جاذبه های تاریخی-فرهنگی استان خراسان جنوبی
ارگ کلاه فرنگى-بیرجند :
ارگ کلاه فرنگى در شهر بیرجند یکى از بناهایى است که در اوایل دوره قاجاریه ساخته شده و به لحاظ ویژگى معمارى آن از جمله بناهاى شاخص و جالب این شهرستان محسوب مىگردد. این بنا در شش طبقه و به شکل زیگورات ساخته شده و در گذشته به حسام الدوله معصوم خان خزیمه تعلق داشته که از حکام منطقه بود.
ارگ حاجى آباد- بیرجند :
ارگ حاجى آباد در شرق شهر بیرجند یکى از بناهاى دوره قاجاریه است که داراى دو ساختمان مجزا و مستقل است ودر فاصله سى مترى از یکدیگر قرار دارند. دراین ارگ چهار باغ به نامهاى باغ بزرگ، باغ نهالى، باغ زیرین و باغ طاقى وجود داشته که بعدها بر اثر بىآبى از میان رفتهاند.
قلعه رستم- خوسف :
قلعه رستم در جنوب شرقى شهر خوسف و در غرب روستاى کوچکى به نام «گنج» بر فراز تپهاى رفیع، که بر جلگه خوسف و دشت ماژان مشرف است، قرار دارد. چون این قلعه در محلى واقع شده که دسترسى به آن آسان نبوده، لذا آسیب کمترى متوجه برخى از فضاهاى آن شده است.
قلعه فورگ-بیرجند :
این قلعه که بر بالاى تپهاى واقع شده، به دستور نادرشاه احداث گردیده و در شرق بیرجند، در روستاى «فورگ» از توابع شهر درمیان قرار دارد. دروازه اصلى قلعه در ضلع شرقى آن است و دروازهاى کوچکتر نیز در ضلع شمالى وجود دارد.
قلعه کل حسن صباح-بیرجند :
این قلعه که در جنوب شرقى شهر بیرجند و در روستاى نصرت آباد بخش درمیان قرار دارد، از مهمترین قلاع اسماعیلیان در منطقه به شمار مىرود. زیرا پس از منطقه الموت و قلعه معروف آن این قلعه به لحاظ دارا بودن موقعیت ویژه در منطقه، دومین مرکز دفاعى اسماعیلیان در ایران بوده است. در این قلعه سه بخش عمده وجود دارد که عبارتند از: غربى، مرکزى و شرقى.
قلعه نهبندان-نهبندان :
قلعه نهبندان از جمله آثار به جامانده تاریخى در خراسان جنوبى است که قدمت آن به دوران اشکانیان مىرسد و به گفته عدهاى از صاحبنظران محل شهر باستانى «نِه» در آن جا بوده است. در این قلعه سفالهایى وجود دارد که به لحاظ شکل ظاهرى و رنگآمیزى شباهت زیادى به سفالهاى دوره اشکانى دارد. البته وجود سفالهاى دوره صفویه در قلعه حکایت از آن دارد که این قلعه تا دوران صفویه نیز مورد استفاده واقع مىشده است. قلعه نیز نشانگر نوعى استادى و فن در ساختن این نوع قلعهها از دوران اشکانى تا دوره صفویه است.
قلعه بیرجند-بیرجند :
این قلعه تاریخى که بر فراز تپهاى در شهر بیرجند قرار دارد در دوره صفویه احداث شده و در دوره قاجاریه بازسازى گردیده که تغییراتى نیز در ضلع شمالى و برجهاى آن صورت گرفته است. این قلعه در دورههاى صفویه و قاجاریه از جمله پناهگاههاى مهم مردم بیرجند در برابر حملات ازبکها محسوب می شد.نقشه قلعه بیرجند چهارضلعى است که چهار برج در چهار گوشه آن قرار دارد و دو برج نیز در ضلعهاى غربى و شمالى است. این قلعه داراى دو در ورودى است که یکى از آنها در ضلع شمالى و دیگرى در ضلع غربى است.
قلعه حوض غلام کش-بیرجند :
این قلعه عظیم در جنوب شرقى شهر بیرجند و در حوالى روستاى «مود» قرار دارد. در گذشته حصارى با برجهاى متعدد در اطراف قلعه وجود داشته که اکنون در بعضى از قسمتها آثار آن را مىتوان دید. با توجه به شواهد موجود، این قلعه یکى از قلاع اسماعیلیان بوده است.
مسجد جامع چهاردرخت-بیرجند :
مسجد جامع چهاردرخت یکى از مساجد معتبر شهر بیرجند است و به عنوان یک اثر ویژه از اهمیت زیادى برخوردار است. این مسجد که با ابعاد بیش از یک هزار متر مربع و به صورت یک چهار ضلعى در محله چهاردرخت بنا گردیده، در حد یک شبستان است. تاریخ ساخت این بنا به اواخر دوره صفوى مربوط مىشود.
مسجدجامع خوسف-خوسف :
این مسجد در دشت زوزن خواف واقع شده است. از ساختمان اصلی این مسجد که به‌اوایل قرن هفتم ه . ق تعلق دارد، چند پایه و دو دیوار و سردر به جا مانده است و در کتیبه آن نیز تاریخ‌های 615و 617 ه . ق قید شده است. این مسجد از لحاظ تزئینات و نگاره‌های خط کوفی جالب توجه است.
حسینیه آراسته - بیرجند :
حسینیه آراسته در شهر بیرجند یکى از بناهاى عهد قاجاریه است وبراساس متن کتیبهاى که در بخش فوقانى تزئینات نماى دیوار میان سرا وجود دارد این حسینیه در سال 1301 هجرى قمرى توسط آراسته بنا گردیده است.
مسجد عاشورا - بیرجند :
این مسجد در سال 821 ه . ق توسط گوهرشاد ، زوجه شاهرخ تیموری ساخته شده است. این‌مسجد با صحن بزرگی در میان، به شیوه مساجد چهارایوانی ایران ساخته شده است. خطوط ثلث زیبای این‌مسجد، به دست بایسنقر میرزا، فرزند شاهرخ تیموری نگاشته شده است.این مسجد یک بار دردوره صفوی در سال 1052 ه . ق و یک بار در دوره قاجاریه تعمیر و تزئین شده است.
مسجد هندوالان-بیرجند :
این مسجد از بناهای تاریخی قرن نهم ه . ق است که در ماه رجب سال855 ه . ق به دست معماری به نام «شمس الدین محمد تبریزی» ساخته شده است.
مسجدجامع قائن :
مسجد و مزار مولانا شیخ زین الدین در تایباد واقع شده است. بانی این مسجد پیر احمد خوافی‌وزیر شاهرخ بهادر تیموری در سال 848 ه . ق این مسجد را بنا نهاده است. اهمیت این بنا به کتیبه‌های زیبای سردر، کاشی کاری معرق‌و حواشی آن مربوط است.
مصلاى بیرجند - بیرجند :
این مسجد از بناهای قرن نهم ه . ق است و بانی آن پهلوان علی نامی بوده است. سه فرمان تاریخی از شاه عباس اول صفوی، در روی سنگ نقرشده ودر دیواره این مسجد نصب شده است. متن سه فرمان شامل لغو و تخفیف مالیات، رفع مزاحمت عمال دولتی ازمردم و ساکنین نیشابور است. این بنا در شمار آثار تاریخی ثبت شده است.
حسینیه حاجیه آمنه-بیرجند :
این حسینیه که در ابتدا به صورت مسکونى بود، به حاجیه آمنه از وابستگان خاندان علم تعلق داشت،که در سال 1287 هجرى قمرى وقف شده است، تا در ایام محرم جهت سوگوارى و تعزیه خوانى مورد استفاده قرار گیرد.
مسجدازبک :
بناهای بافت و محیط پیرامون خودنمایی می‌کند.. این بنا از لحاظ سبک وفرم معماری شباهت کامل به بناهایی مانند مسجد عاشورا در داخل شهر و مسجد جامع درخش دارد. هرچند مدرکی در خصوس زمان ساخت این بنا وجود ندارد اما بر اساس نقشه بنا و فرم معماری آن می‌توان آنرا به دوره تیموری منتسب کرد.
عمارت و باغ اکبریه- بیرجند :
این مجموعه که در گذشته هسته مرکزى روستاى اکبریه را تشکیل مىداد. مجموعه اکبریه با کاربرد مسکونى و حکومتى ساخته شده که قسمتى از ساختمانها و اندرونى آن به اعضاى خانواده علم اختصاص داشت و قسمت مرکزى آن مخصوص امور دیوانى و حکومتى بود. این مجموعه داراى بخشهاى سر در ورودى، عمارت، اصطبل، حمام، خم خانه، بخش ادارى، تالار تشریفات، استخر و... است. مجموعه اکبریه با 45069 مترمربع مساحت در جهت شرق به غرب ساخته شده است .
باغ و قلعه مود- بیرجند :
باغ و قلعه مود در روستاى مود، در چهل کیلومترى شرق بیرجند قرار دارد. این بنا با مساحت 60270 مترمربع داراى حصار و بیست برج مدور است که با فاصلههاى مشخصى در حصار باغ قرار دارند. در داخل قلعه بقایایى از یک بنا قدیمى عمارتى تشریفاتى - شامل چند لیوان، بقایاى یک هشتى، راهروها و اتاقها بر جاى مانده است.در مرکز این باغ عمارتى قرار دارد که ویژگىهاى معمارى آن متعلق به معمارى اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوى است.
باغ و عمارت شوکت آباد - بیرجند :
باغ و عمارت شوکت آباد با مساحت حدود هشت و نیم هکتار در ده کیلومترى شرق شهرستان بیرجند، در جاده منتهى به زاهدان قرار دارد. بناهاى احداث شده در این باغ به صورت متراکم در جبهه جنوبى و شرقى باغ ساخته شدهاند. در جبهه جنوبى اتاق هایى به صورت منفرد جهت خدمه باغ و عمارت اصلى مخصوص حاکم و خانواده او و تالار تشریفات بود.
باغ امیرآباد پایین-بیرجند :
این روستا در شش کیلومترى غرب بیرجند قرار دارد و مالک آن امیر معصوم خان خزیمه (حسام الدوله) بود و به همین جهت به آن «کلاته خان» هم مىگفتند و در برابر امیرآباد بالا (شیبانى) امیرآباد پایین نامیده مىشد. حسام الدوله در این روستا باغ بزرگ و آبادى داشت که دو عمارت معتبر در آن بود. ارگ دو طبقهاى در وسط باغ احداث کرد.
باغ معصومیه-بیرجند :
این باغ در روستایى به همین نام در نزدیکى بیرجند قرار دارد. این روستا توسط «امیر معصوم خان خزیمه» (حسام الدوله) احداث شد و به معصومیه معروف شد.حسام الدوله در این روستا باغ بسیار بزرگى احداث کرد و در آن درختهاى فراوان کاج و میوه کاشت و بناى مفصل و ارگ گونهاى نیز در آن ساخت.
باغ و عمارت رحیم آباد-بیرجند :
باغ و عمارت رحیم آباد به دلیل خصوصیات ویژه معمارى و تزئینى در باغهاى ایرانى جایگاه ویژهاى دارد. این مجموعه از باغ، استخر، عمارت اصلى، انبارهاى متعدد، حوضخانه، اتاقهاى خدمه و نگهبانان، اصطبل، حصار و برجهاى نگهبانى شکل گرفته است. طبقه اول عمارت شامل دو تالار وسیع و اتاقهاى منفرد است. اصلىترین بخش این عمارت را تالار آیینه آن تشکیل مىدهد.
باغ و عمارت بهلگرد :
مجموعه باغ و عمارت بهلگرد، مجموعه بناهای تاریخی است که در فاصله 20 کیلومتری شرق بیرجند و در سمت جنوبی جاده بیرجند – زاهدان قرار دارد. باغ و عمارت مزبور مربوط به خاندان علم و مورد استفاده شوکت‌الملک بوده است. ورودی باغ دارای سردر ساده است. این بنا در دو طبقه ساخته شده است طبقه زیرین دارای اطاقها و دالانهای ارتباطی و طبقه فوقانی دارای اطاق شاهنشین و ایوان ستوندار با ستئنهای مدور و پوشش این طبقه به صورت تخت و با سرم است.
مدرسه شوکتیه- بیرجند :
مدرسه شوکتیه که از بناهاى تاریخى شهر بیرجند محسوب میشود با مساحتى معادل 3178 مترمربع در سال 1312 ه.ق به فرمان امیراسماعیل خان علم (شوکت الملک اول) به منظور برگزارى مراسم عزادارى در ایام ماه محرم احداث گردیده و در سال 1326 ه.ق به ابتکار محمدابراهیم خان علم (شوکت الملک دوم) به عنوان نخستین مدرسه ابتدایى برگزیده شده است.در حال حاضر این محل به عنوان حسینیه در ایام ماه محرم مورد استفاده قرار میگیرد.
مدرسه علمیه معصومیه- بیرجند :
مدرسه علمیه معصومیه در خیابان مطهرى شهر بیرجند قرار دارد و تاریخ ساخت آن به اواخر قرن دوازدهم هجرى قمرى برمىگردد. مؤسس این مدرسه امیر معصوم خان بوده و دو کتیبه در آن وجود دارد که یکى معرف نام مدرسه و دیگرى حاوى گفتارى از پیامبراکرم (ص) است.
مدرسه ابن حسام خوسفى-خوسف :
مدرسه ابن حسام خوسفى در بافت تاریخى شهر خوسف قرار دارد و بانى آن مرحوم ملاعلى خوسفى است. این بنا داراى حیاط مرکزى و آجرچینىهاى زیبا و قاب بندىهاى آجرى در نماى داخلى و بیرونى است.
مدرسه علمیه آیت الله آیتى –بیرجند :
این مدرسه که در شهرستان بیرجند و در خیابان مطهرى قرار دارد بین سالهاى 1300 تا1310 ه.ش ساخته شده و از جمله آثارى است که متعلق به اوایل دوره پهلوى است. در جبهههاى شمالى، غربى و شرقى صحن اصلى بنا هیچ گونه ساخت و سازى مشاهده نمىشود و ایوان و اتاقهاى بنا در جبهه جنوبى آن احداث شدهاند. ایوان این بنا داراى دو ستون چهارضلعى در وسط و دو نیم ستون در دیوارهاى طرفین است.
آرامگاه حسام الدوله-بیرجند :
آرامگاه حسام الدوله در خیابان شهید منتظرى شهر بیرجند قرار دارد و مدفن حسام الدوله، یکى از رجال بیرجند در دوره قاجاریه است. این بناى تاریخى با وسعتى بیش از چهارصد متر مربع داراى پیش ایوانى سرتاسرى است که از کف صحن آرامگاه مرتفعتر مى باشد.
آرامگاه خواجه خضر- بیرجند :
آرامگاه خواجه خضر با مساحت 35814 مترمربع در خیابان شهید منتظرى شهرستان بیرجند قرار دارد. سازندگان بنا دو نفر به نامهاى «خواجوى» و «منصف» بودند و در اوایل دوره قاجار این بنا را ساختند.
مزار سلطان ابراهیم رضا(ع) :
مزار سلطان ابراهیم رضا(ع) در شرق شهر بیرجند ودر روستاى گزیک از توابع طبس مسینا قرار دارد که فاصله آن تا شهر بیرجند حدود یکصد و چهل کیلومتر است. سلطان ابراهیم رضا(ع) از برادرزادگان حضرت رضا(ع) بوده که دراین مزار مدفون است و موردتوجه اهالى منطقه مىباشد. بناى این آرامگاه راکه به صورت پلان چهارضلعى است به دوره تیمورى نسبت مىدهند.
مزار گل، بیرجند :
مزار شیخ شمس الدین معروف به مزار گل یکى از بناهایى است که در جنوب شهر بیرجند و در روستاى گل قرار دارد.این بناى تاریخى در دامنه تپهاى احداث گردیده و شامل یک ایوان در وسط و دو حجره در دو طرف است.
آرامگاه بوذرجمهر قاینی :
بنای تاریخی آرامگاه بوذرجمهر قاینی در فاصله 3 کیلومتری جنوب شهر قاین در دامنه و شیب شمال شرقی کوه ابوذر قرار گرفته است. این بنا در حقیقت مجموعه ای است شامل بنای آرامگاه که حالت مرکزیت و محوریت دارد و فضاهای معماری خدماتی و اقامتی.
آرامگاه ابوالمفاخر:
بنای آرامگاه ابوالمفاخر در حاشیه شهر قاین واقع شده است. بنای آرامگاه با حدود 71 مترمربع مساحت، دارای پلانی هشت ضلعی است که ورودی آن بصورت پیش آمدگی با طاق جناغی در جبهه جنوب غرب آن قرار گرفته است.
آرامگاه ابن حسام خوسفی :
بنای تاریخی آرامگاه ابن حسام خوسفی، شاعر برجسته قرن نهم هـ. ق بر فراز صخره‌ای سنگی در حاشیه شمالی شهر خوسف و در کنار مزارع آن واقع شده است.. این بنا ابتدا در دوره صفویه بنا شده و بعدها به خصوص در دوره قاجار تغییراتی در آن داده شده.
آرامگاه تورانشاه :
این بنا در حاشیه جنوبی شهر سرایان واقع شده ودر منطقه ای قرار گرفته که پیرامون آنرا قبرهایی فراگرفته اند. بنا دارای نقشه هشت ضلعی است و ورودی آن در ضلع شمال شرقی آن قرار گرفته است.
رباط آسف :
در فاصله حدود 10 کیلومتری شرق روستای شوشود در میانه دشت رباطی وجود دارد که نمونه بسیار جالب و سالم‌ترین رباط در محدوده شهرستان بیرجند می‌باشد. ورودی رباط در جبهه جنوبی آن قرار دارد و شامل طاقی است بلند و به فرم جناغی. پس از سردرورودی حیاط یا میانسرای رباط قرار دارد.
رباط چاهک :
ین بنا در داخل روستای چاهک واقع شده است. بنا شامل ورودی، صحن، طاقنما ها و اطاقهای اطراف حیاط، اصطبل و محل سکونت کاروانیان است. ورودی بنا در ضلع غرب آن واقع شده و دارای طاق جناغی است. پس از ورودی، صحن بنا واقع شده است. بنا به دوره صفویه تعلق دارد.
رباط زردان :
بنای تاریخی رباط زردان در حاشیه جنوب روستای زردان واقع شده است. این بنا با نقشه چهارضلعی دارای ورودی، هشتی، صحن و اتاقها و تالارهای اطراف صحن می باشد. این بنا به دوره صفوی تعلق دارد.
رباط مورشک :
این بنا در منطقه ای خشک و کویری در حاشیه دق رباط، در فاصله 42 کیلومتری جنوب غرب سه قلعه و 56 کیلومتری شمال شرق دیهوک در مسیر کاروانی یزد و مناطق مرکزی فلات ایران به طرف قهستان و خراسان واقع شده است. این بنا با 577 مترمربع وسعت، با نقشه چهارضلعی کامل دارای سردر ورودی، حیاط، راهرو دور تا دور حیاط و حجره هایی برای سکونت و استراحت کاروانیان است. دوره تاریخی این بنا بر اساس فرم معماری و نیز شهرت آن که میان مردم محل به رباط شاه عباسی شهرت دارد، به دوره صفویه تعلق دارد.
آب انبار امیرآباد :
در داخل روستای امیرآباد در فاصله حدود 5 کیلومتری غرب بیرجند ، آب انباری در داخل روستا قرار دارد. این بنا در نزدیکی باغ وعمارت امیرآباد بنا شده و با توجه به موقعیت قرارگیری علاوه بر استفاده اهالی روستا توسط مسافرینی که مسیر بیرجند به خوسف و بالعکس را طی می کرده اند نیز مورد استفاده واقع می شده است .با توجه به موقعیت مکانی و ارتباطی که با باغ و عمارت امیرآباد داشته است ،از بناهای دوران قاجار بشمار می رود .
آب انبار بجد :
آب انبار بجد در داخل روستای بجد واقع شده است . این بنای تاریخی در موقعیت جغرافیایی 59 درجه و19 دقیقه و 30 ثانیه طول شرقی و 32 درجه و 50 دقیقه و 20 ثانیه عرض شمالی قرار گرفته است . این بنا متعلق به دوره قاجاریه است .
آب انبار علی آباد :
آب انبارعلی آباد در روستای علی آباد از توابع دهستان طبس مسینا- بخش درمیان شهرستان بیرجند بنایی است ساده شامل سر در وردی ، پلکان ورودی ، مخزن و پوشش مخزن. این آب انبار از بناهای دوره قاجار به شمار مرود .
آب انبار حاجی علی رضا بیک :
قدمت این آب انبار به دوره قاجاریه بر می گردد . بانی و واقف این بنا « حاجی علی رضا بیک » می باشد واین بنا در زمان حشمت الملک ساخته شده است . آب انبار در نواحی گرم و خشک از جمله ملزومات مهم برای تداوم زندگی در این مناطق بوده و در اکثر محلات شهری و روستاها یک یا چند آب انبار وجود داشته است .
موزه باستان شناسی بیرجند :
موزه باستان شناسی با وسعت 600 متر مربع زیربنا در طبقه دوم کاخ و عمارت مرکزی اکبریه قرار گرفته است . بعد از موزه باستان شناسی توس مهمترین موزه باستان شناسی خراسان محسوب می شود . این موزه از بخشهای مهمی چون بخش سفال ، سکه ، فلز و مفرغ ، قرآن و کتابت ، اسلحه و ابزارآلات جنگی و مواریث خاندان علم تشکیل شده است . موزه باستانشناسی شامل سه قسمت پیش از تاریخ ،دوره تاریخی و دوره اسلامی است در بخش پیش از تاریخ ،اشیایی ازدوره نوسنگی (هزاره دوم قبل ازمیلاد)که برخی نمودار تکامل هنر و صنعت چهار هزار سال پیش محسوب می شود و برخی نیز بیشتر وسایل کاربردی بوده است ،در معرض دید قرار دارد .ظروف سفالی و سکه ها ،علاوه بر جنبه های کاربردی ،القا کننده اعتقادات ،جهانبینی وهنر آن دوره است .اشیای دوران تاریخی به دوره های سلوکی،اشکانی وساسانی مربوط می شود که در طبقه دوم به نمایش در آمده است.
موزه مردم شناسی مجموعه عمارت اکبریه :
موزه مردم شناسی در طبقه اول کاخ موزه اکبریه و به منظور نمایش آداب و رسوم و نوع پوشاک مردم ،مشاغل و حرف و هنرهای سنتی منطقه جنوب خراسان ،در سال 1374 بوجود آمد. قدمت اشیای موزه مردم شناسی به 100 سال پیش بر می گردد. اشیاء این موزه ،حکایت از اعتقادات خاص مردم بیرجند می باشد .مجسمه های که در این موزه به نمایش گذاشته شده اند عبارتند از: قالیبافی ،پارچه بافی ،گمانه زنی سفالگری ،عطاری،دست آسی،حکیم باشی،آرایشگری،مراسم عروسی،جلک زنی،حلاجی،کفاشی،آهنگری،سبد بافی،برداشت محصولات کشاورزی،کاشت،داشت،برداشت و… که در قالب 28 عدد مجسمه به نمایش در آمده است .
موزه شهدا بیرجند :
گنجینه شهداء با جمع آوری دهها اثر به جا مانده از گلگون جامه گان شهید ( چون وصایا ، مناجاتنامه ها ، خاطرات ، البسه ، اشیاء و …. ) و دهها اثر هنری مرتبط با فرهنگ شهید و شهادت ، عرصه مناسب پژوهش و تفکر را برای مشتاقان ، فراهم نموده است .گنجینه شهدا با همکاری و مشارکت میراث فرهنگی و بنیاد شهید انقلاب اسلامی بیرجند و به پاس تکریم از مجاهدت نام آوران عرصه اقتدار ملت در بنای تاریخی – مذهبی آرامگاه خواجه خضر که مورد احترام اهالی شهر می باشد در روز جهانی موزه و هفته میراث فرهنگی راه اندازی گردید.
