جاذبه های تاریخی-فرهنگی استان زنجان
کاروانسرای نیک پی
این کاروانسرا در روستای «نیک پی» در بخش «زنجان‌رود» از توابع شهرستان زنجان قرار دارد. بخش عمده این کاروانسرا تخریب و تنها قسمتی از آن باقی مانده و نمایانگر عظمت آن در دوران برپایی است. کاروانسرای نیک پی با توجه به سبک معماری و تزیینات به کار رفته در آن، یک بنای عام‌المنفعه به جای مانده از دوران صفوی است و در زمان شاه عباس دوم در مسیر یکی از راه‌های عمده بازرگانی فلات ایران ساخته شد. وجود کاروانسرای سنگی در فاصله سی کیلومتری آن، گویای رونق تجاری این منطقه در آن عصر است.این کاروانسرا از جمله کاروانسراهای چهار ایوانی دوران صفویه است و دارای نقشه چهار گوش، صحن و میانسرای هشت ضلعی غیر منظم بود و دور تا دور آن را حجره‌های چهارگانه فرا می‌گرفت. طاق و قوس‌ها در این اثر تاریخی به صورت ضربی اعمال شده و عنصر قرینه‌سازی در آن به زیباترین شکل ـ مطابق الگوی رایج در معماری سنتی فلات ایران ـ اجرا شده است. از تزیینات بنا می‌توان به وجود طاقچه‌هایی با قوس هلالی، طاق‌نماهایی با قوس جناغی و قاب‌بندی‌هایی با آجرچینی ساده و به صورت یک‌نواخت در سطوح داخلی بنا اشاره کرد. در حال حاضر این بنا در تملک اداره اوقاف استان زنجان است.
کاروانسرای سرچم
این کاروانسرا در کنار رودخانه زنجان‌رود، یکی از شاخه‌های رودخانه قزل اوزن قرار دارد و از دیرباز از جمله منزلگاه‌های اصلی جاده سلطانیه ـ تبریز بوده است. به گفته حمدالله مستوفی قزوینی از این کاروانسرا راهی از سمت «یسار» به سوی «مراغه» می‌رفت و راهی از سمت «یمین» به «میانه» می‌پیوست. دو کاروانسرایی که در این جاده وجود دارد، یکی توسط «خواجه غیاث‌الدین محمد» ـ وزیر «ابو سعید بهادرخان» هفتمین و آخرین حکمران ایلخانی ـ و دیگری توسط برادرش «خواجه جلاالدین» ساخته شده است. آثار و بقایای برجای مانده مؤید این امر است که این بنا به سلسله بناهایی مرتبط بود. احتمالاً این اثر در پایان به این مجموعه ساختمانی افزوده شده باشد. همچنین این آثار نشان می‌دهد کاروانسرای چهار ایوانی سرچم در آغاز دارای برج‌های مدوری در چهار جهت خود بود و حجره‌هایی در گرداگرد میانسرای مربع شکل آن گسترده بود. بر روی پیش طاق این کاروانسرا، کتیبه‌ای به خط ثلث دیده می‌شود. در این کتیبه که یکی از زیباترین نمونه‌های بر جای مانده در هنر معماری ایران است، نام بانیان این کاروانسرا یعنی فرمانروا و وزیر او و همچنین تاریخ اتمام سازه‌هایی معماری آن آمده است. بر اساس متن این کتیبه، این کاروانسرا در زمان «ابو سعید ایلخان» و وزیر او «غیاث‌الحق والدین محمد» به تاریخ 733 هـ .ق ساخته شده است.
کاروانسرای قدیمی قره بلاغ
این کاروانسرا کاملاً ویران شده و هم اکنون به صورت یک تپه تاریخی در آمده است.
کاروانسرای سنگی
کاروانسرای سنگی که از نوع کاروانسراهای برون شهری بوده، در قرن یازدهم هجری قمری، به دستور شاه عباس صفوی خارج از بافت قدیم شهر زنجان ساخته شده است. این بنا به دلیل تغییر کاربری هم اکنون به عنوان سفره خانه سنتی مورد استفاده قرار می گیرد . پلان این کاروانسرا به سبک چهار ایوانی است، حجره های آن در یک طبقه قرار گرفته‌اند و سقف ها از نوع قوسی هستند. استفاده از سنگ به عنوان مصالح اصلی در ساخت کاروانسرا باعث شده است که این بنا با عنوان کاروانسرای سنگی و در زبان محاوره ای داش کاروانسرا معروف شود. این بنا از لحاظ این که تنها بنای باقی مانده از کاروانسراهای زنجان است دارای اهمیت فراوانی است.
سرای دخان
سرای دخان در محله مسگرهای بالا، به موازات بازار زنجان قرار گرفته و از نوع کاروانسراهای درون شهری است. این کاروانسرا که در اواخر دوره قاجاریه ساخته شده است، در دوره پهلوی با گرفتن امتیاز از دولت وقت به مرکز تولید و توزیع توتون و تنباکو در ناحیه باختر ایران تبدیل شد.
پل حاج سید محمد
این پل در جنوب شرقی زنجان بر روی رودخانة زنجان رود و در مسیر زنجان به همدان قرار گرفته و در حدود سال 1300ه.ق توسط حاج سید محمد موسوی از روحانیون عصر مشروطیت و با هزینه حاج یوسف ارباب که از تجار و متمولین زنجان در دورة ناصرالدین شاه بوده ساخته شده است. درازای پل حدود 104 متر و عرض آن 5/6 متر است. پل دارای سه چشمه یا دهانة بزرگ و دو دهانة کوچک بر روی پایه های سنگی با طاق‌های جناغی است. پایه‌های پل تا ارتفاع دو متر با سنگ‌های سفید به ابعاد 55*10 سانتی‌متر و ملات ساروج ساخته شده و در داخل و هسته پایه‌ها از سنگ‌های درشت رودخانه استفاده شده است. پایه‌های پل در جهت بالا دست چند ضلعی و در پایین دست نیم دایره است. دهانة میانی پل که بزرگ‌تر از دیگر دهانه‌ها است، 20/9 متر عرض و از سطح آب حدود 50/8 متر ارتفاع دارد. دهانه‌های جانبی پل نیز 80/4 متر ارتفاع از سطح آب و 90/4 متر پهنا دارند. در میانة دهانه‌های اصلی پل و بر روی پایه‌ها، دو دهانة کوچک‌تر با طاق جناغی و عرض 30/2 متر ساخته شده است. به جهت ارتفاع زیاد دهانة میانی، این دهانه از وسط به طرفین شیب ملایمی دارد و با سنگ‌های رودخانه‌ای مفروش شده است. تمام طاق‌ها و بدنة اصلی پل با آجرهایی به ابعاد 5*25*25 سانتی‌متر ساخته شده است. دهانه‌های عریض طاق‌ها با قوس ضربی همراه با چشمه طاق‌هایی به همین شیوه، جلوه خاصی به پل بخشیده است. بستر رودخانه در محل برپایی پل، سنگ فرش بوده است و بعداً توسط سازمان میراث فرهنگی با سنگ‌های رودخانه‌ای بازسازی شده است. سطح گذرگاه پل، جان پناه‌هایی در طرفین دارد. از دیگر پلهای استان می‌توان به پلهای «قجور» بر روی رودخانه قزل اوزن، پل «ابهر» بر روی رودخانه ابهررود، پل «پیر قشلاق» بر روی رودخانه قزل اوزن و پل «قروه» بر روی رودخانه ابهررود اشاره کرد. گفتنی است که قسمت‌های عمدة این پل‌ها تخریب شده و تنها پایه یا پایه‌هایی از آنها باقی مانده است. گفته می‌شود این پل توسط «سید محمد موسوی» از روحانیون عصر مشروطیت و با هزینه «حاج یوسف ارباب» ـ از تجار به نام زنجان ـ ساخته شد. این پل متعلق به اواخر دوره قاجار و از یادمان‌های معماری آن دوران است.
پل سردار
پل سردار در جنوب باختری حومه شهر زنجان، در میان باغ ها و روی رودخانه زنجان رود بسته شده است و جاده زنجان بیجار از حاشیه آن می گذرد. این پل از بناهای ساخته شده در دوره قاجاریه است و در گذشته به دلیل هم‌جواری با دروازه شهر به پل قلتوق نیز معروف بوده است. پل سردار در اواخر دوره قاجاریه (سال 1333 هجری قمری) توسط سردار اسعدالدوله ذوالفقاری (سرکرده برخی از افواج ناحیه خمسه) ساخته شد. سبک معماری این پل از شیوه معماری پل ها در دوره قاجارپیروی می کند. به تازگی استانداری زنجان نسبت به ساخت تأسیسات مجتمع فرهنگی- تفریحی حاشیه زنجان رود در این منطقه اقدام کرده است.
پل میر بهاءالدین
پل میر بهاءالدین بزرگ ترین و قدیمی ترین پل موجود در حومه جنوبی شهر زنجان است که در دوره قاجاریه، بر روی رودخانه زنجان رود ساخته شده است. این پل که در فضای طبیعی بسیار زیبایی قرار گرفته است، در میان کشتزارهای اطراف جلوه زیبایی دارد و مورد استفاده اهالی قرار می گیرد. معماری این پل به پیروی از تکنیک های دوره قاجار مطابق با الگوی پل سازی آن دوره با ترکیب طاق ها و پایه ساخته شده است. این پل که به پل کهنه و پل اژدهاتو نیز معروف بوده است در زمان ناصرالدین شاه قاجار (سال 1312 هجری قمری) توسط میربهاءالدین زنجانی ساخته شده است.
قلعه بهستان
در یک کیلومتری جنوب شرق روستای «بهستان» در بخش ماهنشان، بقایای دو تودة معماری صخره‌ای بزرگ به فاصله صد متر از یکدیگر دیده می‌شود. توده بخش غربی با فضاهای کنده به قلعه بهستان معروف است. در مجاور قلعه بهستان، روستایی کهن و متروک به همین نام قرار دارد و اکنون به «قیزلار قلعه» معروف است. در بخش شمال و شمال شرقی مشرف به رودخانه قزل اوزن، پلکان‌هایی سنگی به صورت راهروها و دالان‌های باریکی در بدنه صخره‌ای تراشیده شده است که در مواقع خطر مورد استفاده قرار می‌گرفت. قلعه بهستان یکی از زیباترین و جالب‌ترین آثار معماری صخره‌ای را به وجود آورده و فضاهای ایجاد شده در این پدیده ماسه سنگی شامل اتاق‌ها، پلکان‌ها، راهروها و طاقنماها است. همچنین براساس سفال‌های به دست آمده از سده‌های پنجم و ششم هـ .ق در اطراف قلعه، می‌توان به طور تقریبی زمان ساخت و ساز قلعه را به سده‌های میانی دوره اسلامی دانست.
قلعه مهر (ارزه خوران)
این قلعه صخره‌ای درحدود پانصد متری شمال شرق روستای «ارزه خوران»، در کرانه جنوبی رودخانه قلعه چای ماهنشان قرار دارد. با توجه به آثار بر جای مانده، دو نوع معماری صخره‌ای و ساخت و ساز سنگی و آجری در این قلعه قابل مشاهده است. این قلعه به دلیل نوع کاربری آن که یکی از استحکامات دفاعی و نظامی بود، دارای فضاها و ساختار ویژه است. به استناد مطالعات و بررسی‌های باستان‌شناسی (به خصوص سفال‌های پراکنده در منطقه)، می‌توان قدمت این قلعه را دوران میانی اسلامی حد فاصل قرون هفتم و هشتم هـ.ق تخمین زد.
میل خویین
روستای تاریخی «خویین» در کیلومتر شصت جادة زنجان ـ بیجار قرار دارد. در ضلع جنوبی ارتفاعات مشرف به روستا و در میان قبرستان قدیمی و متروکه بنای تاریخی میل خویین ـ به عنوان یک میل راهنما ـ دیده می‌شود. گنبد این بنا دو پوششه آجری و از نوع زنگوله‌ای است. بدنه اصلی بنا با لاشه سنگ و گچ آهک بر پا شده است. در حال حاضر یک ورودی در ضلع شمالی قرار دارد و برای ورود به آن باید سه پله را طی نمود. همچنین در اضلاع شمالی و جنوبی آن دو پنجره جهت دیدبانی دیده می‌شود. با توجه به شیوه ساخت بنا و نیز گنبد میل خویین که از نوع زنگوله‌ای و قابل مقایسه با مقبرة قیدار نبی است، می‌توان زمان ساخت آن را بین قرون پنجم تا هفتم هـ .ق دانست.
قلعه مهر (ارزه خوران)
این قلعه صخره‌ای درحدود پانصد متری شمال شرق روستای «ارزه خوران»، در کرانه جنوبی رودخانه قلعه چای ماهنشان قرار دارد. با توجه به آثار بر جای مانده، دو نوع معماری صخره‌ای و ساخت و ساز سنگی و آجری در این قلعه قابل مشاهده است. این قلعه به دلیل نوع کاربری آن که یکی از استحکامات دفاعی و نظامی بود، دارای فضاها و ساختار ویژه است. به استناد مطالعات و بررسی‌های باستان‌شناسی (به خصوص سفال‌های پراکنده در منطقه)، می‌توان قدمت این قلعه را دوران میانی اسلامی حد فاصل قرون هفتم و هشتم هـ.ق تخمین زد.
قلعه یا حصار شهر زنجان
حصار شهر زنجان که به «قلعه زنجان» نیز شهرت دارد، از آثار دوران سلجوقی است که در فتنه مغول قسمت اعظم آن تخریب شده است ؛ این حصار در دورۀ صفویه، به علت انطباق موقعیت آن بر روی نقشه طرح کلی شهر و هماهنگی آن با موانع طبیعی دفاعی که دارای اهمیت سوق الجیشی است، مجدداً منطبق بر مسیر دیوار قبلی بازسازی شده است. قلعه زنجان از طریق شش دروازه ورودی با روستاهای حوزه نفوذ زنجان و شهرهای هم جوار آن مرتبط بوده است. در داخل این حصار عناصر تاریخی شهر احداث شده اند.
ارگ سلطنتی سلطانیه
محدوده ارگ سلطنتی که «کهن دژ» نیز نامیده می شود، در وسط شهر سلطانیه با ابعاد 450×450 متر و در زمینی به مساحت تقریبی 20 هکتار واقع شده است . این محدوده از دو بخش خندق و حصار تشکیل یافته است، حد فاصل خندق و حصار (حداقل در جبهۀ جنوبی) پهنه ای به عرض 17 متر و طول 30 تا 40 متر می باشد و ارگ سلطنتی در میان حصار، قرار گرفته است. قلعه سلطانیه ، آثار ارزشمندی از معماری و شهرسازی دوران مغول را در خود جای داده است. جالب ترین عنصر شهری ارگ سلطانیه، مجموعه ای معروف به «ابواب البر» است. این مجموعه شامل مدرسه، دارالشفاء، دارالضیافه، دارالسیاده، خانقاه، دارالکتب، بیت القانون، دیوانخانه ای به نام کرباس، مسجد جامع و بالاخره آرامگاه سلطنتی با موقوفات بسیار و مدیریت ویژه بوده است و خواجه رشیدالدین فضل الله نیز نایب التولیه آن بوده است. از آثار این شهر عظیم تنها سه بنای مجموعه تاریخی چلبی اوغلی، بقعه ملاحسن کاشانی و گنبد سلطانیه باقی مانده است.
قلعه شمیران
قلعه شمیران در ناحیه طارم علیای زنجان که به دورۀ پیش از اسلام مربوط است.
قلعه سانسیز
قدمت قلعه سانسیز که به گور قلعه نیز شهرت دارد، به دوره ساسانیان و دوره اسلامی می رسد. این قلعه تاریخی که بر روی تپه ای طبیعی واقع شده یکی از مناطق دیدنی شهرستان طارم است. شیب و دامنه تند این تپه دسترسی به قلعه را با دشواری همراه کرده است. قلعه سانسیز علاوه بر قدمت تاریخی از نظر طبیعی نیز در محیطی زیبا، در ساحل رودخانه زیبای قزل اوزن و در کنار روستای سانسیز قرار گرفته است.
ستی قلعه
قدمت ستی قلعه که در ناحیه ماهنشان در محدوده استان زنجان قرار گرفته است به دوره ساسانیان می رسد. این قلعه بهترین گواه برای سابقه سکونت در این ناحیه در دوره های پیش از اسلام محسوب می شود .
قلعه قمچی
قلعه قمچی در دهکده ارکبین (110 کیلومتری زنجان) که به 800 تا 900 سال پیش از میلاد تعلق دارد .
قلعه قلابر
قلعه قلابر در روستایی به همین نام در 52 کیلومتری جنوب شهر زنجان واقع شده است. در کاوش‌های باستان‌شناسی انجام شده در دامنه های باختری ارتفاعات روستای قلابر، مجموعه ارزشمندی به دست آمده که شامل یک مسجد و یک خانقاه یا قلعه است. قلعه قلابر احتمالاً به دوره های باستانی تعلق دارد ولی اظهارنظر قطعی در مورد آن نیازمند اکتشافات و تحقیقات باستان شناسی است.
میل خویین
بنای‌تاریخی میل خویین از مهم ترین بناهای دیدنی شهرستان ایجرود است که بر فراز ارتفاعات جنوبی و مشرف به روستای قدیمی و سرسبز خویین در کیلومتر 60 جاده زنجان - بیجار واقع شده و با مقبره قیدار نبی‌در خدابنده قابل مقایسه است. تا کنون مدارک مکتوبی، دال بر تاریخ ساخت و نام بانی این برج تاریخی، به دست نیامده اما با توجه به سبک گنبد زنگوله ای آن می توان زمان ساخت میل خویین را حد فاصل سده های پنجم تا هفتم هجری قمری دانست.
مسجد خانم
مسجد خانم که به دوره قاجاریه تعلق دارد در محله قدیمی فخیم الدوله زنجان قرار گرفته است. این مسجد که فاقد گنبد و دارای دو مناره بسیار زیبا است در سال 1323 هجری قمری و به خواست یکی از زنان مقتدر ایران بنام جمیله خانم دختر حسین قلی خان نطام العداله (ذوالفقاری) ساخته شد . بنای مسجد مشتمل بر سردر ورودی با دو مناره کوتاه، صحن، شبستان تابستانی و زمستانی، حجره های متعدد و تزیینات کاشیکاری و گچبری است.
مسجد جامع ابهر
در سال 90 هجری به دستور محمد بن ابوبکر ساخته شده و در قسمت غربی و شرقی خود دو در دارد.
مسجد جامع زنجان
مسجد و مدرسه جامع زنجان معروف به مسجد سید در قرن سیزدهم هجری قمری (سال 1242) در دوره قاجاریه توسط یکی از پسران فتحعلی شاه قاجار به نام عبدالله میرزا دارا ساخته شد . این مسجد که در قلب بافت قدیمی شهر و در مکان مناسبی از نظر دسترسی قرار گرفته است ، از سمت باختر با بازار قیصریه ، از سمت خاور با کوچه مسجد سید و از سوی شمال با خیابان امام خمینی و سبزه میدان در ارتباط است . این مسجد در دوره زندگانی بانی آن به نام های مسجد دارا، مسجد سید ، مسجد سلطانی و مسجد جمعه نیز خوانده می شده است . این مجموعه تاریخی که در شمار بزرگ ترین و زیباترین مساجد و مدارس دینی زنجان است، یکی از بناهای ارزشمند ساخته شده بر اساس طرح مساجد چهار ایوانی می باشد. ایوان های چهارگانه ای که در چهار ضلع مسجد به شکل قرینه قرار گرفته اند، بیشتر از هر چیزی در صحن مسجد، خود نمایی می کند . صحن این مسجد مانند سایر مساجد چهار ایوانی ، به شکل مربع مستطیل است و 48 متر طول و 36 متر عرض دارد .
مسجد میرزایی
مسجد میرزایی معروف به مسجد چهار محرابه از قدیمی ترین بناهای مذهبی شهرستان زنجان است که در داخل شهر و در بازار پایین شهر زنجان (محله چاقوسازها) قرار گرفته است. بنای اصلی این مسجد که از نوع چهل ستونی است ، به دوران پس از حمله تیمور گورکانی و قرن نهم هجری قمری تعلق دارد. این مسجد بعدها در اواسط دوره قاجار به فرمان میرزا ابوالقاسم مجتهد معروف به میرزا تجدید بنا شد و به نام مسجد میرزایی معروف گردید.
مسجد قلابر زنجان
مسجد تاریخی قلابر در روستایی به همین نام در 52 کیلومتری جنوب شهر زنجان واقع شده است . در کاوش های باستان شناسی ، در دامنه های باختری ارتفاعات روستای قلابر ، مجموعه ارزشمندی به دست آمده که شامل یک مسجد و یک خانقاه یا قلعه است . طرح مسجد ، مربع تقریباً کوچکی است که گرداگرد آن تا ارتفاع 5/1 متری از سنگ تراورتن ساخته شده و در منتهاالیه آن کتیبه ای نصب شده است . محراب مسجد قلابر یکپارچه و سفید رنگ است و به اسماء متبرکه جلاله و نام ائمه اطهارمزین شده است .
مسجد عباسقلی خان
مسجد عباسقلی‌خان مسجدی با سبک چهل ستونی است که در محله قدیمی عباسقلی خان و در میان بافت تاریخی شهر زنجان قرار گرفته است. این مسجد، دو صحن و دو شبستان زیبا دارد و جالب توجه ترین تزیینات آن، کاشی کاری های زیبای محراب با طرح هندسی است . احتمال داده می شود تاریخی که بر روی بدنه ضلع شمالی شبستان مرکزی نقش شده است(1307 هجری شمسی)، تاریخ ساخت مسجد باشد.
مسجد چهل ستون
مسجد و مدرسه چهل ستون از مساجد معروف شهر زنجان است که در قرن سیزدهم هجری قمری (سال 1284) ساخته شده است. این بنا در راسته بازار کفاش ها واقع شده و در گرداگرد صحن آن، حجره هایی جهت طلاب دینی وجود دارد .
مسجد آقا شیخ فتح اله زنجان
مسجد آقا شیخ فتح الله که در سال 1298 هجری قمری ساخته شده ، در کوچه صندوق سازهای شهر زنجان واقع شده و از نوع مساجد شبستانی است .
مسجد و مدرسه ملا
مسجد و مدرسه ملا یا ولیعصر که در حدود سال 1256 هجری قمری ساخته شده در راسته بازار حلاج ها، نبش میدان انقلاب واقع گردیده است. بنای این مسجد که جلوه خاصی به این محله داده دارای یک گنبد زیبای فیروزه ای، صحنی در میان شبستان و حجره هاییی دو طبقه در اطراف آن است.
مسجد شیخ فیاض
مسجد شیخ فیاض، در انتهای بازار پایین و در راسته چاقوسازها واقع شده است این مسجد یکی از مساجد قدیمی شهر زنجان است که فاقد صحن بوده و مشتمل بر دو شبستان مرتبط به هم است.
حسینیه اعظم زنجان
در جنوبی ترین قسمت شهر زنجان و در بافت قدیمی و سنتی آن ، در محله سید لر بنایی واقع شده است که مسجد و گرمابه حسینیه اعظم زنجان خوانده می شود و از نظر مردم بسیار محترم داشته می شود. این بنای قدیمی از یک مسجد در ضلع شمالی و یک گرمابه در ضلع جنوبی مسجد تشکیل شده است. کتیبه ای در قسمت قدیمی این بنا وجود دارد که تاریخ ساخت آن را 1261 هجری قمری نشان می دهد.
خانه خدیوی
این خانه در در محله دالان آلتی بافت قدیمی شهر زنجان، در ضلع جنوبی خیابان فعلی هفت تیر قرار دارد. با توجه به سبک و نوع معماری آن، این بنا به اوایل دوره پهلوی تعلق دارد. خانه خدیوی از جمله بناهایی است که متأثر از الگوهای رایج غرب و ملهم از شیوه‌های محلی این منطقه در دهه‌های پایانی قرن چهاردهم هـ .ق شکل گرفته است. این بنا به صورت دو اشکوبه ساخته شده است. از جمله تزیینات این بنا به آجرکاری‌ها، گچبری‌های زیبای ستون‌ها، لمبه‌کاری با نقوش متنوع، ایوانی با شش ستون چوبی و پوشش گچی و نرده‌های تزیینی آن اشاره کرد. این بنا در حال حاضر مسکونی و تحت مالکیت وراث خدیوی است.
خانه شیخ الاسلامی
این بنا در مجموعه حریم بازار زنجان، در خیابان ضیایی و در ضلع غربی کوچه شیخ الاسلام قرار دارد. این بنا در سال 1136 ش به دستور مرحوم «شیخ الاسلام» یکی از علمای بزرگ زنجان، جهت سکونت ساخته شد. خانة شیخ الاسلام به سبک خانه‌های قدیمی زنجان و با مصالح سنگ، آجر و ملاط در یک طبقه ساخته شده است. ورودی آن در ضلع غربی و اتاق‌ها در دور تا دور حیاطی مشجر قرار دارند. تالار اصلی در ضلع شمالی بنا با تزیینات گچبری و سقف لمبه‌کوبی شده خودنمایی می‌کند. در ضلع جنوبی حیاط، تالار آینه قرار دارد که متأسفانه در حال حاضر به عنوان انباری از آن استفاده می‌شود. این تالار نیز دارای گچبری بسیار زیبا با نقوش گیاهی و حیوانی و مقرنس است. ین بنا در حال حاضر مسکونی است.
عمارت ذوالفقاری (کلاه فرنگی)
عمارت ذوالفقاری در بخشی از بافت تاریخی شهر زنجان، در محله قدیمی «دالان آلتی» قرار دارد. معماری بنا ملهم از معماری غرب و آمیزه‌ای از سنت‌های هنری و تزیینی ایران در دهه‌های پایانی سدة چهاردهم هـ .ق است. این عمارت توسط حسین قلی‌خان نظام العداله از سرداران جنگ هرات و از متمکنین و متنفذین ولایت خمسه ساخته شد. عمارت ذوالفقاری یا کلاه فرنگی به لحاظ معماری برونگرا و تزیینات آن در نمای داخلی شامل قاببندیهای گچبری شده، طرحهای لمبه‌کاری چوبی زیبا و متنوع سقف با نقش‌های هندسی یا تلفیقی از نقوش هندسی و گیاهی است. سطوح خارجی بنا به صورت یکپارچه مزین به انواع آجرچینی (آجرتراش ساده، نقش داور و آجر مهری) دوره قاجار است. عمارت ذوالفقاری قابل مقایسه با عمارت قوام‌السلطنه (موزه آبگینه و سفالینه‌های ایران) است.
خانه توفیقی
خانه توفیقی در شهر زنجان و در محله‌ای که در گذشته به «خرابه رجی» معروف بود، قرار دارد. این بنای مسکونی متعلق به علی اکبرخان توفیقی، نخستین شهردار شهر زنجان در اوایل دوره پهلوی اول بود و از نظر شکل معماری و شیوه تزیینی مطابق با شیوه رایج اواخر قاجار و اوایل دوره پهلوی ساخته شده است. خانه توفیقی اکنون به عنوان موزه شهدا زنجان مورد استفاده قرار دارد.
کوشک معین
در میان مزرعه‌ها و باغهای جنوب غرب شهر زنجان، کوشک زیبای معین قرار دارد. این بنا در اواخر دورة قاجار و اوایل دورة پهلوی توسط «معین‌النجار» ساخته شد. سبک نوین تزیین شیروانی، دودکش‌ها و ناودانی با ورقه‌های رنگی آهنی به صورت گل‌ها و پرندگان برجسته، لمبه‌کوبی سقف، ستون‌های آزاد با تزیینات معقلی و در نهایت حوض سنگی زیبای مستطیل شکل با آب‌نماهای کروی که در اطراف آن سکوهای حجاری شده‌ای قرار دارد، از ویژگی‌های معماری و تزیینات این بنا است.
کشتارگاه زنجان
این بنا در محله قدیمی «توپ آغاجی»، در ضلع جنوب غربی شهر زنجان قرار دارد. این بنا در اوایل حکومت پهلوی اول توسط اولین شهردار زنجان مرحوم علی اکبر خان توفیقی ساخته شد. این بنا به عنوان کشتارگاه به صورت تالارهایی ساخته شد و در سال‌های بعد با عنوان فرهنگسرا جهت انجام امور فرهنگی مورد استفاده قرار گرفت و تغییراتی در آن بوجود آمد. از جمله عوامل تزیینی بنا می‌توان به استفاده از مصالح آجر و به کارگیری طاق و تویزه در آجرچینی طاق‌ها اشاره کرد. کشتارگاه یا فرهنگسرای زنجان در حال حاضر به عنوان ساختمان اداری مدیریت میراث فرهنگی استان زنجان مورد استفاده قرار دارد.
بنای گنبد سلطانیه
این بنا که در 43 کیلومتری جاده زنجان به طرف شهر خدابنده در شهر سلطانیه واقع گردیده با ارتفاع 5/48متر، سومین بنای گنید دار تاریخی در جهان است که در مدت نه سال از سال 704 هجری الی 713 هجری در دوره ایلخانان مغول بدستور سلطان محمد خدابنده (الجایتو) به عنوان آرمگاه وی ساخته شده است. این بنا عضیم ترین بنای گنبد دار در ایران و سومین بنای گنبدی پس از کلیسای سانتاماریا در ایتالیا و مسجد ایاصوفیا در ترکیه می باشد. این بنا بعنوان پنجمین بنای تاریخی مهم در کشور به شمار می رود.
کهن‌ترین بنای آرامگاهی ابهر ( پیر احمد زهرنوش)
این بنا در منتهی الیه جنوبی ابهر قرار گرفته و شامل بقعه و چند واحد الحاقی در شمال غربی آن است. بنای اصلی آرامگاه، از دو طبقه تشکیل یافته که طبقه زیرین، محل آرامگاه و تالار بالایی، محل خانقاه و جایگاه ذکر و بحث دراویش بوده است. دیوار خارجی بنا که از آجر و با نقش ساده ساخته شده است، دارای پیش و پس سازی هایی است که جلوه خاصی به مجموعه بخشیده است پلان این اثر تاریخی هشت ضلعی می‌باشد که گنبد یک پوش آن با هنرمندی تمام اجرا گردیده است. تبدیل فضای هشت ضلعی به سطح و محیط مدور برای اعمال گنبدزنی به مدد فیلپوشهای متقارن که مزین به قاببندیهای زیبای گچبری شده‌ایست انجام پذیرفته است. همچنین برای تعدیل دما و رطوبت و تامین نور و روشنایی و بخشهایی از بدنه این فیلپوشها نورگیرهایی جا گرفته‌اند. در داخل بقعه و زیر گنبد، در چهار گوشه، چهار ترنبه زده شده و طح چهار ضلعی به هشت ضلعی تبدیل گشته است. در طاقنماهای میان هر دو ترنبه نور گیری جا سازی شده است. بر فراز بقعه، گنبدی مخروطی شکل بر پا شده که به زیبایی این مجموعه افزوده است. بنا، از آثار قرن نهم شناخته شده و مدفن سه تن از مشایخ صوفیه به نامهای شیخ ابو بکر محمد بن عبد الله بن حارث ابهری
مقبره قیدار نبی
بنای آرامگاهی قیدار نبی در جنوب غربی شهرستان قیدار (خدابنده) و در دامنه ارتفاعات با همین نام قرار دارد این بنا متعلق به قیداربن اسماعیل بن ابراهیم (علیه السلام) از پیامبران است، این مسئله با استشهاد 65 نفر ز علمای طراز اول مورد تأیید قرار گرفته و بدین ترتیب شایعه اختصاص بنا به قبر بلغارخاتون زن غازان خان مغول مردود شده است. در کتاب منهاج البرا عه تألیف میرزا حبیب الله هاشمی خویی شجره نامه حضرت بدین شرح ذکر شده است. «محمد بن عبدالله(ص) بن عبدالمطلب و اسمه پیبه بن هاشم واسمه عمروبن عبدالمناف واسمه شیبه بن هاشم واسمه عمروبن عبدالمناف واسمه المغیره بن قصی واسمه زیدبن کلاب بن مره بن کعب بن لوی بن غالب بن فهربن مالک بن النصر و هو قریش بن کنانه بن جزیمه بن مدرکه بن الیاس بن مفربن نزاربن معبدبن عدنان بن اود بن لیسع بن الهمیسع بن سلامان بن بنت بن حمل بن قیدار بن اسماعیل بن ابراهیم (علیه السلام) بن تاریخ بن ناخور بن ساروع بن آدم (علیه السلام). همچنین در کتاب جلاء الیون تألیف محمد باقر مجلسی نیز بر همین منوال شجره قیدار نبی را به ابراهیم و آدم علیه السلام نسبت داده است. کتیبه ها و شیوه های تزئینی بنا گویای آن است که سازه‌های معماری آن بایستی در دورانهای مختلفی انجام پذیرفته باشد، از جمله قدیمی‌ترین کتیبه برجای مانده در ضلع جنوبی صحن گنبددار به تاریخ 719 هجری قمری که به تجدید ساخت آرمگاه توسط بلغان خاتون همسر غازان خان ششمین سلطان ایلخانی اشاره می‌کند و کتیبه أی دیگر در همان صحن که به شرح انجام تعمیرات بنا توسط تیمورخان به سال 751 هجری قمری می‌پردازد. آرامگاه قیدار نبی با میانسرای مطبق دارای گنبد ناقوسی شکلی است با کاربندی زیبا که در سطوح داخلی مزین به نگاره‌های گیاهی و جانوری گچبری شده‌ای می باشد. این بنای آرامگاهی به شماره 321 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
مقبره مولانا حسن کاشی
این مقبره در زمان شاه طهماسب صفوی برای «مولانا حسن کاشی» معروف به «شیرازی» از علمای حکمت الهی در جنوب شرق محوطه تاریخی گنبد سلطانیه ساخته شد. این مقبره بر اساس نمونه‌های مقبره‌سازی عصر صفوی ساخته شده است. یعنی که نقشه هشت ضلعی بنا در نمای داخلی تبدیل به فضای چلیپایی می‌شود.
ویژگی‌های بارز این بنا عبارتند از
کاربرد خط معقلی یا بنایی به شیوه آجر و کاشی فیروزه‌ای رنگ بر گلوی گنبد و نمای خارجی بدنه، قرینه‌سازی در ساختار و تزیینات مقرنسی معلقی به رنگ سفید و قهوه‌ای در سطوح داخلی گنبد.
شیخ براق بابا
شیخ براق بابا از بزرگان مسلک مولویه و خاصان دربار سلطان محمد خدابنده (الجایتو) بوده است. مقبره شیخ براق در جنوب باختری محوطه تاریخی سلطانیه قرار گرفته و در گویش مردم این منطقه کچه بورک (کلاه نمدی) نامیده می شود. قدمت این مقبره به دوره ایلخانان مغول می رسد و بنای آن از نوع مقابر برجی هشت ضلعی است که در بخشی از آن خانقاه نیز به چشم می خورد.
بقعه امامزاده ام البنین
بقعه امامزاده ام البنین از بقعه های قدیمی شهرستان زنجان است که در 30 کیلومتری جنوب خاوری شهر زنجان و در روستای سلمان کندی قرار دارد. این بنا مزار بزرگوارانی چون امامزاده ام البنین، امامزاده حسن، امامزاده ابراهیم، امامزاده طاهر و امامزاده جعفر است. کتیبه ای از نوع سنگ های آهکی در این بنا وجود دارد که تاریخ قرن هفتم هجری قمری(سال 615) را نشان می دهد.
بازار
مجموعه تاریخی بازار زنجان در قلب بافت قدیمی که روزگاری مشرف به دروازه قلتوق، دروازه جنوبی شهر بودقرار دارد، این بازار که طویلترین بازار ایران می باشد از سوی غرب و شرق گسترده شده بدین لحاظ بازار پائین و بازاربالا تقسیم و نامگذاری شده است. طبق اسناد و متون تاریخی ساخت آن در سال 1205هجری قمری در دوران حکومت آقامحمد خان قاجار آغاز و به سال 1213هجری قمری مقارن حکومت فتحعلی شاه قاجار پایان پذیرفته است. و در دوره های بعد نیز به بنای آن افزوده شد از جمله ساخت چندین سرا، مسجد، گرمابه و... مجموعه بازار بالا مشتمل بربازار قیصریه، بازار بزازها، حجت الاسلام، امامزاده و عبد العلی بیک است . این مجموعه از نظر تولید و عرضه کالا و خدمات جنبی وابسته، بسیار غنی و مهمترین مرکزاقتصادی و تجاری شهر محسوب می شده است. بازار زنجان از نظر تولید و نوع فعالیتبه هشت راسته تقسیم می شود از جمله راسته زرگرها ، کفاشها ، بزازها ، سراجها ازکاروانسراهای جالب این مجموعه که نقش مؤثری در عرضة کالاها ایفا نموده، سرا یاکاروانسرای حاج علی قلی و سرای حاج کربلایی علی را می توان نام برد احتمالاًدر سال 1300 ه.ق تکمیل شده است. گستردگی جغرافیایی بازار از یک سو و تنوع راسته ها، تعدد سراها و کاوانسراهای درون شهری در راسته های فرعی که هرکدام به نامی و به فعالیتی خاص اختصاص یافته از سوی دیگر، همچنین وجود مساجد فراوان گویای پویایی این مجموعه فرهنگی، اقتصادی، تاریخی و هنری در طول زمان و به فراخور اوضاع و شرایط حاکم بوده .خصوصا از نقطه نظر بکاربردن تکنیک های معماری و سبکها وشیوه های تزئینی دوران قاجار که در راسته ها ،حجره ها ،چهار سوقها ، مساجد، سراها و کاروانسراهایدرون شهری،گرمابه ها به زیباترین شکل و شیوهای اجرا شده است. از جمله کاربرد انواعطاق و قوسهای هلالی، جناغی و ضربی، گهواره أی خاصه در راسته های اصلی و فرعی مزین به آجرچینیهایی با طرحهای مختلف هندسی، خفته و راسته، حصیری و بکارگیری تکنیک آجر وکاشی، و کاشیکاری به رنگها و طرحهای قاجاری درسطوح خارجی و داخلی بنا ها، طاقنماها، طاق و قوسهاو همچنین ستون نماهای گلدانی در مساجد و سراها قابل ذکر می باشدکه اوج این سبک های معماری و شیوه ها و نو آوریها ی تزئینی در اجزا و ارکان مساجدخاصه مسجد جامع به ظهور رسیده و این مجموعه را در طول تاریخ خود تبدیل به یکی ازیادمانهای ارزشمند و زیبای هنری و معماری دوران قاجار ساخته این مجموعه در فهرست آثار ملی کشور به شماره 444/1/14/6/1374 به ثبت رسیده است.
حمام
از آثار دیگری که از نظر معماری دارای ارزش و اعتبار می باشد، حمام های قدیمی اند که اساساً به لحاظ رعایت، دو عامل تعیین کننده پایین تر از کف معابر در محلات ساخته شده اند. عامل نخستین سوار شدن آب مورد نیاز به سیستم آبرسانی گرمابه و دیگری گرم بودن فضای حمام در زمستانهای سرد منطقه، مدنظر بوده است. طرح و پلان گرمابه ها تقریباً یکسان اجرا شده و درب ورودی آنها عموماً از معابر دارای زاویه 90 درجه است. بدین ترتیب امکان هرگونه دید مستقیم را از معابر به لحاظ رعایت موازین شرعی سلب می نماید. زاویه سوم به یک هشتی در دار منتهی می شود که این هشتی هم از نظر حفاظت دید و هم نظر ایجاد تعادل در هوای ورود و خروج نقش اساسی را ایفا نموده است. پس از هشتی محوطه رختکن در طرحهای مختلف هندسی با سقف گنبد دار قرار گرفته و در وسط آن حوض و در اطراف سکوهای نشیمن جهت لباس پوشیدن و کندن در نظر گرفته شده است. فاصله فضای رختکن و قسمت اصلی استحمام را دالان اشغال نموده و سرویسهای بهداشتی و نظافت در آن جای گرفته است. وجود این فضا از نظر مسائل سنتی و ایجاد تعادل هوای گرم داخل گرمابه و فضای رختکن امری لازم و ضروری به نظر می رسد که معماران زنجانی با فکر خلاق خود در ایجاد آن توفیق یافته اند. فضای چهارم از ورودی، قسمت استحمام گرمابه را تشکیل داده که شامل یک شاه نشین و دو الی سه باب خلوت نشین و یک خزینه می باشد. از نظر عملکرد این فضاها در قسمت شاه نشین که اندکی بلندتر از فضای گرمابه است، جهت متمولین، که از کارگران گرمابه جهت استحمام استفاده می شده، اختصاص دارد. فضای خلوت نشین به مردم عادی که خود استحمام می نموده اند تعبیه شده است. نوع سقف در فضای اصلی و شاه نشین بصورت گنبد و در فضای خلوت نشین ها از طاق استفاده شده است که نوع آن عموماً از قوسهای خوزی است. تأسیسات جانبی گرمابه های قدیمی عبارتند از آتش خانه یا تن، انبار آب گرم، آب سرد و غیره که فاقد ارزش معماری است. عموماً گرمابه ها از آجر، سنگ و ملاط ساروج ساخته شده و دارای استحکام و مقاومت لازم در مسایل ایستایی است.
گرمابه حاج داداش
گرمابه حاج داداش که هم اکنون به عنوان چایخانه سنتی از آن استفاده می شود، در بازار پایین شهر زنجان جای گرفته و در دوره قاجاریه ساخته شده است. فضای اصلی این گرمابه شامل هشتی، بینه، میان در، گرمخانه و خلوتی است. زیباترین قسمت این گرمابه فضای بینه آن است که در آن طاق اصلی بر روی چهار ستون سنگی با سرستون های مکعبی و بدنه مارپیچی قرار گرفته است. دسترسی به این بنا از سوی بازار و از کوچه سید لر که حسینیه اعظم در آن قرار گرفته، امکان پذیر است.
گرمابه میر بها
گرمابه میر بها از بناهای دوره قاجاریه است که در راسته بازار پایین، در بخش قدیمی شهر زنجان قرار گرفته و کاملاً از سبک معماری دوره قاجار تبعیت کرده است.
گرمابه قیصریه
گرمابه قیصریه از بناهای دوره قاجار است که در داخل شهر زنجان در بازار قیصریه قرار گرفته است.
حمام سالار
حمام سالار که در محوطه ارگ سلطنتی قرار گرفته در دوره قاجاریه و توسط سیف علی خان کلانتر ساخته شده و در دوره پهلوی به نام حمام سالار مشهور شده است. هم اکنون این حمام در حال آماده سازی برای احداث سفره خانه سنتی در محوطه ارگ می باشد.
بنای رختشویخانه
این بنا در داخل شهر زنجان واقع شده و بنای نسبتاً وسیعی است که جهت شستشوی لباس توسط عموم مورد استفاده قرار می گرفته است. این بنا به دستور مرحوم عل اکبر توفیقی شهردار وقت زنجان حدود هفت دهه پیش احداث گردیده است و هم اکنون بعنوان موزه مردم شناسی مورد بازدید گردشگران داخلی و خارجی قرار می گیرد.
حمام سینا
حمام سینا نیز یکی دیگر از حمام های تاریخی است که در شهر زنجان واقع شده است.
حمام حسینیه اعظم
مسجد و گرمابه حسینیه اعظم در جنوبی‌ترین بخش بافت قدیمی شهر زنجان، در محله‌ای معروف به «سیدلر» که سابق مشرف به دروازه جنوبی (دروازه قلتوق) بود، قرار دارد. در کتیبه‌ای که بر پیشانی فضای ورودی بنا به خط نستعلیق حجاری شده، آمده است این بنا به سال 1292 هـ .ق توسط «میر هدایت الله ملک‌التجار» از متمکنین دوره ناصرالدین شاه قاجار مرمت شده است. این گرمابه شامل فضاهای سربینه، بینه، میان‌در، گرمخانه، خلوتی و خزینه است. بزرگی و وسعت این فضاها به نوعی نشان دهنده پویایی و اهمیت بنا در زمان برپایی آن است.
حمام یان یان خرم‌دره
واژه «یان یان» در زبان ترکی فعل امر از مصدر «یانماق» به معنای سوختن است. بنای تاریخی حمام یان یان از آثار دوران قاجار است. این بنا در زمان برپایی در منتهی‌الیه شمال شهر خرم‌دره، در ساحل رودخانه ابهر چای (ابهررود) قرار داشت. امروزه با گسترش شهر، این بنا به سمت جاده ترانزیت و در مرکز شهر واقع شده است. نزدیکی این حمام به رودخانه، احتمالاً به منظور دفع فاضلاب و یا استفاده از آب آن بوده است. نقشه حمام دارای کلیه عناصر و اجزای مورد لزوم در حمام است. ورودی بنا پس از عبور از دوازده پله، به فضایی با عملکرد هشتی متنهی می‌شود و از آن به سربینه راه می‌یابد. سربینه فضایی هشت ضلعی است و در اضلاع آن فضاهای کوچک و بزرگی جهت استقرار ملزومات، تجهیزات و لباس مراجعه کنندگان تعبیه شده است. در سمت شمال شرقی آن اتاق نسبتاً کوچکی دیده می‌شود که احتمالاً محل لباس و ملزومات اشخاص بخصوص چون متمولین و بزرگان سیاسی ـ مذهبی شهر بوده است. فضای سرویسهای بهداشتی در سمت شمالی حمام و در حد فاصل رختکن و محل استحمام تعبیه شده است. در حد فاصل این دو فضا، راهروی باریکی به عرض 10/1 متر و به طول 30/5 متر دیده می‌شود. این فضا مانع از افت حرارت در محل استحمام است. چهارمین فضای این بنا، عنصر اصلی گرمابه و محل استحمام است. این فضا مانند فضای سربینه، هشت ضلعی غیر منتظم است و طول اضلاع بزرگ آن 40/5 متر و طول اضلاع کوچک آن 15/1 متر است. در سه ضلع آن فضاهایی جهت شستشو و استحمام تعبیه شده است. این محل مخصوص کسانی بوده که برای شستشو خود از کارگران حمام استفاده می‌کردند. در ضلع شمال غربی، فضایی موسوم به خلوتی قرار دارد. در ضلع جنوب شرقی حمام، محل مخصوص نظافت و در ضلع غربی آن خزینه آب گرم قرار دارد. مصالح تشکیل دهنده بنا، لاشه سنگ و ملات آن گل و آهک است و برای عایق‌کاری سطوح داخلی آن از ساروج استفاده شده است. قوسهای مجموعه عموماً از نوع پنج و هفت کند و قوسهای سه بخشی، اما دارای اشکال هندسی است.
مرد نمکی زنجان
در زمستان سال 1372 ش، معدن‌کاران نمک به هنگام خاک‌برداری و استخراج نمک از این معدن با نیم تنه یک جسد با ریش و موی بلند مواجه می‌شوند. پس از مطلع شدن میراث فرهنگی استان زنجان، کاوش منطقه از تاریخ ششم بهمن ماه همان سال آغاز و منجر به کشف یک ساق پا درون چکمه چرمی، سه قبضه چاقو، شلوارک، شئیء نقره‌ای به نام گوش پاک کن، قلاب سنگ، تکه‌های طناب چرمی، سنگ ساب، گردو، تکه‌های سفال و چند تکه پارچه منقوش و خرده‌های استخوان شد. بررسی باستان‌شناسی معدن نشان داد که این محل در دوران باستان مورد استفاده و استخراج قرار داشته و تونل‌های متعددی در داخل آن کنده شده است. یکی از این تونل‌های نمک که حدود چهل و پنج متر طول داشت، از سمت جنوب غربی به طرف شمال شرقی حفر شده و دهانة آن به طرف داخل کم‌تر شده بود. احتمالاً در اواسط همین تونل جسد مکشوفه مدفون بوده است. بررسی‌های اولیه باستان‌شناسی و مقایسه‌های تطبیقی بین آرایش مو و پوشش در دورانهای مختلف تاریخ، جسد مکشوفه «مرد نمکی» را به قرن هشتم ق.م و اقوام سکایی نسبت می‌داد. اما پس از بررسی‌های دقیق و انجام سالیابی کربن 14 روی نمونه‌های مختلف استخوان و پارچه قدمت این مجموعه هزار و هفت‌صد سال پیش تعیین شد. مشخصات ظاهری یعنی نوع پوشش و وجود گوشوارة طلا در گوش سمت چپ و ابزار همراه مرد نمکی، او را یک فرد عادی یا یک کارگر معدن معرفی نمی‌کند. داشتن موهای بلند و مجعد، آویختن گوشواره، داشتن ریش‌های بلند که گاه با جواهرات تزیین می‌شد، از خصوصیات مردهای دورة ساسانی است. یک نوع از کفش‌های این دوره نیز موزه یا چکمه‌های مخصوص سوارکاری که ساق آنها در قسمت بالا بزرگ‌تر می‌شد، است. با چشم‌پوشی از جزییات و تفاوت‌های کم اهمیت، مشخصات فوق با مرد نمکی مطابقت دارد. نظر به اهمیت ویژه این کشف که توجه جهانیان را به این امر معطوف داشت و به لحاظ حفظ این مجموعه ارزشمند در فضایی مناسب و انجام مطالعات و بررسی‌های لازم، در حال حاضر این مجموعه در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود و روزانه مورد بازدید علاقمندان کثیری است.
تپه قلعه ابهر (تل دارا)
این اثر تاریخی که به عنوان خاستگاه اولیه شهر ابهر و به تپه قلعه شهرت دارد، در ساحل راست ابهررود و در حد شرقی شهر فعلی قرار دارد. این محل یکی از قدیمی‌ترین استقرارهای انسانی در منطقه به شمار می‌رود و حداقل از هزاره چهارم ق.م به طور مداوم مورد استفاده و سکونت قرار گرفته است. از آثار و بقایای زیستی و مشخص آن سفال‌های قرمز رنگ منقوش به نقوش هندسی سیاه رنگ است.
معدن نمک چهرآباد
این معدن در یک کیلومتری جنوب روستای «حمزه لو»، در زیر تپه‌های مشرف به رودخانه مهرآباد، قرار دارد.
تپه صایین قلعه
تپه تاریخی صایین قلعه، به هزاره اول پیش از میلاد تعلق دارد با وسعت 40×60 و ارتفاع چهار متر، در داخل محوطه امام زاده یحیی (ع) قرار گرفته است. گمانه های موجود حاکی از این است که وسعت این تپه تاریخی بیش تر از تپه امروزی بوده است. قبرهای موجود در محوطه از زیست انسان ها در این تپه و در سه دوره مشخص در این تپه حکایت دارد. آثار کشف شده از این تپه بر استقرار انسان ها در هزاره اول قبل از میلاد، قرن هشتم هجری قمری و آثار مربوط به دوره های جدید تر اسلامی گواهی می دهند.
محوطه تاریخی تپه قلعه
محوطه تاریخی تپه قلعه در روستای قلعه در سه کیلومتری شمال باختری سلطانیه، در قسمت جنوب باختری چمن سلطانیه، به ابعاد 140×70 متر و به ارتفاع 15 متر قرار گرفته است. این تپه از نظر آثار باستانی بسیار غنی بوده و براساس مطالعات انجام شده روی سه لایه از این تپه، نتایج خوبی به دست آمده است. در لایه های زیرین قلعه تپه، سفال هایی با نقش داغدار دیده شده که به وفور در لایه‌های پایین و اطراف تپه پراکنده شده و انتساب نخستین لایه تمدنی آن را به اواخر هزاره دوم قبل از میلاد تایید مى کنند. فراوانی ظروف معروف سلطان آبادی و سفال‌های مشخصه سلطانیه با لعاب فیروزه‌ای و نقش مشکى در لایه دوم، تعلق آن را به دوران ایلخانی قطعی کرده است. لایه سوم تپه قلعه نیز به بقایای قصر معروف فتحعلی شاه قاجار تعلق دارد . پژوهشگران و باستانشناسان، تپه قلعه سلطانیه را بقایای قصر سوگلی فتحعلی شاه قاجار می دانند.
تپه نور
تپه تاریخی نور که قدمت آن به هزاره اول و دوم قبل از میلاد می رسد، در قسمت جنوبی چمن سلطانیه به ابعاد 150×150 و به ارتفاع 17 متر قرار گرفته است . این تپه در انتهای محله دارالشفاء واقع شده و در حفاری‌های انجام گرفته، دو دوره ساختمانی مشخص، را نشان می دهد . یکی از این دوران اواخر هزاره اول و اوایل هزاره دوم پیش از میلاد و دیگری دوره ایلخانی است. پلان و عناصر معماری به دست آمده از لایه های بالایی تراین تپه ، انتساب آن را به دوره ایلخانی محرز می کند. لایه نخستین این محوطه تاریخی با توجه به پراکندگی سفال‌های خاکستری تیره و مطالعه یک قبرستان پیش از تاریخ که در یک کیلومتری آن واقع شده است، تمدن ساکنان این تپه را در ردیف تمدن‌های اواخر هزاره اول و اوایل هزاره دوم قبل از میلاد قرار مى‌دهد.
منجیق تپه
منجیق تپه در روستای نیماور قرار گرفته و قدمت آن به هزاره اول قبل از میلاد می رسد.
محوطه تاریخی تپه یونجه
محوطه تاریخی تپه یونجه زار به هزاره دوم پیش از میلاد نسبت داده می شود . این تپه در نزدیکی روستای دهجلال و به فاصله هفت کیلومتری جنوب سلطانیه در سمت چپ جاده سلطانیه - خدابنده قرار گرفته است.
مراد تپه
مراد تپه در روستای یوسف آباد از توابع شهرستان ابهر قرار گرفته است و پیشینه آن به قرون ششم و هفتم هجری قمری مربوط می رسد. این تپه توسط سازمان ملی میراث فرهنگی و با شماره 1132 به ثبت تاریخی رسیده است.
تپه دیزج آباد
تپه دیزج آباد که به هزاره دوم پیش از میلاد نسبت داده می شود، در نزدیکی روستای دیزج آباد و به فاصله 10 کیلومتری باختر سلطانیه در سمت راست جاده ترانزیتی زنجان - تهران واقع شده است. ظروف مختلف به دست آمده از این منطقه سفال‌های نخودی و خاکستری رنگ، ظروف با لبه‌های صاف، لوله‌های بلند و کاسه‌های دسته دار که مورد مطالعه پژوهشگران قرار گرفته اند، نسبت این محوطه را با هزاره دوم قبل از میلاد ثابت می کنند.
تپه های پیوسته ابهر
تپه های پیوسته دو تپه بزرگ و کوچک هستند که در فاصله 150 متری از یکدیگر در چمن سلطانیه و به فاصله سه کیلومتری شمال باختری گنبد سلطانیه در طرف راست جاده ترانزیتی زنجان - تهران قرار گرفته اند و درحد فاصل آن ها آثار سطحی به وضوح قابل تشخیص است . تپه بزرگ تر دارای ابعاد 100×100 متر و ارتفاع 4 متر و تپه کوچک تر دارای ابعاد 57× 62 متر و ارتفاع 5/1 متر واقع شده است . آثار به دست آمده از این تپه ها بر وجود تمدنی ناشناخته در منطقه گواهی می دهند.
سنبل آباد
در فاصله هفت کیلومتری شمال باختری گنبد سلطانیه و در روستای سنبل آباد در داخل چمن سلطانیه، تپه ای به وسعت 75×60 و ارتفاع 8 متر قرار گرفته است که مطالعه و مقایسه سفال‌های پراکنده آن قدمت تپه را تا اوایل قرن های اولیه میلادی و دوران تیموریان نشان می‌دهد. به عبارت دیگر در این تپه تمدنی حدوداً 800 ساله قابل تعقیب و شناسایی است.
تپه های سعید آباد
تپه های سعید آباد (کرسف) در جنوب باختری سلطانیه واقع شده و دارای ارزش های باستان شناسی هستند.
علمدار تپه
علمدار تپه، تپه کوچکی است که در قسمت شمال باختری امامزاده زیدالکبیر ابهر قرار گرفته و مردم محلی اعتقادات خاصی نسبت به آن دارند و آن را مقدس می دانند . گفته می شود که مردم محلی هنگام دچار شدن به تب و لرز مدتی بر روی این تپه می خوابند و عقیده دارند که تب آن ها قطع خواهد شد و بهبودی حاصل خواهند کرد.
روستای قروه
روستای قروه در فاصله شانزده کیلومتری شرق ابهر و در امتداد رودخانه ابهررود به طرف تاکستان قرار دارد. معماری سیویل و صخره‌ای این روستا بسیار جالب و در خور توجه است. اکثر خانه‌های این روستا روی صخره‌هایی بنا شده‌اند که زیربنای روستا را تشکیل می‌دهد. رودخانه ابهررود از میان این روستا عبور می‌کند و اکثر خانه‌های قدیمی در دو طرف رودخانه و مشرف به آن روی سنگ‌های بزرگ بنا شده‌اند. این روستا از مناطق قدیمی استان زنجان است و یکی از آثار ارزشمند دوران سلجوقی (قرن پنجم هـ.ق) به نام مسجد جامع قروه را در خود جای داده است. این مسجد به سبک چهار طاقی ساخته شده و گنبد زیبای آن به واسطة چهار فیل‌پوش بر روی اضلاع چهارگانه آن استوار گشته است. از دیگر آثار تاریخی روستای قروه بنای امامزاده عبدالخیر است که در وسط یک تپه قبرستان تاریخی قرار گرفته است. این قبرستان توسط باغهای انگور و میوه محصور شده است.
روستای سجاس
این روستا که هم اکنون به شهر تبدیل شده از توابع شهرستان خدابنده است و در یک منطقة دشتی قرار دارد. رودخانة سجاس رود از میان آن می‌گذرد و دارای آب و هوای سرد و خشک است. آثار و بقایای تاریخی موجود در این منطقه بیانگر عظمت آن در دوره‌های مختلف اسلامی است. از جمله آثار دیدنی و برجسته روستای سجاس می‌توان به مسجد جامع سجاس متعلق به دورة سلجوقی اشاره کرد که تزیینات گچبری آن با گچبری‌های مساجد جامع اصفهان، قزوین و قروه قابل مقایسه است.
روستای ویر
روستای ویر از توابع سلطانیة ابهر است و در یک منطقة کوهپایه‌ای قرار دارد. این روستا یکی از محوطه‌های تاریخی بسیار جالب و دیدنی به نام معبد صخره‌ای داش کسن را در خود جای داده است.
روستای خویین
روستای خویین از توابع شهرستان ایجرود، در سه کیلومتری ضلع غربی جاده زنجان ـ بیجار در دره‌ای سرسبز و مشجر قرار دارد. این روستا در ارتفاع 760 متری از سطح دریا قرار دارد و دارای آب و هوای کوهستانی است. این روستا دارای آثار تاریخی متعددی شامل اتلال، برج یا میل راهنما (برای مسافران و کاروان‌ها)، آسیاب‌های آبی، بازار قدیمی، گرمابه، مساجد، گورستان قدیمی و پناهگاه زیرزمینی موسوم به «دژمنده» است.
نگاره‌های سنگی ویر (داش کسن)
معبد صخره‌ای داش کسن ـ به معنای سنگ تراشیده یا بریده سنگ ـ در جنوب شرقی روستای «ویر» در سینه‌کش ارتفاعات محلی سلطانیه قرار دارد. در این معبد علاوه بر استفاده از فن‌آوری پیش‌رفته زمان که پیامد رشد و تکامل فن سنگ‌تراشی با ابزار فلزی است، انتخاب مناسب‌ترین نقطه نسبت به نقاط همجوار، نمودار توجه و آشنایی کامل سازندگان آن با دانش زمین‌شناسی و معدن‌شناسی است. به نظر می‌آید هنرمندان خلاق معبد صخره‌ای، در خلق حجاری‌ها و کنده‌کاری‌های زیبا که در غرب و شرق این نیایشگاه گسترده شده است، علاوه بر مهارت در شیوه سنگ‌تراشی، از پاره‌ای اصول پیکرتراشی نیز الهام گرفته‌اند. ظهور و پیدایش این معبد صخره‌ای را می‌توان با توجه به شکل معماری چلیپایی آن و وجود فضاهایی مانند مهرابه‌های مهرپرستان، متعلق به سده‌های اول و دوم میلادی دانست. هر جند شیوة پرداخت نقوش آن متأثر از اوضاع اجتماعی ایران در سدة هشتم هـ .ق است. نقوش حجاری شده اژدها، طرحهای گیاهی، ردیفی از بن‌نگاره‌ها بر روی گلدان‌هایی در دو سوی طاق هلالی ـ در دهه‌ها و سده‌های بعد این شیوه تزیینی را بر گرداگرد ایوان‌های مساجد می‌بینیم. همراه با محرابی‌هایی با تزیینات مقرنسی، آمیزه‌ای از هنر ایران و چین را با مفهوم و محتوایی دیگر به نمایش گذاشته است. اژدها در هنر و اندیشه ایرانی نماد ظلم، ستم و پلیدی است و با نفوذ قوم فاتح هم‌چون محافظ همیشه بیدار که نشان از ارزانی، خیر، برکت، دولت و سلطنت دارد، در هنر ایران جای می‌گیرد.
آب انبار و قنات
آب انبارهای شهر زنجان از نظر معماری و نقشه به طور یکسان شامل یک الی دو فضای مخصوص جمع شدن آب است. ته نشست گل ولای در فضای نخستین انجام می‌گرفت و مخزن دوم، آب نسبتاً صاف و زلالی را در خود جاری می‌ساخت. فضای سوم که محل برداشت آب بود، دارای یک پلة نسبتاً طویل بود و عموماً «قرخ ایاق» (چهل پله) نامیده می‌شد. این آب انبارها با عناصری نظیر لاشه سنگ، آجر و ملات ساروج با استحکام هر چه بیشتر ساخته شده‌اند. فلکة خروجی آب به لحاظ عبور آب صاف شده، عموماً اندکی بالاتر از کف آب انبار تعبیه شده و غالباً دارای فاضلاب جهت لایروبی گل و لای است. این آب انبارها تا قبل از لوله‌کشی مورد استفاده اهالی شهر بوده است. شکل مخزن آب انبارها علی‌رغم مناطق کویری که عمدتاً به صورت دایره‌ای است، به شکل چهارگوش مربع یا مستطیل است. پوشش سقف آنها معمولاً با طاق آهنگ و طاق و تویزه صورت گرفته است. در همة آب انبارها مخزن همواره مجاور پاشیر به چشم می‌خورد. اکثر آب انبارها در این منطقه به صورت بسیار ساده احداث شده است و فقط در سردرهای به جای مانده، حرکاتی با آجر به شکل قوس در نما دیده می‌شود. در اجرای این بناها از روش قرقی یا ریخته‌ای استفاده شده و حجم جزرها و اندام‌ها قبل از خاک‌برداری کلی برداشته شده و سپس با شفته آهک پر شده است و این کار به استحکام و دوام آن افزوده است. از خصوصیات قابل توجه دیگر می‌توان احداث این بناها را در مجاور مسجد محله که بیشتر مردم به آسانی به آن دسترسی داشتند، نام برد. در حال حاضر آب انبارهای قابل دسترسی عبارتند از: آب انبار حاجی میربهاءالدین واقع در خیابان امام، طبقه زیرین مسجد میربهاءالدین، آب انبار مسجد یری پایین واقع در خیابان سعدی جنوبی، جنب مسجدی یری پایین، آب انبار مسجد یری بالا واقع در محلة یری بالا در محدودة مسجد، آب انبار رختشویخانه واقع در ضلع شمالی بنای تاریخی رختشویخانه، آب انبار حاجی لطف‌الله واقع در طبقة زیرین مسجد شیخ علی در بازار پایین، آب انبار عباسقلی خان واقع در خیابان سعدی وسط، جنب مسجد عباسقلی خان، آب انبار حاجی مجید در خیابان سعدی وسط، رو به روی مسجد عباسقلی خان و آب انبار سقالر واقع در مجلة سقالر در خیابان فرودسی، جنب مسجد سقالر.
آب انبار رختشویخانه
در محلة عباسقلی خان و فضایی موسوم به بابا جامال چوقوری «گودال بابا جمال» بنای عظیمی با عملکرد دو گانه قرار دارد. قسمت اصلی آن رختشویخانه (محل شستشوی لباس) و قسمت دوم آن آب انبار شهر بوده است. آب انبار این رختشویخانه در سال 1307 ش توسط مرحوم علی اکبر توفیقی (رئیس بلدیة شهر) ساخته شد. معمار این مجموعه برادران اکبر بنا و استاد اسماعیل بودند که مدت پانزده ماه به ساخت این مجموعه اشتغال داشتند. آب مجموعة رختشویخانه توسط قناب حاجی میربهاءالدین تامین می‌شد. اجرای مخزن به روش قرقی و آب‌بندی آن با ملات ساروج تا ارتفاع دو متر در دیواره‌ها و کف انجام شده است. در منتهی‌الیه طاق‌ها و دیوار سمت جنوبی، پنجره‌ای به منظور تبادل هوا ایجاد شده که در نوع خود قابل توجه است. مخزن آب انبار در بازسازی‌های اخیر این مجموعه، به نمایشگاه تغییر کاربری داده است.
آب انبار حاجی میربهاء الدین
این آب انبار در محدودة ضلع شمالی محله بازار و در زیر مسجد حاجی میربهاء الدین قرار دارد. نام این آب انبار از بانی آن گرفته شده است. ایشان یکی از تجار دورة ناصرالدین شاه قاجار بود و بناها و آثار متعددی مانند پل میربهاء الدین در رودخانه قزل اوزن، قنات میربهاء الدین ، حمام و ... از وی به یادگار مانده است. حدود یک چهارم مجموعة آب انبار و مسجد حاجی میر بهاءالدین در جریان احداث خیابان امام تخریب شده است. این آب انبار از قناتی که سازندة آن ایجاد نمود، از سمت شمال تأمین می‌شد. روش اجرای آن به روش ریخته‌ای (قرقی) بود و حجم جرزها قبل از خاک‌برداری عمومی برداشته و شفته آهک ریخته شده است. سقف این فضا با استفاده از طاق و تویزه‌ها مسقف شده است. کف و دیوارها به جهت آب‌بندی تا ارتفاع دو متر با ملات ساروج اندود شده است.
آب انبار مسجد یری پایین
این آب انبار در فضای مجاور این مسجد و در منتهی‌الیه سمت جنوب شرقی شهر قدیم (داخل قلعه) قرار دارد. این آب انبار به شکل مستطیل و در فضایی به مساحت حدود بیست و چهار متر مربع ساخته شده است. تاریخ احداث این آب انبار مشخص نیست، اما هم‌جواری آن با مسجد و شباهت معماری این دو عنصر، بازگو کننده هم‌زمانی این دو بنا است. به استناد کتیبه مسجد، احداث مسجد یری پایین در سال 1300 ش صورت گرفته است. آب این آب انبار به وسیلة جویهای سطح الارضی و با استفاده از آب قنات «قیز قید» تأمین می‌شد. مصالح به کار رفته در این بنا آجر و ملات ماسه آهک است و سقف آن با قوس خوزی (رومی) مسقف شده است. این آب انبار در سال‌های اخیر به عنوان موتورخانه در اختیار مسجد قرار داده شده است.
آب انبار مسجد یری بالا
این آب انبار در جنب مسجد و محله‌ای موسوم به همین نام قرار دارد. آب انبار و حجرات مسجد به صورت مجموعه‌ای احداث شده‌اند. با توجه به معماری آب انبار و هم‌زمانی احداث آن با مسجد چنین استنباط می‌شود که این آب انبار حدود سال 1285 ش ساخته شده و بانی آن شخصی به نام «آقا شیخ حسین جوقینی» بوده است که با همکاری و همیاری اهل محل اقدام به ساخت این بنا کرد. آب این آب انبار از قنات قیز قید تأمین می‌شد و از طریق جویهای سطح الارضی، پس از گذشتن از محله‌های «داوود قلی» و «عباسقلی خان» این آب انبار را پر می‌کرد. با توجه به ارتفاع دو متری ساروج، می‌توان گفت گنجایش مخزن این آب انبار حدود 186 متر مکعب است.
آب انبار حاجی لطف الله
این آب انبار در منتهی‌الیه غربی محله بازار و در جنب مسجد شیخ علی قرار دارد. به استناد کتیبة موجود در این محل، احداث بنا به همت مرحوم حاجی لطف الله نامی اتفاق افتاده و تاریخ آن متعلق به سال 1315 هـ .ق است. کتیبة آب انبار به خط نستعلیق به این مضمون بر روی سنگ حک شده است: «مرحوم حاجی لطف الله به تاریخ 1315 هـ .ق» آب این آب انبار از طریق قنات «حاجی یوسف» تأمین می‌شد. مخزن این آب انبار هم به روش ریخته‌ای اجرا شده و آب‌بندی آن با ملات ساروج است.
آب انبار عباسقلی خان
این آب انبار درکنار مسجدی به همین نام قرار دارد. در کتیبة موجود در مدخل آب انبار آمده است: ” بانی این آب انبار فی سبیل‌الله جناب آقا میرزا حسن خان و جناب ابراهیم خان سالار در احسان والد مرحوم حاجی میرزا یحیی و برادرشان حاجی حسین خان مرحوم فی غرة رمضان 1331 هـ .ق. آب این آب انبار با جویهای سطح الارضی از آب قنات «حاجی میربهاء الدین» تأمین می‌شد. ورودی آب به مخزن از سمت غربی و برداشت آن از سمت شرقی است. سر در پاشیر اندکی از کوچه عقب‌تر و قوس خوزی زینت بخش آن است.
مرد نمکی زنجان
در زمستان سال 1372 ش، معدن‌کاران نمک به هنگام خاک‌برداری و استخراج نمک از معدن زیر تپه‌های مشرف به رودخانه مهرآباد در یک کیلومتری جنوب روستای «حمزه لو»، با نیم تنه یک جسد با ریش و موی بلند مواجه می‌شوند. پس از مطلع شدن میراث فرهنگی استان زنجان کاوش منطقه از تاریخ ششم بهمن ماه همان سال آغاز و منجر به کشف یک ساق پا درون چکمه چرمی، سه قبضه چاقو، شلوارک، شئیء نقره‌ای به نام گوش پاک کن، قلاب سنگ، تکه‌های طناب چرمی، سنگ ساب، گردو، تکه‌های سفال و چند تکه پارچه منقوش و خرده‌های استخوان شد. بررسی باستان‌شناسی معدن نشان داد که این محل در دوران باستان مورد استفاده و استخراج قرار داشته و تونل‌های متعددی در داخل آن کنده شده است. یکی از این تونل‌های نمک که حدود چهل و پنج متر طول داشت، از سمت جنوب غربی به طرف شمال شرقی حفر شده و دهانة آن به طرف داخل کم‌تر شده بود. احتمالاً در اواسط همین تونل جسد مکشوفه مدفون بوده است. بررسی‌های اولیه باستان‌شناسی و مقایسه‌های تطبیقی بین آرایش مو و پوشش در دورانهای مختلف تاریخ، جسد مکشوفه «مرد نمکی» را به قرن هشتم ق.م و اقوام سکایی نسبت می‌داد. اما پس از بررسی‌های دقیق و انجام سالیابی کربن 14 روی نمونه‌های مختلف استخوان و پارچه قدمت این مجموعه 1700 سال پیش تعیین شد. مشخصات ظاهری یعنی نوع پوشش و وجود گوشوارة طلا در گوش سمت چپ و ابزار همراه مرد نمکی، او را یک فرد عادی یا یک کارگر معدن معرفی نمی‌کند. داشتن موهای بلند و مجعد، آویختن گوشواره، داشتن ریش‌های بلند که گاه با جواهرات تزیین می‌شد، از خصوصیات مردهای دورة ساسانی است. یک نوع از کفش‌های این دوره نیز موزه یا چکمه‌های مخصوص سوارکاری که ساق آنها در قسمت بالا بزرگ‌تر می‌شد، است. با چشم‌پوشی از جزییات و تفاوت‌های کم اهمیت، مشخصات فوق با مرد نمکی مطابقت دارد. نظر به اهمیت ویژه این کشف که توجه جهانیان را به این امر معطوف داشت و به لحاظ حفظ این مجموعه ارزشمند در فضایی مناسب و انجام مطالعات و بررسی‌های لازم، در حال حاضر این مجموعه در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود و روزانه مورد بازدید علاقمندان کثیری است.
موزه تاریخی طبیعی
موزه تاریخ طبیعی استان زنجان در سال 1373 ش به همت سازمان حفاظت محیط زیست و به منظور حفظ میراث طبیعی از جمله گیاهان و جانواران در زمینی به مساحت دو هزار متر مربع با زیربنای هشتصد متر مربع در پارک ارم واقع در اول جاده زنجان ـ تبریز احداث شد. موزه تاریخ طبیعی استان از جمله مکان‌های فرهنگی، اجتماعی و علمی است که علاوه بر شناساندن هر چه بیشتر منابع طبیعی به اقشار مختلف جامعه، توانسته است در نگهداری ذخایر و اسناد علمی گیاهی و جانوری و انتقال تجربیات بشری برای آیندگان نقش عمده‌ای را ایفا نماید. این موزه دارای دو طبقه است. طبقه اول که قسمت اصلی موزه را تشکیل می‌دهد، شامل یک تالار و اتاق‌های مجاور از جمله دفتر کار موزه، سرویس آشپزخانه، انباری و محل سرایداری (واقع در ضلع شمالی) است. نیم طبقه دوم نیز مخصوص نمایش است. در این موزه انواع نمونه‌های گیاهی، سنگ‌ها، سنگواره‌ها، انواع حیوانات تاکسیدرمی استان زنجان و برخی دیگر از نقاط کشور، در معرض دید علاقمندان قرار دارند.
موزه شهدا
موزه شهدای زنجان به منظور تجلیل از شهدا، حفظ آثار شهدا و ارزش‌های دفاع مقدس و انتقال آن با نسل‌های آینده، ترویج فرهنگ شهید و شهادت و نهادینه کردن ارزش‌ها و آرمان‌ها در سال 1375 ش در منزل مرحوم علی اکبر توفیقی (اولین شهردار زنجان) تأسیس شد. عمارت توفیقی در محله قدیمی «غریبه» در محدوده داخلی حصار تاریخی شهر زنجان و در ضلع غربی خیابان خواجه نصیر طوسی قرار دارد و امروزه از سه بخش تشکیل شده است: بیرونی‌ترین قسمت این بنا که در گذشته اغلب جهت پذیرایی از مهمانان بود، توسط سازمان مسکن و شهرسازی زنجان خریداری و پس از مرمت و بازسازی به استانداری زنجان فروخته شد و استانداری نیز آن را به عنوان موزه شهدا به اداره کل بنیاد شهید استان هدیه نموده است. یک سوم از این بنا که به بنای موزه متصل است، در مالکیت شخصی است و یک سوم دیگر نیز به طول کامل نوسازی شده است. معمار این بنا «ابراهیم معمارزاده» بود. ساختمان موزه دارای دو طبقه است. اتاق‌های طبقه همکف در زمستان و اتاق‌های طبقه اول در تابستان مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در حال حاضر طبقه همکف موزه، مخصوص نمایش وصیت‌نامه‌های شهدا، لباس‌ها، نامه‌های شخصی، تجهیزات، پیام‌ها، رهنمودها، آمار اطلاعات عملیات‌هایی که نیروهای زنجان در آنها شرکت داشتند و نیز آمار پدافندهای که نیروهای زنجان دخالت داشتند، است و در طبقه اول نیز سالن کنفرانس سی نفره، بخش اداری و مخزن وسایل قرار دارد.
موزه کتابت میرزایی
همزمان با روز جهانی موزه و بزرگداشت هفته میراث فرهنگی در روز 27 اردیبهشت ماه سال 1381، مدیریت میراث فرهنگی استان زنجان طی یک حرکت نمادین و تجلیل از هنرمندان و پیشکسوتان هنر خوش‌نویسی اقدام به افتتاح موزه و محلی برای برپایی نمایشگاه خوش‌نویسی نمود. این موزه در محل مقبره میرزا ابوالقاسم مجتهد قرار دارد. در این موزه آثار خوش‌نویسی مربوط به اساتید پیشکسوت زنجانی آقایان «حسن نیک بین»، «حسین یوسفی» و «نقی ریاحی» و ادوات و ابزار خوش‌نویسی شامل قلمدان، لیقه، مرکب رضایی، قلم تراش، قط زن و غیره در معرض نمایش عموم قرار دارد.
موزه رختشویخانه
این موزه در بنای تاریخی رختشویخانه قرار دارد. این بنا به لحاظ قدمت و نوع ساخت و کاربری بی‌نظیر آن در منطقه و به منظور حفاظت و انجام مرمت‌های لازم در سال 1371 ش از طرف شهرداری زنجان به سازمان میراث فرهنگی واگذار شد و از آن به بعد تحت حفاظت قوانین میراث فرهنگی قرار گرفت و هر ساله برنامه مرمتی در مورد آن اجرا شد. در حال حاضر این بنا به عنوان موزه رختشویخانه زنجان مورد بهره‌برداری قرار دارد. با توجه به نوع کاربری که رختشویخانه در گذشته داشت و به منظور معرفی هر چه بیشتر این اثر تاریخی، برپایی موزة مردم‌شناسی در این فضا مناسب به نظر می‌رسید. در این راستا مدیریت میراث فرهنگی زنجان با هزینه مبلغی حدود شصت میلیون ریال این بنای ارزشمند تاریخی را در 22 بهمن 1375 ش به عنوان موزه افتتاح و بهره‌برداری از آن را آغاز کرد. درحال حاضر تالار و شاه‌نشین این موزه تعدادی از مجسمه‌ها را در حالت‌های مختلف شستشو به معرض نمایش می‌گذارد. در ضمن در این بنا به مناسبت‌های مختلف نمایشگاه‌های دوره‌ای میراث فرهنگی برگزار می‌شود.
