دست داده است.ازگنبدهای هرمی این برج تقریباً50/2 مترباقی مانده وبقیه آن منهدم شده بودوبعدها در سال های 1328و1329 ش تعمیرو مرمت شده است.

برج سامن

این برج خشتی وگلی،درمحله چال خانقلی در شهر سامن قرار دارد و قدمت آن به حدود سال700 ه.ق می رسد.قطر پایه های برج در حدود 15 متر است.ارتفاع این برج چهارطبقه بود،که در زمان جنگ جهانی اول در حمله روس ها،طبقه بالایی آن با توپ تخریب شد.

آرامگاه بوعلی سینا

طرح و نقشه گنبد آرامگاه با توجه به سبک معماری قرن چهارم که حکیم درآن می زیست،از روی قدیمی ترین بنای تاریخ دارعصر اسلام در ایران،یعنی بنای گنبد قابوس اقتباس شده ودارای دوازده ترک به نماد دوازده رشته علوم و دانش های عصر ابن سینا است. ارتفاع هرپایه برج ازکف زیرین آرامگاه تازیرگنبد جمعاً95/22 متر و پهنای هر پایه که قسمت کوچکی از شعاع برج به شمار می رود،در پایین 17/1مترو دربالا92 سانتی متراست.اختلاف عمده برج آرامگاه بوعلی سینا با گنبد قابوس در ابعاد برج است که نصف ابعاد گنبد قابوس درنظر گرفته شده است.اختلاف عمده دیگر در فاصله بین ترک های آرامگاه بوعلی سینا با بنای گنبد قابوس است.فاصله بین ترک های بنای یادبود ابوعلی سینا باز و گشاده است در صورتی که بنای گنبد قابوس ازپایین تابالا هیچ منفذی به خارج ندارد و تنها دری در آن تعبیه شده است.ازاین رو گنبد قابوس فضایی دخمه مانند و تاریک دارد.اما باز گذرادن فواصل ترک ها در برج آرامگاه بوعلی سینا علاوه برآن که با وضع اقلیمی همدان و بادهای شدید آن کاملاًهمخوانی دارد،ازنظر زیبایی نیز بسیارمؤثر بوده است. شعاع گنبد مخروطی شکل آرامگاه 05/2،ارتفاع مخروط40/3و ارتفاع تمام هیات گنبدی شکل آرامگاه23 متر از روی سقف آرامگاه است.ارتفاع اتاق اصلی آرامگاه 10/6 و بلندی مجموع بنا تا نوک برج کمی بیش از 28 متر است.مدخل اصلی از سمت مشرق و بنا دارای ایوانی است به طول 30متر و عرض 15/3 متر که با یک ردیف ستون ساده شامل ده ستون مدور از سنگ یک پارچه گرانیت ساخته شده است.قطر هر ستون در پایین 95سانتی متر،در بالا75 سانتی متر وارتفاع آن 10/4 متر است و هر یک نمودارگذشت یک قرن از ولادت حکیم است.(جمعاً هزارسال) ایوان جلوی بنا با دری چوبی به ارتفاع24/3 به سرسرای آرامگاه متصل می شود.طرفین سرسرا دو سنگ قبر قرار دارد.در سمت راست سنگ قبر قدیم بوعلی سینا که قدمتش به 110 سال می رسد،وجود دارد.سنگ قبر دیگر مربوط به ابوسعید دخدوک دوست ابوعلی سینا است که شیخ مدتی نزد اومیهمان بودومنزلش در همین محل قرار داشت. یک تخته سنگ مرمرین یک پارچه به طول55/2 وعرض یک مترروی هر دو سنگ قبر را پوشانده و کتیبه ای به خط ثلث شیوا به خط احمد معصومی زنجانی برآن حک شده است. دربالای دیوارهای داخلی محوطه آرامگاه،بیست قصیده معروف عینیه که از آثار شیوای ابن سینا در حکمت وفلسفه است روی چهل لوح سنگ مرمر به خط ثلث مرقوم است. درطرفین سرسرای اولیه،دوتالار به طول 75/9 وعرض80/5 وجود دارد.یکی از آن ها به عنوان کتابخانه و دیگری به عنوان موزه مورد استفاده است. وسط برج آرامگاه صندوق چهارگوشی برکف فوقانی قرار داردکه ضلع قسمت پایینی آن 12/1 و ضلع قسمت بالای ارتفاع آن 37 سانتی متر است وبرچهار بدنه آن کتیبه ای عربی به خط ثلث برجسته دیده می شود. مجسمه بوعلی سینا کاراستاد هنرمند "ابوالحسن صدیقی"از سنگ یک پارچه مرمرسفید قم به ارتفاع 10/3 متر،پهنای 90 سانتی متر و وزن تقریبی چهارتن و نیم بر فراز پایه تخته سنگ گرانیت با لوحه سنگی به ارتفاع 18/1 متردرشرق میدان آرامگاه نصب شده است.متن لوح چنین است: دل گرچه دراین بادیه بسیارشتافت یک موی ندانست،ولی موی شکافت اندر دل من هزار خورشید بتافت آخر به کمال ذره ای راه نیافت

آرامگاه باباطاهر

آرامگاه باباطاهر در شهر همدان واقع است.بنای اصلی آرامگاه مربعی به ابعاد 10 در10 متر است واز مجموعه منشورهایی تشکیل شده که دارای مدخل های ورودی و منفذهای نوراست.استحکام و دوام بنا باکلاف های بتونی داخلی کاملاً تأمین شده است.پی سازی آن از سنگ وآهک و دارای عایق کاری است و استخوان بندی آن ازآجر و کلاف کشی های بتونی در گردش های منشورهاست. برج آرامگاه برقاعدۀ هشت ضلعی قرار گرفته وارتفاع آن ازسطح فوقانی تپه 20متر و از کف خیابان حدود25 متر است.ستون های هشت گانه برج،قطعه سنگ روی مزار،پوشش کف مقبره و پله اطراف برج از سنگ گرانیت حجاری شده و نمای قسمت های خارجی ساختمان از سنگ سفید است. بیست وچهار دو بیتی سروده های باباطاهر روی بیست وچهار قطعه سنگ مرمر در قسمت پایین اطراف محوطه داخلی جایگاه نصب شده است.ازآن جمله است: مکن کاری که برپا سنگت آیو جهان با این فراخی تنگت آیو چو فردا نامه خوانان نامه خوانند تورا از نامه خواندن ننگت آیو در سطح محوطه داخلی آرامگاه کاشی کاری معرق و تزیینات معقلی بسیار ظریف به کار رفته که جلوه خاصی به قسمت های داخلی مزار داده است. مساحت کل زیربنا و باغ آرامگاه 8965 مترمربع و کار احداث آن در سال 1349 به اتمام رسیده است.

آرامگاه میر رضی الدین آرتیمانی

آرامگاه میر رضی الدین آرتیمانی میرزا محمد رضی الدین آرتیمانی ازشعرا و عرفای عصر صفوی،در نیمه دوم قرن دهم ه.ق در روستای آرتیمان از توابع تویسرکان به دنیا آمد.وی در دربار شاه عباس اول مقام و جایگاه عالی داشت و درسال 1037 ه.ق (1005 ش) دیده از جهان فروبست. این شاعر عارف رادرمحل خانقاهش به خاک سپردند و این محل پس از مرگش همان گونه که در زمان حیاتش حلقه یاران اهل دل بود،به زیارتگاه عارفان پاک اندیش و درویشان پاکیزه کیش بدل شد. ازآن جا که گذشت زمان و قهر طبیعت به تدریج آرامگاه سابق میررضی را بدل به مخروبه ای نموده بود،درسال1354 ازطرف انجمن آثارملی بنایی درخورشأن آن شاعر و عارف نامی ساخته شد. این آرامگاه که متشکل از بنایی آجری وچهاروجهی به ابعاد ده در ده و ارتفاع شش متر است،درمحدوده شمال شرقی شهر تویسرکان و مشرف به دره سرسبز وبا صفای تویسرکان وسرابی واقع شده است. نمای بنا در هر ضلع دارای سه دهانه طاق زیبا ورفیع است که تشکیل چهار ایوان را در اطراف می دهد و در هر یک از این ایوان هایک ورودی به داخل بنا تعبیه شده است. بخش داخلی آرامگاه نیز دارای تزیینات ساده وآجری است که مزار میررضی با لوحی فلزی که در برگیرندۀ شرح حال اواست،در وسط آن قرار دارد. سقف آرامگاه با چهار ردیف دیواره آجری در قالب کادری مربع و میان تهی به صورت متقاطع برروی هم شکل گرفته است.مساحت هر یک از مربع هااز پایین به بالا نصف می شود.کارساختمان این آرامگاه در 1356 ش به پایان رسید.

قبر اسکندر

این مقبره در شهر همدان و در خیابان نظر بیک نزدیک تپه هگمتانه واقع شده است . در مورد صاحب قبر نظراتی ابراز شده است . گروهی او را پیر و مرشد و گروهی اسکندر مقدونی می‌دانند . برخی نیز قبر را متعلق به سردار اسکندر مقدونی «هفایستون» می‌دانند که در همدان کشته شد . بنا به گفته اهالی در این مقبره ، سنگ قبری وجود داشت که توسط افراد ناشناس به سرقت رفته است

سنگ نبشته های گنج نامه

سنگ نبشته های باستانی گنج نامه در مسیر یکی از شعبات اصلی راه شاهی که در عهد هخامنشیان،هگمتانه پایتخت تابستانی شاهان هخامنشی را به غرب و جنوب کشور مرتبط می ساخت و از راه های پررفت وآمد وامن دوران باستان محسوب می شد،قرار دارد. در این مکان دو دستورشاهی را نقر کرده اند؛سنگ نبشته اول متعلق به داریوش کبیر(521-486 ق.م) است که در سمت چپ و کمی بالاتر از سنگ نبشتۀ دیگرکتیبه خشیارشا(486-465 ق.م) است که در سمت راست آن و کمی پایین تر از کتیبه نخست قرار دارد.طول این سنگ نبشته70/2 متر و ارتفاع آن90/1متراست. کتیبه هابه سه زبان پارسی باستان،ایلامی و بابلی هریک در بیست سطر،ازچپ به راست و به خط میخی کنده شده اند.بلندی حروف میخی بین 6تا7 سانتی متر است.متن کتیبه ها شبیه یکدیگر است،جز آن که در یکی نام داریوش و در دیگری نام خشایارشا آمده است.هردو کتیبه متضمن ستایش اهورامزدا و متن آن چنین است:"خدای بزرگ است اهورامزدا که این سرزمین راآفرید،که مردم را آفرید،که شادی را برای مردم آفرید،که داریوش را شاه کرد،یگانه شاه از میان شاهان بسیارویگانه فرمانروا از میان فرمانروایان بسیار.من(هستم) داریوش،شاه بزرگ،شاه شاهان،شاه کشورهای با ملت های بسیار،شاه این سرزمین بزرگ دوردست پهناور،پسر ویشتاسب هخامنشی". ترجمه سنگ نبشتۀ خشیارشا کاملاً با ترجمه یک قسمت ازنوشته خشیارشا در بالای دروازۀ ورودی تخت جمشید تطبیق دارد. در اطراف این دوکتیبه سوراخ های منظمی برسنگ کوه دیده می شود که این تصور را به وجود می آورد که در گذشته های دور روی این دو نوشته تاریخی با درها و پوشش فلزی از گزند باد و باران و آفتاب حفظ می شد. این کتیبه ها از دیرباز نام های گوناگونی یافته اند از جمله:"نبشت خدایان"، "دادمهان/دادبهان"، "جنگ نامه" و "گنج نامه".دونام آخر در سده های اخیر بیشتر مصطلح بوده است.کتیبه های گنج نامه در اواسط قرن نوزدهم میلادی توسط "اوژن فلاندن"نقاش و جهانگرد فرانسوی و"پاسکال کست" مورد بررسی و گرته برداری قرار گرفت.سپس "سر هنری راولینسن" انگلیسی توانست با استفاده از این سنگ نبشته ها،اقدام به رمزگشایی خط میخی پارسی باستان نماید که کلیدی برای مطالعه خطوط میخی ایلامی و بابلی شد. درخصوص وجه تسمیه گنج نامه می توان گفت گنج نامه در زبان پارسی به معنای "حکایت و داستان گنج" است و تصور عمومی براین بود که راز یک گنج نهان در این کتیبه ها مکتوب است.این باور از نگاهی واقعیت یافت،چرا که کتیبه های مذکور داستان ثروت های نهفته را در قلمرو تاریخ باز گفتندو کلیدی به کاشف خود هنری راولینسن دادند که اوبه وسیله آن توانست سنگ نبشته داریوش بزرگ را در بیستون بخواند، و به این طریق گنج های بسیار از تاریخ گذشته را آشکار سازد.سنگ نبشته های گنج نامه همدان،در تاریخ 15/10/1310 به شماره 22 به ثبت فهرست آثار ملی ایران رسیده است.

کتیبه حسین خان سولاق آقاجان بلاغی

در حومه شهراسدآباد درمیان دره های بخش غربی کوه منفرداَلمابلاغ که از مناطق کوهستانی،صعب العبورو برف گیر کشور است،بقایای سد و کتیبه ای تاریخی مشاهده می شود که حدفاصل روستاهای "چارق" و"آقاجان بلاغی" در میان تنگه های موازی وقلل پربرف واقع شده است.رودخانه نسبتاًپرآب قره چای از میان پستی و بلندی های کوهستانی منطقه سرچشمه می گیرد.این رودخانه پس از آبیاری اراضی دشت اسدآباد به رودخانه گاماسیاب می پیوندد.در ارتفاعات اراضی آقاجان بلاغی سدی بر روی این رودخانه بسته شده که با توجه به متن کتیبه مجاور آن،در زمان حسین خان سولان در اوایل عهد صفوی در این محل احداث شده بود.امروزه بقایای بند مذکور در یکی دو قسمت اطراف رودخانه با مصالح سنگ لاشه وآهک به چشم می خورد. بردامنه دیواره صخره مشرف به دریاچه این سد،کتیبه ای به خط ثلث موزون دربرگیرندۀ نام بانی وتاریخ ساخت آن دیده می شود که در مطالعات اولیه چنین خوانده شده است: "حاکم ملک حسن خان سولاق ساخت سدی برروی این ایلاق هاتفی گفت پی تاریخش بسته سدی چون بندسکندر" ویژگی قابل توجه این اثر تاریخی خط ثلث تزیینی وهنرمندانۀ آن است.براساس متن کتیبه در بند دوم بیت دوم در برگیرنده "ماده تاریخ "است که به زمان ساخت کتیبه سد حسین خان سولاق اشاره شده است وبرپایه حروف ابجد عدد990 به دست می آید و نشان دهندۀ سال 990ه.ق است. در خلاصة التواریخ در ضمن وقایع سال 986ه.ق آمده است:"شاه اسماعیل دوم بنا به تقاضای بساط بیگ بن سرخاب بیگ،لشگری به سرکردگی سولاق حسین تکلو برای سرکوبی برادر وی اسکندر که در قلعه پلنگان اقامت داشت گسیل داشت.پس از رانده شدن سکندر،حکومت اسدآباد،الکای سنقر و دینور به عهده سولاق حسن محول گشت".

موزه هگمتانه

موزه هگمتانه در شرق تپه باستانی هگمتانه و در کنار گودال معروف فرانسوی ها قرار دارد.ساختمان موزه که قبلاً مدرسه پرورش نامیده می شد،طی تغییرات و تعمیراتی برای ایجاد یک موزه موقت به بهره برداری رسیده است.این موزه به آزمایشگاه و کارگاه عکاسی نیز تجهیز شده است. اشیای موزه شامل دو بخش اختصاصی واستانی است.در این مجموعه آثارسنگی،سفالی،استخوانی و فلزی از دوره پیش و پس از اسلام به نمایش در آمده است.در راهرو وتالارسمت راست موزه،اشیای به دست آمده از هگمتانه نگهداری می شود.از برجسته ترین این آثار می توان به پایه ستون های متعلق به کاخ های هخامنشی از جمله شالی ستون مربوط به دوران اردشیر دوم با متن میخی،دو مهراستامپی سنگی و شیشه ای مربوط به دوران قبل از اسلام و سرگاو ازجنس سفال متعلق به دوران هخامنشی یاد کرد. مجموعه ای از اشیای باستانی که در سال های پیش از انقلاب به صورت حفاری غیرقانونی ازخاک خارج شده وآنها رامنسوب به هگمتانه می دانند،اکنون در موزه ملی و بعضی از موزه های خارجی نگهداری می شوند. مجموعه تابوت های سنگی و سفالی مربوط به دوره پارتیان که از میدان شیرسنگی به دست آمده،خمره و سنگ های تزیینی با نقوش زیبا و سنگ قبرهای دوران مختلف اسلامی،شاخص ترین نماینده آثارکشف شده استانی هستند که در سالن مرکزی و راهروی سمت چپ موزه در معرض نمایش قرار دارند.

موزه تاریخ طبیعی همدان

موزه تاریخ طبیعی همدان،در راستای تأمین اهداف علمی،آموزشی و پژوهشی دانشگاه بوعلی سینا،در سال 1351 شمسی به همت آقای جعفر محمد علی زاده بنیانگذاری شد وتا کنون با مدیریت ایشان اداره می شود.این موزه با الگوها و استانداردهای بین المللی،طراحی و تکمیل شده و در دانشکده کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا همدان،در انتهای چهار باغ آزادگان در زیربنای تقریبی 2000مترمربع واقع است. موزه تاریخی طبیعی همدان از سه تالار تشکیل شده است: - تالارشماره یک:دراین تالار نگاره های سنگی کشف شده از مناطق مختلف ایران،توسط گروه تحقیق موزه و سفالینه ها ودست سازهای مفرغی و سکه به نمایش درآمده وحدود 300 مورد صحنه سازی ازطبیعت وحش ایران درمعرض دید عموم قرار گرفته است. - تالار شماره دو: به آبزیان اختصاص دارد وشامل دو بخش است؛در یک بخش آکواریوم انواع ماهی های زینتی آب شیرین مناطق گرمسیری دیده می شود و راه اندازی آکواریوم ماهی های آب شورو نیز احداث آکواریوم بزرگ وقابل رقابت در سطح بین المللی،در دست مطالعه قرار داد. بخش دوم این تالار شامل آبزیان فیکسه شده است.در این قسمت نمونه های کمیاب و نفیسی از انواع آبزیان،خزندگان و پستانداران،به صورت فیکسه شده در داخل محلول ویا به صورت "تاکسیدرمی"در معرض دید قرار دارد. -تالارشماره سه:دراین سالن،مجموعه ای ازنمونه های کانی،فسیل و سنگ های رسوبی به جای مانده از ادوار مختلف زمین شناسی ایران،جمع آوری شده است.این مجموعه که نمونه های کانی و فسیلی ایران را دربردارد،غنی ترین مجموعه های مشابه داخل کشور است. - اکتشافات:موزه تاریخ طبیعی همدان در طول فعالیت 28 ساله خود،برخی از نمونه ها را برای اولین باردر کشورکشف نمود؛کشف پنج گونه جدید از ماهی های خلیج فارس و چند نمونه از فسیل ها،برای نخستین بارتوسط این موزه گزارش شد. در حال حاضر علاوه بر گردشگران و محققین،درطول سال گروه های بسیاری از دانشجویان و دانش آموزان از این موزه دیدن می کنند.