جاذبه های تاریخی-فرهنگی استان اردبیل

کاروانسرای عباسی نقدی کندی

این کاروانسرا در 200 متری حاشیه شمالی جاده آسفالته اردبیل – مشکین شهر و به فاصله 35 کیلومتری اردبیل در کنار رودخانه نقدی و مشرف به دره نقدی کندی کم عمق و سرسبز و پردرخت آن قرار گرفته است . کاروانسرای عباسی نقدی کندی از لحاظ سبک و پلان به نقشه کوهستانی مشابهت دارد. ابعاد آن 29 × 30 متر و از مصالح لاشه سنگ و ملاتهای آهکی بنا گردیده است . در ازاره بنا از سنگهای رتوش شده نوع خارای خاکستری بهره برده شده است . ورودی بنا در قسمت غرب واقع شده که پس از وارد شدن از این قسمت با دو اطاق در جناحین راهرو روبرو می شویم . پس از آن وارد تالار می شویم که در اضلاح شمالی و جنوبی آن چهار حجره تعبیه شده است. دسترسی به پشت این غرفه ها و حجره ها از قسمت شرقی است .این بنا از ابنیه باقیمانده عصر صفویان است . در 100 متری شرق کاروانسرا یک تپه طبیعی قبرستان کوچکی قرار دارد که احتمالاً مربوط به دوره ای است که کاروانسرا دایر بوده است . با توجه به موقعیت خاص آن و واقع شدن در مسیر جاده آسفالته اردبیل – مشکین شهر می توان از آن به عنوان کافه سنتی استفاده نمود . البته این کار نیاز به مرمت و واگذاری آن به بخش خصوصی دارد . از خصوصیات مهم بنا می توان به پلان نوع کوهستانی آن اشاره کرد . مراحل مستندسازی و ثبت آن در فهرست آثار تاریخی و ملی در حال پیگیری است . ضمناً کاروانسرا در ملک شخصی بنام حاج سلطان علی جعفری اهل و ساکن روستای نقدی کندی واقع شده است .

کاروانسرای سربازوطن (قانلی بلاغ)

کاروانسرای سربازوطن در روستایی به همین نام ، از دهستان ارشق شمالی در فاصله حدود 800 متری نوار مرزی ایران و جمهوری آذربایجان و با فاصله 20 کیلومتری شمال مرکز بخش (رضی) واقع شده است . فاصله آن از مرکز شهرستان مشکین شهر 95 کیلومتر است . کاروانسرای قانلی بلاغ به سبک و شیوه چهار ایوانی فرم متداول دوره اسلامی صفویه بنا گردیده است . نمای خارجی کاروانسرا شامل یک دروازه ورودی در ضلع شرقی به عرض چهار متر و ارتفاع 5/3 متر و سه اطاق در جناحین آن می باشد . نمای خارجی کاروانسرا فاقد طاقنما و تزئینات کاشیکاری است . تنها عناصر تزئینی در نمای خارجی دیوار ضلع شمالی دروازه اصلی تزئیناتی به شکل لوزی است که با آجرهای سوخته این تزئینات صورت گرفته است . حیات مرکزی کاروانسرا به ابعاد 5/27 × 5/27 در اطراف آن حجره هایی به تعداد 21 عدد در طرفین ایوان ها تعبیه گردیده که راه ورود به این حجره ها هم از طریق درهای تعبیه شده در عرض ایوانهاست . اندازه کوچکترین اطاق 4 × 3 متر و بزرگترین آن 3× 10 متر است . قسمت غربی کاروانسرا به کلی تخریب و فقط پی و داغ پی در بعضی قسمتها باقی مانده است . مصالح این بخش و قسمتهای تخریب شده توسط اهالی روستا در طول زمان جهت ساخت وساز شخصی مورد استفاده قرار گرفته است . مصالح کاروانسرا آجر 5× 21 × 21 و ملاتهای آهکی است . این کاروانسرا فاقد ازاره سنگی است . فرم طاق ایوانها به سبک جناقی و سقف حجره ها دارای گنبدهای کوتاه می باشد . در ضلع جنوبی کاروانسرا اطاقی بزرگتر از اطاقهای دیگر احداث شده که احتمالاً جهت نیاز یا اصطبل استفاده می شده است . همچنین داخل اطاقها محلهایی به عنوان رف و محل بخاری تعبیه گردیده است . ایوانهای چهارگانه آن از خارج به شکل پنج ضلعی و حالت برج پنج ضلعی به خود گرفته است . این اثر معماری با توجه به پلان و مصالح بکار گرفته در آن متعلق به عصر باشکوه صفویه است . از خصوصیات بارز بنا کاربرد آجر سوخته در تزئین آن و سبک چهار ایوانی آن است که تنها کاروانسرای نوع چهار ایوانی باقی مانده از عصر صفویان در استان اردبیل می باشد . فعلاً از این بنا با توجه به تخریب بخش هایی از آن استفاده خاصی بعمل نمی آید ولی در صورت مرمت و تعمیر می توان از آن به عنوان مرکز آموزش جهت روستائیان یا بازارچه مرزی بهره برد . در حال حاضر تحت مراقبت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری است و کلیه امور ثبتی آن در دست اقدام می باشد . با توجه به اینکه این بنا تنها کاروانسرا و بنای چهار ایوانی در استان اردبیل است مطالعات آسیب شناسی ، تهیه طرح ، ساماندهی ، مرمت ، حفظ و نگهداری و استحکام بخشی از آن جهت مطالعات باستانشناسی حائز اهمیت می باشد . همچنین با توجه به اینکه این اثر باستانی قسمتی از تاریخ گذشته و خاطره دفاع مخلصانه از خاک میهن اسلامی را در بر دارد ، در خصوص ثبت آن در فهرست آثار ملی اهتمام ویژه بعمل آید .

کاروانسرای شورگل

این کاروانسرا در جنوب شرقی روستای شورگل از دهستان شورگل، دشت بیله سوار واقع شده است . کاروانسرای شورگل در محوطه ای به ابعاد 200×150 متر در روی تپه ای به ارتفاع سه متر از زمین های اطراف قرار گرفته است . ابعاد این کاروانسرا 29×20 متر می باشد . ورودی بنا در ضلع جنوبی است که پس از این وروردی راهروئی به طول شش متر تعبیه شده که از طریق این راهرو وارد حیاط مرکزی به ابعاد 9×18 متر می شویم . در این کاروانسرای سفالهائی از دوران اسلامی و نیز دوران تاریخی (اشکانی) جمع آوری گردید که بر اساس آنها انتساب آن به دوران بین قرن پنجم تا اواخر قرن هشتم ه.ق قطعی است .

یدی گوز (هفت چشمه)

پل یدی گوز (هفت چشمه) نیز یکی دیگر از پل های تاریخی استان اردبیل است که در میدان پانزده خرداد ابتدای خیابان ساحلی این شهر قرار گرفته است . این پل بر روی رودخانه بالخلی چای بنا شده است . پل یدی گوز دارای هفت چشمه با پایه های سنگی و طاق های ضربی جناقی آجری می باشد . این پل حالت تقارن داشته و دهانه وسطی ، باعث زاویه دار بودن عرشه پل شده است . پل یدی گوز (هفت چشمه) یادگار دوره صفویه بوده و از سال 1374 ه. ش عملیات مرمتی آن شروع گردیده است.

پل یعقوبیه

این پل نیز متعلق به دوره صفویه است و بر روی رودخانه بالخلو در ابتدای کوچه یعقوبیه ساخته شده است. دارای پنج دهانه با تاقهای ضربی و آجری و پی سنگی است . پل یعقوبیه دارای پنج چشمه با طاق و نمای آجری و موج شکنهای سنگی می باشد . این پل حالت تقارن دارد . دهانه وسطی پل بزرگتر از دهانه های جانبی است . بزرگتر بودن پل باعث زاویه دار بودن عرشه پل شده است . این پل یادگار دوره صفویه بوده و در سال 76-1375 ه.ش عملیات مرمتی آن شروع شده است .

پل الماس

بر روی رودخانه بالخلو در غرب شهر اردبیل و بر سر راه اردبیل به سراب ساخته شده است . تا قبل از احداث پل جدید رفت و آمد وسایط نقلیه از روی این پل انجام می گرفت .

دوجاق

این پل بر روی رودخانه قره سو بنا شده و دارای یک دهانه و ساخته شده با مصالح آجری و نمای سنگی می باشد . پل دوجاق در سال 1317 ه.ش بر روی یک پل قدیمی تر در مشگین شهر ، جاده قدیم مشگین شهر به اردبیل (گردنه معروف دوجاق ) مابین روستای ارباب کندی و گندیشمن در ضلع غربی رودخانه قره سو ساخته شده که تاریخ احداث آن بر روی کتیبه ای در نمای آن ذکر شده است .

پل ابراهیم آباد

این پل در ابتدای کوچه ابراهیم آباد بر روی رودخانه بالخلو در شهر اردبیل ساخته شده و متعلق به دوره صفویه است . آدام اولئاریوس می نویسد که رودخانه بالخلو در شهر اردبیل به دو شاخه شده و از درون شهر می گذرد . ظاهراً پل ابراهیم آباد نیز از جمله پل هایی است که پیترودولاواله در سفرنامه خود به آن اشاره کرده است .

پل قره سو (زاغالان)

این پل بر روی رودخانه بالخلو ساخته شده و دارای هفت دهنه است. بنای آن را به دوره صفویه نسبت داده اند . ظاهراً پل توسط شخص خیری بنام مسیر حمزه ننه کران مورد بازسازی قرار گرفته است .

فیروزآباد

این پل بر روی رودخانه فیروزآباد واقع در بخش فیروزآباد شهرستان کوثر که یکی از سرشاخه های فرعی قزل اوزن است ، بنا شده است . پل فیروزآباد دارای یک دهانه با قوس بیضوی شکل می باشد که در هر طرف با چهار طاق با ارتفاع متفاوت پوشش داده شده است . مصالح ساختمانی پل سنگهای رسوبی حکمی است که در سالهای اخیر دست اندازهای سنگی آن را با دیواره بتنی پوشش داده اند .

گیلانده

این پل در کیلومتر 15 جاده اردبیل به آستارا جنب روستای گیلانده واقع شده است . پل گیلانده در مسیر ارتباط جاده اردبیل به آستارا بر روی رودخانه بالخلی چای بنا شده است . این پل پلی چهار چشمه با پایه های سنگی و طاق و بدنه آجری می باشد . پل گیلانده یادگار دوران صفویه بوده و در سال 1373 ه.ش عملیات مرمتی بر روی این پل صورت گرفته است .

پل ججین یا (داش کسن)

این پل در داخل شهر اردبیل و بر روی رودخانه بالخلو ساخته شده است . پل ججین دارای هفت چشمه است و هم اکنون نیز مورد استفاده مردم قرار می گیرد .

پل کلخوران

این پل بر روی رودخانه کلخوران در روستایی به همین نام ساخته شده و دارای شش دهنه است . بنای اصلی آنرا به دوره سلجوقی و ایلخانیان نسبت می دهند که گویا در دوره صفویه تعمیر شده است. پل کلخوران ، پلی سه چشمه و اجرا شده با پی های سنگی و ملات آهکی در ازاره و آجر 20×20 و ملات گچی در طاقها می باشد . دهانه وسطی پل بزرگتر از دهانه های جانبی می باشد که بصورت متقارن در دو طرف این دهانه قرار گرفته اند . بزرگتر بودن این دهانه ، باعث زاویه دار بودن عرشه پل شده است .

نادری

پل نادری که در شهرستان اردبیل واقع شده ، بر روی رودخانه بالخلی چای بنا شده است . این پل ، پلی چهار چشمه با پایه ها و نمای سنگی و طاق های آجری می باشد . پل نادری در دوره پهلوی دوم بر روی پلی به یادگار مانده از دوره صفوی که عامل ارتباطی جاده اردبیل به تبریز می باشد ، بنا شده است .

پردیسان (پردیس)

پل پردیسان (پردیس) در روستای پردیسان بخش فیروزآباد خلخال واقع شده است. این پل بر روی رودخانه قزل اوزن و در دوران صفویه بنا شده است . پل پردیسان ارتباط سرشاخه های راه کاروانی اردبیل – زنجان را فراهم می کند . در سال انهدام پل دختر قافلانکوه توسط گروه فرقه دموکرات آذربایجان دهانه وسطی پل منهدم شده است .

سامیان

پل سامیان در کیلومتر 15 جاده قدیم اردبیل به مشگین شهر در مسیر ارتباطی شهر اردبیل به مغان و قفقاز بر روی رودخانه قره سو واقع گردیده است . پل سامیان پلی شش چشمه و اجرا شده با بدنه آجری پایه طاق سنگی می باشد . دهانه میانی ، پل بزرگتر از دهانه های جانبی می باشد که بصورت متقارن در دو طرف این دهانه قرار گرفته اند . بزرگتر بودن دهانه وسطی باعث زاویه دار بودن دست انداز و عرشه پل شده است . به نظر می رسد که این پل قبلاً دارای هفت چشمه و بصورت متقارن بوده که به مرور زمان یکی از دهانه ها از بین رفته است . این پل یادگار دوره صفویه می باشد که در مسیر ارتباطی شهر اردبیل به مغان و ارمنستان از طریق جاده قدیم مشگین شهر بنا شده است .

پل سیدآباد

در ابتدای کوچه سیدآباد بر روی رودخانه بالخلو در محله پیر مادر ساخته شده و دارای 5 دهنه با تاق ضربی و آجری است. پل سیدآباد پلی سه چشمه و ساخته شده با سنگهای تراش یافته و ملات آهکی در ازاره و آجر 20×20 و ملات گچی در طاقها می باشد . دهانه وسطی پل بزرگتر از دهانه های جانبی می باشد که بصورت متقارن در دو طرف این دهانه قرار گرفته اند بزرگتر بودن دهانه وسطی پل باعث زاویه دار بودن عرشه پل شده است . این پل یادگار دوره صفویه می باشد که مسیر ارتباطی جاده قدیم طالش و خلخال به دروازه ورودی اردبیل را تأمین می کند .

پل خدا آفرین

بر روی رودخانه ارس ، دو پل تاریخی به فاصله ای اندک(100 متر) از یکدیگر بنا شده اند که به نام خدا آفرین مشهورند.

پل نیر

این پل درمرکز بخش نیر در 40 کیلومتری جنوب غربی اردبیل بر روی رودخانه آغلاغان بنا شده و منسوب به دوره صفویه است که در دوره های بعد تعمیراتی در آن صورت گرفته وتا همین اواخر مورد استفاده بوده است. امروزه بخشی از این پل از جمله یک دهانه آن ویران شده است پل در اصل 70 متر طول 10/5 متر عرض و 4 دهانه داشته است ولی امروزه تنها 43 متر از طول پل و3 دهانه آن برجای مانده است. 3دهانه اصلی رودخانه 56/6 ،80/7 ،76/6 متر عرض دارند بستر رودخانه در محل بر پایی پل نیر سنگ فرش شده وسپس پایه های پل تا ارتفاع 40/1 متری با سنگهای تراشیده آهکی بر روی آن قرار گرفته است طاقهای پل از آجرهایی به ابعاد 5/4 ×22 ×22 سانتی متر ساخته شده وبقیه بدنه پل باآجر وقلوه سنگ بالا آمده است پایه های پل در دوجهت دارای موج شکنهایی است در دوره اخیر برای تردد وسایل نقلیه ،پل بتونی جدیدی ساخته اند این بنا به شماره 2558 به ثبت تاریخی رسیده است.

پل بالاچای

این پل در 10 کیلومتری شمال شرق اردبیل به سمت آستارا برروی شاخه ای از رود قره سو قرار گرفته است و از آثار دوره قاجاریه است. امروزه در کنار این پل ، پل بتونی جدیدی ساخته اند که جاده آسفالته اردبیل - آستارا از روی آن می گذرد طول پل با احتساب دوقسمت انتهای آن حدود 41 متر و عرض آن با احتساب جان پناه ها 80/4 متر است. پل دارای چهار چشمه یا دهانه با طاق جناغی است . برای ساخت این پل بستر رودخانه را در محل برپایی پل به عرض 10/7 متر سنگ فرش کرده و سپس پایه های پل را با دو انتهای مثلثی شکل و طول برابر با عرض قسمت سنگ فرش شده بر روی آن ساخته اند. مصالح مورد استفاده در پایه ها ، سنگهای تراشیده شده ، و در طاق و بدنه آجرهایی به ابعاد 5/4 ×22 ×22 سانتی متر است برای ساخت پایه ها از قطعات سنگ قبرهای قدیمی نیز استفاده کرده اند در میانه بدنه پل و حدفاصل طاقها فضاهایی توخالی برای کاهش وزن پل تعبیه کرده اند .

قلعه قهقهه

این قلعه در سه کیلومتری غرب روستای کئچوبه بخش ارشق شهرستان مشگین شهر برفراز یک تپه سنگی مرتفع مشرف بر دره ها و دشتهای همجوار ایجاد گردیده است . تپه ای که قلعه بر بالای آن احداث گردیده نزدیک به 1000 متر از سطح زمینهای اطراف ارتفاع دارد . از پای تپه سنگی که قلعه روی آن واقع شده تا ورودی آن که در شمال قلعه بصورت طاق قوسدار هلالی آجری نمایان است قرار دارد حدود سه کیلومتر فاصله دارد که با پیمودن جبهه شمالغربی مسیر می توان به قلعه دسترسی پیدا نمود که این راه هر چه به قسمت قلعه نزدیک شود تنگتر و باریکتر می گردد . این قلعه دارای 11 استخر (حوض آب) است که در بدنه کوه کنده شده است و در سمت بالا (شرق) در قله کوه اطاقهایی با پایه های قطور آجری و سنگی ساخته شده احتمال می رود مخصوص فرمانده قلعه بوده باشد . قلعه دارای فضای تقریباً مستطیل شکل در منتهی الیه ضلع شرقی است که براساس شواهد تاریخی و معماری که در بدنه صخره و کوه ایجاد گردیده از آن به عنوان زندان بهره می بردند از این قلعه در دوره اسماعیلیان برای مقاصد نظامی استفاده می شده و تعدادی از شاهزادگان و بزرگان صفوی در این محل زندانی بوده اند.

قلعه اولتان

اولتان روستای بزرگی در سه کیلومتری جنوب پارس آباد است و قلعه اولتان در 500 متری این روستا در کنار رود ارس قرار دارد . وضع ظاهری قلعه ساختمان قلعه ای نظامی را القا می کند . بانی این قلعه اشکانیان بودند ولی به واسطه استحکام و موقعیت مناسب تا قرن 12 هجری مورد استفاده قرار می گرفت .

آغجه قلعه

این قلعه از مصالح سنگ ، خشت ، ملاط گچ و آهک ساخته شده است و در سینه کش کوه سنگی ، حوالی چتین دره و قریه قره قیه مشکین شهر قرار دارد .

قلعه دیو (دیو قلعه سی)

این قلعه در پنج کیلومتری جنوب غرب دهکده کویج از شهرستان مشگین شهر و بر روی دامنه های شمالی سبلان ساخته شده است . مطالعات باستان شناسی اولیه ای که انجام گرفته، ساخت آنرا به دوره هخامنشیان نسبت داده اند .

نارین قلعه

این قلعه که در درون شهر اردبیل قرار داشت ، کهندژ یا ارک شهر اردبیل بود . نارین قلعه در کنار رودخانه بالخلو قرار داشت و دارای برج و باروی محکمی بود . نارین قلعه که از قدمت و تاریخ ساخت آن اطلاع دقیقی در دست نیست ، دژ حکومتی شهر اردبیل بود و در جنگهای ایران و روس مرکز ذخیره لوازم جنگی بشمار می رفت . این قلعه در سال 1315 تخریب شد و متأسفانه بنای قابل توجهی از آن برجای نمانده است .

قلعه هیر

این قلعه در شهر هیر واقع در 25 کیلومتری جنوب اردبیل قرار دارد .

قیزقلعه سی (قلعه دختر)

قیزقلعه سی (قلعه دختر) در روستای انجیللو در فاصله 17 کیلومتری گرمی به بیله سوار کنار رودخانه برزند مربوط به دوران اشکانی و ساسانی در شهرستان بیله سوار واقع شده است .

قلعه ارشق مشگین شهر

به فاصله 35 کیلومتری شمال غرب مشگین شهر ، دهستان دشت ، بخش مرکزی در ساحل غربی رودخانه ارشق دارای برجها و باروهای متعددی است که در اثر گذشته زمان تخریب و ویران گشته است .

قلعه کهنه

در ارتفاع شرقی دره باغ نوروز مشکین شهر قلعه ای است با شیبی تند به رودخانه خیاو چای منتهی می شود . در مقابل ارتفاع سنگ نبشته ای پهلوی ساسانی قرار گرفته است . ارتفاع حصار در داخل بیش از چهار متر ولی از خارج بیش از هشت متر است . در این قلعه چون از دیرباز در تملک ارتش و سربازخانه دولتی بوده اجازه هیچ گونه کند و کاو و حفاری داده نشده است ولی احتمال می رود قلعه کهنه در محل همان قلعه باستانی ساسانی بنا شده باشد که در کتیبه خطی داخل دره ، از قول نارسه هرمزد به آن اشاره شده است .

مسجد جمعه اردبیل

این بنا در شمال شرقی شهر ، بین محله های پیرشمس الدین و عبدالله شاه بر روی تپه مرتفعی واقع گردیده و یکی از قدیمی ترین مساجد شمال غربی ایران است. با توجه به حفاریهای باستان شناسی که در محوطه اطراف این مسجد صورت گرفته بقایای شبستان های ستوندار در بخش شرقی و شمالی و هم چنین آثاری از کتیبه های متعلق به قرن سوم و چهارم ه.ق. کشف گردیده است . اصل بنای کنونی مسجد در دوره سلجوقیان بر روی بقایای کهن تری ساخته شده که درنتیجه حمله مغول حدود سال 620 هجری ویران و درحدود سال 650 هجری مجدداً باز سازی گشته است در این بازسازی ،گنبد به طور کامل بازسازی شده و تزیینات مختلف گچبری و نقاشی در شبستان ومحراب آن انجام گردیده است . بنای فعلی مسجد به ابعاد خارجی 85/18 ×45/36 متر از گنبد خانه ای ویران و ایوانی که در دوره های بعد به شبستان ستونداری تبدیل شده ، تشکیل می شود همچنین در 5/16 متری مسجد ، بقایای مناره ای از دوره سلجوقی برجای مانده است . این فضا توسط سه کنج ها وترنبه ها به هشت ضلعی و سپس شانزده ضلعی تبدیل گردیده وگنبد بر روی آن قرار گرفته است . بقایای ساقه گنبد نشان می دهد که این بخش دارای ترک های متعدد منشوری زیبا قطار بندی و تزیینات کاشی معرق بوده که تنها بخش اندکی از آن باقی مانده است. دیواره های داخلی گنبد خانه با اندود گچ و نقوش ترنج و گل و بوته قابل مقایسه با تزیینات گنبد سلطانیه تزیین یافته و درضلع جنوبی آن ، محراب بلند و زیبایی از دوره ایلخانی باگچبری ها ومقرنس کاری های جالب و در زیر آن آثاری از محراب کوچکتر دوره سلجوقی مشهود است . درب ورودی مسجد به تاریخ 742 ه.ق. دارای گره های هندسی ، گل میخ های آهنی وکتیبه ای حاوی دوبیت شعر به خط نسخ است چنین به نظر می رسد که درب مزبور ، از جای دیگر به این مسجد منتقل شده است . در حدود 5/16 متری مسجد ، بقایای مناره ای از دوره سلجوقی به ارتفاع هشت و قطر پنج متر باقی مانده که به هنگام آبادانی مسجد در کنار آن قرار داشته آجر چینی بخشی از سطح مناره به صورت خفته راسته است که تا حدودی به آن حالت تزیینی بخشیده است بر بدنه مناره دوسنگ نبشته به تاریخ های 878 و879 ه.ق نصب شده که مربوط به اوزون حسن حکمران آق قویونلو است و ارتباطی با بنای مسجد و ناره ندارد و حتمالاً از جای دیگری آورده و ر روی منار نصب شده است این بنا به شماره 248 به ثبت تاریخی رسیده است .

مسجد میرزا علی اکبر مجتهد

مسجد مجهز و مجلل میرزا علی اکبر در مرکز اردبیل نزدیک بازار واقع شده و دارای دو در است . از جاذبه های این بنا ، دو منبر است که یکی مشبک چوبی و دیگری به صورت صندلی بازودار و چرخدار است .

مسجد اعظم اردبیل

این مسجد تا اندازه ای نوساز ، با سبک نو و در ابعاد قابل توجه که از گنبد الله الله شیخ صفی تقلید شده ، ساخته شده است . مؤذنه مسجد در زمان قاجاریه و به سبک آن دوره ساخته شد ولی در سال های اخیر دوباره بازآفرینی شده است .

مسجد جامع نمین

معتمدین و پیرمردان در مورد بنای مسجد جامع نقل می کنند بانی مسجد شاهزاده عصمت خانم طاهرمیرزا بن اسکندر میرزا بن عباس میرزا نایب السلطنه فتحعلی شاه قاجار است . در محل فعلی مسجد ، مسجدی کهنه وجود داشته به دستور شاهزاده خانم مسجد کهنه تخریب نموده و بر روی پی آن مسجد فعلی را ساخته اند . ازاره بنا سنگی و بدنه آجری با ملات ماسه آهک می باشد . سقف آن در اصل تیرپوش بوده در سالهای گذشته شیروانی بر روی آن احداث شده است . سقف تیرپوش بنا بر روی هشت ستون چوبی با پایه های سنگی قرار گرفته است . مسجد جامع دارای پنجره های مشبک چوبی و سرستونهای چوبی زیبایی است که جنس آن راش کوهی است . همچنین بنا دارای مناری با آجر چینی زیبا و چسبیده به آن می باشد .

مسجد حسینیه میرزاده خانم اردبیل

این مسجد در نزدیکی میدان قیام در داخل کوچه میرزاده خانم در پنجاه متری خیابان جمهوری اسلامی واقع شده ، شامل یک باب مسجد بزرگ ، یک باب سالن فاطمیه و شبستان می باشد که بقعه شریف سیده خانم بنام میرزاده خانم با ابعاد حدود 3×3 متر با سقف آینه کاری و دیوار و کف مرمریت در قسمت غربی مسجد جای گرفته ، دارای ضریح فلزی با روکش استیلی می باشد . آرامگاه او مورد توجه و زیارت اکثر اهالی محل و در بعضی موارد مورد توجه مردم سایر محلات نیز می باشد .

سقاخانه حضرت ابوالفضل (ع) مسجد سلیمان اردبیل

سقاخانه حضرت ابوالفضل (ع) درکنار خیابان شیخ صفی و در جنب مجموعه تاریخی شیخ صفی الدین در کنج جنوبی غربی مسجد قرار دارد که از سالیان قدیم مورد توجه مردم مسلمان منطقه می باشد . ساختمان مسجد در سال 74 تخریب شد که در مدت پنج سال با کیفیت بسیار بالایی با زیربنای 550 متر مربع با یک گنبد و دو مناره بسیار جالب ساخته شده است. این سقاخانه دارای مسجد ، زیر زمین برای برگزاری مراسم خانمها و شبستان می باشد که اکثر قسمتهای بیرونی و داخلی ساختمان از کاشی سنتی خشتی و معرق و سنگ کار شده است .

مسجد جنت سرا

این بنا در ضلع شمالی صحن اصلی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی واقع است و از ساخته های شاه طهماسب اول به شمار می آید. درخصوص عملکرد واقعی بنا اطلاع دقیقی در دسترس نیست و به نظر می رسد که برای مراسم صوفیانه استفاده می شده است . نمای اصلی ایوان ، با کاشیکاری زیبا و کتیبه های قرآنی تزیین وجلوی آن به پنجره بزرگ مشبک گره چینی از جنس فلز مسدود شده است. بر روی دیوار شمالی داخل بنا ، طاق نمای بزرگ پنج ضلعی ایوان مانندی وجود دارد که بالکن کوچکی در بالای آن ساخته اند واز طریق پلکان کوتاهی واقع در عقب طاقنما بدان می توان رسید. به نظر می رسد که از الحاقات دوره بعدی باشد در دیوارهای شمال وغرب بنا نیز درهایی تعبیه شده که به اتاقهای مجاور راه دارد جرز های عظیم این مسجد ، با ترفندهای مختلفی ، سبک وتو خالی ساخته شده است.

مسجد کلخوران

این مسجد بر روی ستونهای ساده ای قرار دارد. نمای بیرونی بنا با طاق نماهای آجری وپنجره های مشبک و تزیینات آجری نماسازی شده است. این مسجد در کلخوران ، سه کیلومتری اردبیل واقع گردیده است. پوشش رودی مسجد دارای طاق نماهای کم عرض و مرتفع با نیم ستون های آجری بوده و بنای مسجد متعلق به دوره قاجار است.

سایر مساجد

مسجد حاج فخر در اردبیل ، مسجد جامع و مسجد نو در روستای خمس خلخال و مسجد جنت سرا در مشگین شهر از دیگر مساجد تاریخی استان اردبیل هستند .

خانه سید هاشم ابراهیمی

این خانه در کوچه شهیدگاه اردبیل قرار گرفته ومتعلق به مرحوم سید هاشم ابراهیمی است که پس از وفات ایشان وارثان قانونی از آن استفاده می کنند . این بنا در حال حاضر مسکونی است . ساختمان در دو طبقه زیرزمین و همکف ساخته شده است و تالار بزرگ و زیبایی دارد . تالار که بخش مهم خانه را تشکیل می دهد دارای دو رواق و یک شاه نشین است که از پنجره های مشبک کاری بسیار نفیس و زیبایی برخوردار است . زیباترین بخش تالار گچبری های آن است .

منزل وکیل الرعایا

این خانه قدیمی درمحله طوبی اردبیل ساخته شده است . بنا شامل حیاط های متعدد , ساختمان مرکزی و واحدهای اندرونی است که در طراحی آن , تالار مرکزی به واحدهای جنبی آن اشراف دارد . ارزش این خانه علاوه برسبک معماری جالب آن , با نقش صاحبان خانه در رخدادهای تاریخی سده بیستم ایران و اردبیل نیز ارتباط دارد. این خانه محل تجمع سران مستبد در جریان انقلاب مشروطیت بوده است.

خانه حاج یوسف آقا صادقی

این خانه مجلل و با شکوه در کوچه راسته امام اردبیل به سال 1340 ه.ق توسط مرحوم حاج میرزا ابراهیم صادقی ساخته شد .

خانه حاج میرزا ابراهیم صادقی

این خانه در کوچه "سرتیپ آباد" در محله " اوچ دکان" اردبیل واقع شده و به علت سبک معماری سنتی و استفاده از هنر مقرنس و مشبک کاری ، در ارسی ها دارای ارزش هنری است . این بنا در سال 1283 ه.ق ساخته شد .

خانه آصف اردبیل

این خانه تاریخی نیز در چهارراه امام ، کوچه معمار واقع شده است . این بنا مربوط به دوره قاجار و متعلق به خانواده آصف می باشد . ساختمان آصف خانه ای یک طبقه و یک نیم طبقه به عنوان بالاخانه است. خود ساختمان تقارن محوری دارد . راهرویی به نام تختگاه دسترسی به سایر فضاها را امکان پذیر می کند . در انتهای این راهرو دری جهت ورود به فضاهای خدماتی قرار دارد . از دو ضلع جانبی آن دسترسی به فضایی به نام اتاق سه دری و یک اتاقک پستو در پشت آن انجام می گیرد . در طرف دیگر وارد اصلی ترین اتاق این بنا ، اتاق هفت دری می شویم که پنجره های آن با ارسی های زیبایی با نقوش گره بندی و شیشه های رنگی تزئین شده ، در پشت این اتاق سه اتاقک بصورت پستو قرار گرفته اند که توسط ارسی هایی از این قسمت جدا شده اند.

خانه ارشادی

این خانه در میدان سرچشمه و کوی حاجی فخر قرار گرفته است . این بنا از بدو احداث دارای کاربری مسکونی بوده و از نظر تزئینات معماری و سبک ساخت یکی از بناهای زیبای شهر اردبیل است که در اواخر دوره قاجار ساخته شده است . در دوران پهلوی دوم این بنا را به عنوان مدرسه به آموزش و پرورش واگذار نموده اند . خانه ارشادی باقیمانده ای از یک خانه بزرگ اربابی می باشد که در دوره های مختلف تفکیک ، تخریب و نوسازی گردیده است . بنا در بخش شاه نشین، اتاقهای جانبی و همچنین دو ورودی دارای تزئینات گچی بصورت قاب بندی و مقرنس های گچی می باشد که مقرنسها صرفاً جنبه تزئینی و پرکنندگی دارند .

خانه خادم باشی اردبیل

خانه خادم باشی ازبناهای قدیمی اردبیل و مربوط به دوره قاجار در محله سرتیپ آباد قرار دارد . این بنادارای هشتی ورودی و حیاط اندرونی و بیرونی می باشد . دیوارهای بیرونی بنا از کاه گل ساخته شده و تنها در قسمت سردرب دیوارهای درونی طاق نماها با آجر به صورت مجلل وزیبا کار شده است . در قسمت بیرونی (حسینیه) تزئینات نقاشی و اورسی زیبایی وجودداشته که در اثر حریق از بین رفته است .

خانه خلیل زاده اردبیل

خانه خلیل زاده که درخیابان انقلاب و ابتدای کوچه منصوریه در روبروی مسجد منصوریه واقع شده ، در سال 1311 ه.ق توسط خانواده هاشمی بنا شده است . این خانواده به دلیل مهاجرت از قره باغ آذربایجان به اردبیل به قره باغی مشهور بوده اند . این بنا از نظر معماری جز بناهایدرونگرا محسوب می شود که بخش اندرونی آن تفکیک شده و از بین رفته است .

خانه منافزاده

این خانه نیز در میدان سرچشمه کوی رحمانیه ، ساختمان حوزه هنری واقع شده است . این بنا در سال 1353 ه.ش ساخته شده و دارای فرم ویلایی و کوشک مانند بوده و در دل حیاط مستقر می باشد . این بنا درنمای جنوبی یک طبقه و درنمای شمالی دو طبقه به نظر می رسد . اختلاف سطح موجود درمحوطه ، به نه پله بین دو بخش حل شده است . محوطه دارای باغچه های بزرگی با درختهای قدیمی و یک حوض مستطیلی می باشد . بنای مذکور دارای تزئینات آجری در نما بصورت (دوال بندی، اجراء نقوش هندسی) می باشد.

خانه میرفتاحی اردبیل

خانه میرفتاحی واقع در اونچی میدان در سال 1250 ه.ش در دوره قاجار توسط حاج میرفتاح ساخته شده است . بنای مذکور بین سالهای 1330-1327 ه.ش به دبیرستان نظامی اجاره داده شده که یادگارهایی نیز از این زمان روی دیوارها باقی مانده است . خانه میرفتاحی اولین دبیرستان دخترانه در زمان رضاشاه بوده است . این بنا تحت تملک میراث فرهنگی استان اردبیل میباشد و پس از مرمت به عنوان مرکز هنرهای سنتی برای بازدید عموم آزاد است . ساختمان دارای شبستانهای تابستانی و زمستانی می باشد که پله هایی در سه گوشه میانسرا، ورودبه بنا را میسر می سازد . شاه نشین در بخش مرکزی در ارتباط با دو اتاق گوشواره کناری و این اتاقها نیز در ارتباط با راهروهای کناری می باشند . بنا دارای تزئیناتآجری در نما بصورت خفته راسته و نقش و نگار آجرکاری در پیشانی و سردرها می باشد . پنجره ساختمان بصورت ارسیهای با طرح اسلیمی ، شش درب و سه درب با شیشه های رنگی میباشد .

خانه مبشری اردبیل

این بنا یکی از یادگارهای دوران قاجاریه می باشد که در بافت کهن محله اوچدکان قرار گرفته است . خانه مبشری دارای هشتی ورودی و حیاط اندرونی و بیرونی می باشد . دیوارهای بیرونی بنا از کاه وگل ساخته شده و تنها سردر و دیوار نمای داخلی بنا با آجر به صورت مجلل و زیبا کارشده است .

خانه مرحوم مروج اردبیلی

خانه مرحوم آیت الله مروج در خیابان سی متری نرسیده به محله ارمنستان واقع شده است . این بنا مربوط به دو دوره می باشد ، قسمتی از آن مربوط به دوره قاجار با اصول و شیوه معماری دوران خود و قسمتی هم بصورت الحاقی که مربوط به دوره بعد از انقلاب است و با مصالح زمان خود ساخته شده است . قسمت قدیمی دارای پی سنگی با ملات شفته آهک بوده و بصورت ازاره سنگی اجرا شده است . بدنه بنا با آجرهای ایرانی 20×20 ساخته شده و پوشش این قسمت ازبنا تیر چوبی است . در و پنجره های بکار رفته در آن از جنس چوب می باشد . قسمت الحاقی این بنا بصورت بنایی بوده و دارای جرزهای باربر می باشد . پوشش آن بصورت تیرآهن با طاق ضربی است . پلاستر داخلی بنا گچی بوده و در بعضی جاها بصورت رنگ شده می باشد . نمای خارجی بنا نیز بصورت آجری اجرا شده است .

خانه رضا زاده

خانه مرحوم رضازاده در محله اوچدکان (یکی از محلات ششگانه) در اردبیل واقع شده که قدمت آن مربوط به اواخر دوره قاجاریه می باشد . سردر ورودی خانه در منتهی الیه جنوب شرقی بنا در مقابل میدانچه ای قرار گرفته که توسط هشتی به محوطه حیاط وارد می شود . بخش اعیانی ساختمان در دوطبقه به مساحت 640 متر مربع و پلان نعلی شکل ساخته شده که طبقه اول دارای دو اتاق گوشواره با یک راهروی میانی و نیز راهروی دیگر عمود بر آن است که توسط دو دسته پله موجود در آن دو طبقه فوقانی به هم مرتبط می شود و طبقه دوم نیز دارای دو اتاق گوشواره با یک تالار یا شاه نشین در وسط می باشد.

خانه شریعت

بنای شریعت در محله اوچدکان یکی ازمحلات شش گانه قدیمی اردبیل قرار گرفته است . این بنا درکوچه آیت الله سعیدی (کلبعلی شاه) واقع است . این بنا شامل سه حیاط بزرگ است که حیاط اول دارای ساختمانی یک طبقه با فرم نعلی شکل می باشد بنا دارای هفت اتاق تو در تو است و فاقد تزئینات می باشد. در حیاط دوم (پشتی) ساختمانی دو طبقه با یک طبقه زیرزمین موجود است که توسط راه پله ای دو طرفه به طبقه اول راه می یابد . در دو سمت ساختمان راهرویی جهتارتباط فضاها به یکدیگر ، همچنین ارتباط طبقه دوم به طبقه اول موجود می باشد . خانه مرحوم حسینقلی صادقی در کوچه رحمانیه در جنب محله طوی ، خانه مسکونی دکتر مناف زاده در کوچه معصوم شاه ، خانه مرحوم میر فتاحی در محله تازه میدان ، خانه مرحوم حریریان در کوچه پیر شمس الدین و ساختمان مدرسه جعفری اسلامی درکوچه قاجاریه از دیگر خانه های تاریخی استان اردبیل می باشند.

خانه های سنگی در کوه

خانه های سنگی در دل کوهی در ویند کلخوران اردبیل قرار دارد .

دخمه سنگی ویند

در دو کیلومتری شمال غرب روستای ویند کلخوران واقع شده است .

امامزاده سیدعبدالله (ع) واقع در بخش شاهرود خلخال

امامزاده سیدعبدالله (ع) از نوادگان حضرت امام موسی الکاظم (ع) است . آرامگاه آن حضرت در 42 کیلومتری جنوب غربی شهرستان خلخال در یک کیلومتری بخش کلور (شاهرود) در کنار چشمه زلال بسیار خنک مشهور به جیگیزات و رودخانه پرخروش شاهرود در دل کوههای بلند منطقه قرار گرفته است . این امامزاده مورد توجه مشتاقان اهل بیت ، ائمه اطهار (ع) می باشد که در اکثر مناسبتهای مذهبی مخصوصاً (عید قربان ، 28 صفر و 21 رمضان) جهت زیارت مرقد مطهر آن حضرت و استفاده از جاذبه های طبیعی آن منطقه به آنجا می آیند و ساعتها در کنار امامزاده مراسم اجرا می شود ، جهت برآورده شدن حاجات به آن حضرت چنگ توسل می زنند و در اطراف سرسبز و مشجر بقعه به سیاحت و استراحت می پردازند ، ساختمان بقعه از شش سال پیش توسط هیأت امنا امامزاده تخریب و اقدام به بازسازی شده که در مرحله پوشش سقف می باشد . مساحت صحن و حرم و سالن حدود 300 مترمربع که بصورت بتن آرمه با کیفیت بسیار بالایی درست شده که نیاز به مساعدت دارد ، این مکان بعد از آماده شدن ساختمان یک مکان کاملاً زیارتی و سیاحتی خواهد بود که برای گردشگران جاذبه این منطقه خیلی مورد توجه خواهد بود.

امامزاده سیدعبدالعزیز (ع) "سلطان میرعزیز" نیار

از نوادگان حضرت امام موسی کاظم (ع) واقع در جنوب شرقی اردبیل محله نیار زادگاه مولانا شیخ احمد (مقدس) اردبیلی واقع ، از تاریخ ولادت و وفات آن حضرت سندی در دسترس نمی باشد . از قدیم الایام دارای ساختمان و گنبد و برای برگزاری مراسم عزاداری و روضه خوانی بود . چندین بار ساختمان آن تجدید بنا شده بطوریکه در طوق برنجی موجود در بالای گنبد تاریخ 801 ه.ق درج گردیده است . آخرین بازسازی صحن و محوطه آن در سالهای 76 و 77 به مناسبت برگزاری کنگره پانصدمین سالگرد تولد مولانا مقدس اردبیلی که بطور همزمان در قم و اردبیل برگزار گردید از محل اعتبار اختصاص کنگره مزبور و همکاری استانداری و شهرداری اردبیل انجام گردید . صحن موجود بصورت یک دوازده ضلعی منتظم و آمیخته ای از معماری روز و سنتی با گنبدی فلزی به قطر 5/6 متر احداث ، قسمت داخلی با کیفیت خوب چوبی (پانل) و فضای سبز و درختکاری می باشد و دور تا دور محوطه خیابان کشی شده است و ساختمان جدیدالاحداث آن در مورخه 6/5/77 توسط وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وقت افتتاح گردید . این امامزاده دارای چهار نفر هیأت امنا می باشد که با نظارت اداره اوقاف بردرآمد و هزینه آن رسیدگی می کنند و آقای حاج موسی الرضا قضایی مسئول هیأت امنا می باشد .

امامزاده سید جعفر انار

روستای تاریخی انار جزو بخش مشگین شرقی از دهستان لاهرود می باشد . از شمال غربی به لاهرود ، از شمال به روستای فخرآباد ، از شرق به روستای بنه لر محدود است . در قسمت شمال روستای انار گنبدی پاک و مطهر حضرت سیدجعفر (ع) انار که به قولی سلسله نسبش با چندین واسطه به امام موسی الکاظم (ع) می رسد ، مشهور است . ساختمان بنایی مستطیل و از آجر قرمز ساخته شده است . تاریخ بنای ساختمان با توجه به نوشته تاریخ روی بنا به 1300 (ه.ق) است .

امامزاده سیدعمادالدین (رحیم بیگلو)

روستای رحیم بیگلو سفلی از دهستان ارشق و دو کیلومتری با شهر رضی فاصله دارد . مسجد ساخته شده در این روستا که با استفاده از مصالح سنگی و چسبیده به بقعه مذکور احداث شده حدوداً 400 متر مربع می باشد . بر روی قبر کتیبه ای به خط عربی به چشم می خورد که نوشته هایش ناخوانا می باشد ، با توجه به مجسمه های قوچی موجود در داخل بقعه نشانگر حکومت قره قویونلوها و آق قویونلوها در قرن هشتم و نهم هجری می باشد .

امامزاده فخرآباد

امامزاده فخرآباد که بنایی قاجاری است به شماره 6240 در فهرست آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده است . این بنا واقع در میدان اصلی روستای فخرآباد مشگین شهر در بخش جنوب غربی به مساحت 1926، 76 متر مربع واقع شده است . پلان کنونی متشکل از دو بخش قدیمی و نوساز می باشد که در سالهای گذشته به دلیل تعداد زیاد زائرین و مسافران اقدام به احداث این بخش نموده اند . دیوار بنا از ارتفاع 80 سانتیمتری تا زیر گنبد دارای تزئینات نقاشی مربوط به دوره قاجار می باشد که شکوه خاصی به بنا بخشیده است.

امامزاده سیدابراهیم (ع) لاهرود

لاهرود در فاصله 17 کیلومتری شهر واقع شده که از شمال به جاده مشگین شهر اردبیل و روستای دده بیگلو از شرق به روستای تک دام ، از جنوب شرقی به روستای انار و از شرق به روستای فخرآباد محدود است . تاریخ احداث بنا با توجه به مخروبه بودن توسط هیأت امنا در سال 77 خاکبرداری و احداث و تکمیل شده است که از تاریخ وفات و شجره نامه امامزاده هیچ اطلاعات دقیقی در دسترس نمی باشد .

امامزاده صدرالدین در اردبیل

این بنا در جاده اردبیل – مشگین (سه کیلومتری اردبیل) قرار دارد و قدمت آن به دوره صفوی می رسد و تاریخ ثبت این بنا 10/10/81 با شماره ثبتی 6688 می باشد . امامزاده صدرالدین از فرزندان امام موسی کاظم می باشد . از بغداد به شهر ری آمد و مدتی در آنجا اقامت گزید و سپس به اردبیل آمده و در این شهر ساکن شد و در اردبیل درگذشت . امامزاده بدالدین و حمزه از برادران وی می باشند. این بنا دارای پی سنگی با دیواری آجری با ملات ماسه آهک می باشد . دور تا دور آن کلافی چوبی ایجاد شده گنبد آجری کم ارتفاع قسمت محل مدفن را پوشش داده است . این امامزاده بعنوان زیارتگاه مورد استفاده عموم قرار می گیرد . همچنین در ایام خاص هیئتهایی در آنجا برگزار می شود . مالکیت آن در دست اداره اوقاف می باشد . در بخش جنوبی امامزاده یک باغ و در شمالش حیاط بزرگ دهقانی است و خادم بقعه در آن زندگی می کند . در ورودی بقعه در سمت شمال آن واقع شده و به راهروی باریکی باز می شود که از شرق به غرب کشیده شده و دو انتهای راهرو به دو حجره برای بیتوته کردن زائران منتهی می گردد . در وسط این دالان در ضلع جنوبی آن دری است که به مقبره باز می شود ، درب در وسط اتاقی است که تقریباً 6×5 متر ابعاد آن می باشد که گنبدی کم ارتفاع سقف آنرا پوشش داده است .

امامزاده سیدصالح (ع)

امامزاده صالح (ع) که بقعه شریف آن بزرگوار در میدان عالی قاپو روبروی مسجد ملا مومن اردبیل واقع شده ، اکثر مردم منطقه آن حضرت را از اولاد یا نوادگان امام موسی کاظم (ع) می دانند بعضی ها بنا به نوشته کتاب اختران تابناک از اولاد امام حسن مجتبی (ع) می دانند . تاریخ ولادت و وفات آن حضرت مشخص نیست . این بنا در میدان عالی قاپو – کوچه اونچی میدان – در حریم درجه چهار بقعه شیخ صفی واقع شده است . به نقل از کتاب بحرالانساب تاریخچه ساخت بنای این امامزاده در دوره صفویه بوده است . مالکیت اثر با توجه به اینکه بنا یک مکان زیارتی (امامزاده) است ، وقفی بوده و هم اکنون در اختیار هیئت امنای مساجد می باشد . این بنا شامل رواق – حرم صحن و مسجد بوده که نمای جنوبی آن مرکب از ایوانی با طاق نیم گنبد و تزئینات کاشی کاری بوده است . تنها قسمت باقیمانده از بنای قدیمی یک ساختمان هشت ضلعی است که ضریح در آن قرار دارد .

مجموعه بازار اردبیل

مجموعه تاریخی بازار اردبیل در میانه شهر و در طرفین خیابان امام خمینی واقع گردیده و به جهت قدمت و دارا بودن معماری سنتی از بازارهای تاریخی و جالب توجه ایران به شمار می آید و چون دیگر بازارها مشتمل بر راسته ها ، تیمچه ها ، سراها و مسجد و گرمابه است . بازار اردبیل از سابقه طولانی و درخشانی برخوردارمی باشد . مقدسی و اصطخری (قرن چهارم ه.ق) ، بازار اردبیل را به شکل صلیبی توصیف می کنندکه در میانه آن مسجد قرار داشته است . بازار اردبیل در قرن 7 و 8 ه.ق نیز از رونق فراوانی برخوردار بوده اما رونق اصلی آن مربوط به دوره صفویه است . در این دوره به جهت اینکه اردبیل خاستگاه سلاطین صفوی ، مرکز دینی و همچنین جایگاه مقابر شیخ صفی الدین اردبیلی و دیگر گذشتگان سلاطین صفوی بود شهر و بازار آن از اهمیت و رونق خاصی برخوردار گردید . مجموعه کنونی بازار معرف آثاری از دوره صفویه و قاجاریه است و شامل راسته اصلی بازار ، راسته پیر عبدالملک ، راسته قیصریه ، راسته کفاشان ، راسته غلامان ، بازار زرگران ، سراجان ، پنبه فروشان ، مسگران ، چاقوسازان ، آهنگران ، سرای خشکبار (حاجی میرزا) ، سرای گلشن ، سرای وکیل ، سرای نو یا زنجیرلو ، سرای حاج احمد ، سرای حاج شکر، سرای مجیدیه ، سرای امام جمعه ، سرای دوگچی و تیمچه زنجیرلی است . مجموعه بازار با طاق های جناغی و گنبدهای ساده پوشش یافته و عرض طاق نمای مغازه ها به طور متوسط سه متر و قطر پایه های طاق ها حدود 80 سانتی متر است . روشنایی داخل بازار از طریق روزنه های تعبیه شده در پوشش های گنبدی تأمین می شود . سرای خشکبارها از دو بازارچه موازی هم که هر دو بر راسته بازار عمودند تشکیل شده و هر کدام دارای پنج دهانه و 51 مغازه است . سرای گلشن نیز مرکب از دو بازارچه و یک سرا است و در مقابل سرای زنجیرلی واقع شده وبه راسته بازار و راسته پیر عبدالملک مربوط می شود. بخش اصلی سرا فضایی مستطیل شکل به ابعاد 80/3×94/9 متر می باشد که پوشش آن متشکل از نه گنبد در میانه با چهار ستون مدور از سنگ خارا به ارتفاع 75/2 و قطر 52% متر (یا 52 سانتیمتر) و دراطراف بر جرزها نگهداری می شود. ستون ها دارای سرستون مکعب شکل بوده و طاق های زیرین گنبدها توسط تیرهای چوبی به یکدیگر اتصال یافته و مهار شده است . از دیگر بخش های مهم بازار ، چهار سوق یا بازار بزرگ قیصریه است . این بخش بنایی است مدور با گنبد کروی بلند وساده . قطر بنا در پایین 12 متر و ارتفاع تقریبی آن 13 متر است . بخش زیرین بنا ، بدون در نظر گرفتن پایه مغازه ها و امتداد بازارچه ها عبارت است از 12 پایه که با 12 طاق جناغی زمینه را برای بر پایی گنبد فراهم ساخته است . در هشت طاق جناغی مغازه ودر 4 تای دیگر راهرو بازارچه ها تعبیه شده است. بر سر بازارچه شمال شرقی ، سنگ نبشته ای به چشم می خورد که به علت فرسودگی امکان قرائت آن وجود ندارد این سنگ نوشته حاوی نام بانی و تاریخ بنا بوده است . تیمچه و سرا و بازارچه زنجیرلی از دیگر بخش های مهم بازار اردبیل است که به راسته بازار راه می یابد. سرای زنجیرلی بنای هشت ضلعی است (چهار ضلع اصلی و چهار ضلع فرعی) که ابعاد اضلاع اصلی آن 20/10 متر می باشد صورت 8 ضلعی در بالا با گوشهسازی به دایره تبدیل شده و گنبدی کروی و ساده ای بر فراز آن جا گرفته است. مجموعه تاریخی بازار اردبیل در سالهای اخیر از طرف سازمان میراث فرهنگی تعمیر و مرمت شده و به شماره 1690 به ثبت تاریخی رسیده است .

حمام اوچ دکان

این بنا در محله اوچ دکان اردبیل واقع گردیده است و بر اساس کتیبه کاشی سر در آن حدود سال 1259 ه.قتوسط شخصی از خاندان صادقی اردبیل ساخته شده است . متن کتیبه مشتمل بر سه بیت شعرحاوی نام بانی ، ماده تاریخ و توصیف حمام است . حمام اوچ دکان با نقشه مستطیل شکل دارای بخشهای مختلف از جمله ورودی و هشتی پشت سرآن ، رختکن ، گرمخانه ، حوض خانه وبخشهای دیگر است . ویژگی برجسته این بنا نقاشیهای بسیاری بود که تقریباً بر تمام سطوح داخلی بنا کشیده شده و مشتمل بر نقوش انسانی ، گیاهی و اسلیمی بوده است . بخشقابل توجه از این تزئینات در دوره اخیر با لایه ای از گچ پوشیده شده است . این بنادارای گرمخانه مستطیلی شکل است که به وسیله یک محوطه چهارضلعی و راهرویی زانویی مانند به سربینه متصل می شود . بنا در اصل دارای دوبخش مردانه وزنانه بوده که اکنون از بخش مردانه آن استفاده می شود و به شماره 12/4 به ثبت تاریخی رسیده است .

حمام پیر

این بنا در کوچه معصوم شاه از محله سرچشمه واقع بوده و به نام پیری که قبر وی در زاویه بنای حمام قرار داشته معروف بوده است . این حمام از آثار دوره قاجاریه به شمار می رفت . در سال 1366 ه.ش. توسط شهرداری به طورکامل ویران گردید و امروزه هیچ اثری از آن برجای نیست. بنای اولیه بنا دارای هشتی ورودی ، رختکن و گرمخانه گنبددار بوده است . پوشش گنبدی این فضاها بر روی چهار ستونمیانی و طاقهای کناری قرار می گرفته است

حمام پیر زرگر

این بنا در میدان مسجد در محله پیر زرگر واقع گردیده و منسوب به دوره قاجاریه می باشد . بنا دارای ورودی ساده و رختکنی باصورت قدیمی است از جمله سکوها ، شاه نشین ها ، کف سنگ فرش ، وحوض سنگی هشت ضلعی با چهار بازوی سنگی که با یک پله کوچک به سکوی رختکنها منتهی می گردد . فضای رختکن با گنبد مدوری مسقف شده وسطح زیرین گنبد و بخشی ازدیواره های رختکن در اصل دارای نقاشیهای زیبایی بوده که امروز بخشی از آنها برجای مانده است . فضای اصلی و گرمخانه حمام در میانه 5×5 متر وسعت دارد و شاه نشین های آن نیز به ابعاد 4×5 متر است این بخش نیز با پوشش طاق و گنبد مسقف شده است .

حمام ابراهیم آباد

این حمام که معروف به حمام ابراهیم آبادمی باشد دارای یک بخش ورودی ( هشتی) می باشد که به عنوان فیلتری ما بین سربینه وفضای بیرونی عمل می کند و در حال حاضر هم سطح با کف کوچه می باشد با یک پله واردسربینه می شویم که محلی برای تعویض ونگهداری لباس و کفش بوده است . فرم پلان بهصورت هشت نیم هشت می باشد . انباری در قسمت جنوب غربی سربینه و میاندر در قسمت شمالشرقی آن واقع شده است . بعد از طی کردن مسیر میاندر به فضای گرمخانه می رسیم که سقفدارای کار بندی و گنبد عرقچین است . پوشش سربینه با کاربندی آجری و گنبد عرقچین استکه به صورت یک پوش عمل می کند . نظافتخانه حمام نیز در محوطه گرم خانه و در ضلعشرقی آن واقع شده و پوشش آن طاق چهار بخشی می باشد . تون ( آتشخانه ) در شمال غربیحمام واقع شده است . این حمام اکنون متروکه بوده و هیچ گونه کاربری ندارد . اینحمام در قسمت سربینه دارای نقاشی های زیبایی بوده که در حال حاضر با سیمان سفیدپوشانده شده است . همچنین کار بندیهای زیبایی در این بخش اجرا شده که علاوه بر نقشتزئینی – نقش سازه ای را نیز در این بنا بعهده دارد . این بنا همانند اکثر حمام هایاردبیل متعلق به دوره قاجاریه بوده و تا سال 1368 مورد استفاده قرار می گرفته است . قسمت زنانه این حمام طی جند سال گذشته تخریب گشته و پس از ممنوعیت آن توسط اداره بهداشت به حالت متروکه رها شده است . این بنا از ابتدا تحت تملک خانواده واثقی بوده که در سال 1380 توسط اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل خریداری گردیده است . پی بنا سنگی با ملات شفته آهک و بدنه بنا آجری با ملات آهکی می باشد . پوشش بنا به صورت طاق گنبد می باشد که جهت تبدیل زمینه مربع به دایره از کاربندی استفاده شده است . مالکیت این بنا تا سال 1380 شخص بوده و از اسفند ماه 1380 تحت تملک اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل در آمده است . این بنا در جوار مسجد و پل ابراهیم آبادباقیماندهای از بافت تاریخی محله ابراهیم آباد می باشد . حمام ابراهیم آباد درنزدیکی رود خانه بالخلو- واقع در خیابان آیت ا... مدرس - کوی ابراهیم آباد می باشد. موقعیت بنا در پلان شهری اردبیل نشان داده شده است .

حمام حاج شیخ

این بنا در اول کوچه شهیدگاه ، از طرف میدان عالی قاپو واقع گردیده و منسوب به اواخر دوره صفویه است . ورودی بنا از طریق یک هشتی زیبا با پوشش گنبدی مدور است و غرفه های اطراف آن با طاقهای جناغی مسقف شده است . این بخش نقاشی های زیبایی داشت که بخش عمده آنها در سفید کاری ها از بین رفته و تنها قسمتی از نقوش گل و بوته واسلیمی ساده باقی مانده است . بخش اصلی حمام دو شاه نشین بزرگ متقابل ودو نیم گنبد کوچک دارد که به خزینه آب گرم و در ورودی منتهی می شود . گنبد اصلی مرتفع بوده و برستونها و طاقهای کناری تکیه زده است .

حمام حاج محسن

این بنا در کوچه ملا هادی اردبیل واقع گردیده و ظاهراً بنای اولیه آن مربوط به دوره صفویه است. بنا دارای دوقسمت مردانه و زنانه است که در واحد زنانه آثاری از نقاشی های قدیمی مشاهده می شود . رختکن بنا هشت ضلعی است و با طاق ها وگنبد مدوری پوشش یافته است .

حمام کهنه

این حمام در راسته پیر عبد الملک بازار و در مسیر خیابان آیت الله کاشانی کنونی قرار داشته که در جریان احداث خیابان مذکور به سال 1335ه.ش ویران گردید . حمام کهنه ظاهراً قدیمی ترین حمام اردبیل به شمار می رفت و دارای گنبدهای جسیم ، طاق های گسترده و پایه های عظیم بوده و از کف بازار حداقل 10 متر پایین تر بوده و راه رسیدن به آن از 15 تا 20 پله می گذشت .

حمام نصر

این بنا متعلق به دوره قاجار است و طبق تحقیقات محلی و مطالعه در کتب تاریخی ( تاریخ گیلان و دیلمستان ، سیری در تاریخ آذربایجان و ... )بدلیل خشکسالی و قحطی حادث شده در سال 1228 در هرو آباد (خلخالی کنونی ) بعنوان بنائی عام المنفعه برای تامین نیازهای اهالی محل بنا شده است . حمام نصر خلخال که در جوار رود خانه نور علی چای و در بافت بازار بنا گردیده است ، به دوره قاجار تعلق دارد و فرم معماری آن با تفاوتهای جزئی از اصول کلی حمامهای ایران پیروی می کند . ورود به هشتی از طریق پیشخانی میسر است که کف آن پایین تر از سطح خیابان می باشد و با دو پله به سطح معبر می رسد . این قسمت دارای دو ورودی می باشد یک ورودی به هشتی که به عنوان فیلتری ما بین سربینه و فضای بیرون عمل می کند و ورودی دیگر با چرخشی به سربینه منتهی می شود تا جلوی دید مستقیم از ورودی به سربینه گرفته شود . دالانی نیز به ابعاد 16/10 × 4/1 متر در قسمت شمالی به صورت الحاقی به پلان بنا اضافه گردیده که این فضا نیز به هشتی ورودی منتهی می گردد . این راهرو از طریق سه دالان ارتباطی (ورودی ) در ارتباط با گرمخانه می باشد . به احتمال قوی این دالان محل چال حوض حمام بوده است . سربینه دارای پلان مربع با چهار بازوی کناری می باشدکه با کاربندی به بزرگی که به فرم کلاه درویشی می باشد ، منتهی می گردد . پس از عبور از سربینه وارد میاندر و از آن طریق گرمخانه می شویم . این بخش که به فرم هشت ضلعی می باشد ، در ارتباط با فضا های خدماتی و خزنیه می باشد . اتاق تنظیف که در سمت شمال گرمخانه قرار دارد با توجه به فرهنگ مردم و ماهیت این فضا به گونه ای طراحی گشته که در حاشیه قرار گیرد و دید مستقیم به داخل به وسیله گردش و پیچش جرزها شکسته شود . سرویس بهداشتی نیز در ارتباط با میاندر ایجاد شده که دسترسی به آن هم از سربینه و هم از گرمخانه میسر باشد . تون آتشدان و تاسیسات مورد نیاز جهت گرم کردن آب در ضلع پشتی خزنیه بوده که بعدها تخریب گشته است . پی بنا با ملات شفته آهک کار شده است و جرزهای و دیوار های ضخیم این حمام به وسیله سنگ و آجر با ملات آهک اجرا شده است . پوشش سقف به صورت طاق و گنبد می باشد که برای تبدل زمینه مربع به دایره جهت اجرای گنبد از کاربندی استفاده گردیده است . از قوسهای مورد استفاده در طاقهای این بنا می توان به پنج او هفت ، کلیل ، گهواره ای وکشکولی اشاره کرد . این حمام در قسمت سربینه دارای نقاشیهای زبیای می باشد که در حال حاضر با چند لایه گچ و سیمان سفید پوشانده شده است . در حال حاضر پنج لایه تزئینی در این قسمت به چشم می خورد که تنها لایه اول (اصلی ) و لایه چهارم دارای ارزش هنری و تاریخی می باشد . از دیگر تزئینات می توان به کاربند یهای اجرا شده در سربینه و گرمخانه اشاره نمود . آخرین مالک این بنا خانواده ذکائی بوده اند این حمام در سال 1381 توسط اداره میراث فرهنگی خریداری گردیده و در حال حاضر جهت تبدیل به اداره میراث فرهنگی خلخال و موزه آثار باستانی در اختیار این ادره می باشد . عملیات رفع خطر و مرمت استحفاظی در این بنا از شهریور 1381 آغاز گشته و هم اکنون عملیات مرمت استحکام بخشی در حال اجرا می باشد .

حمام صفویه

این حمام در خیابان نایبی(سابق) اردبیل واقع شده و دارای ستون های مربع در رختکن و گنبد ضربی معمولی است .

حمام ملا هادی

حمام ملاهادی یا حاج محسن در کوچه ملاهادی اردبیل واقع شده است . حمام به دو بخش مردانه و زنانه تقسیم شده است .

حمام پیر عبدالملک(میرزا حبیب)

این حمام در محله پیر عبدالملک اردبیل واقع شده است .

سایر حمام ها

حمام آقانقی که شباهت کامل به حمام های حاج شیخ دارد ، حمام ابراهیم آباد در کوچه ابراهیم آباد ، حمام زینال در عالی قاپو ،کوچه زینال ، حمام منصوریه در عالی قاپو ، حمام میرزا ایمان که شبیه حمام حاج شیخ است ، حمام یعقوبیه در محله اوچ دکان ، حمام وکیل در خیابان امام خمینی ، حمام یساول در اونچی میدان و حمام زندان در کوچه زندان از دیگر حمام های تاریخی این استان به شمار می روند .

تپه خرمن

این تپه در روستای شیخ لر از توابع شهرستان گرمی مغان واقع شده است . از این تپه بر اثر گمانه زنی آزمایشی توسط هیئت حفاری استان ، پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ، آثاری به دست آمده که به دوره پارت ها منسوب است . در گمانه زنی هایی که انجام شد ، گورهایی از نوع خمره ای و سنگی کشف شده است .

تپه قره شیروان

این تپه در روستای کورییم اردبیل واقع شده است . گورهایی در آن کشف شده که متعلق به سده های هشت و نه پیش از میلاد است .

تپه ساری قیه

در روستای ساری قیه واقع در جنوب غرب نیر که در کنار سرشاخه اصلی رودخانه بالخلو قرار دارد، تپه ای باستانی وجود دارد که آثار بدست آمده از این تپه نشان می دهد که تپه ساری قیه از هزاره اول پیش از میلاد تا قرون اولیه اسلامی سکون بوده است.

تپه سایین

روستای سائین در 30 کیلومتری جنوب اردبیل و 27 کیلومتری جنوب شرق شهرستان نیر واقع شده است. آثار بدست آمده در تپه این روستا متعلق به هزاره اول قبل از میلاد است و به نظر می رسد که از دژهای قدیمی منطقه بوده باشد .

تپه سرعین

در شمال غرب شهر سرعین و بر سر راه روستای آلوارس تپه باستانی وجود دارد که احتمالاً هسته اولیه آبادی سرعین بوده است و یا اینکه دژ و پناهگاه سرعین در مواقع یورش مهاجمین به شمار می رفته است . زمینهای اطراف این تپه بتدریج مرود دخل و تصرف قرار گرفته و اکنون جز خرابه چیزی از آن برجای نمانده است .

تپه شاه

در 20 کیلومتری شمال غرب گرمی واقع شده و آثار تپه و دژی از گذشته در خود دارد .

تپه نادر

در جنوب غرب شهرک اصلاندوز و در محل بهم پیوستن رودخانه دره رود به ارسقرار دارد . این تپه حدود 30 متر ارتفاع دارد و محیط آن حدود 1500 متر است . برخی معتقدند که تپه نادر به دلیل اهمیت و موقعیت استراتژیکی و نظامی آن از قدیمی ترین قلاع منطقه بشمار می رفته و قدمت آن تا هزاره سوم و چهارم قبل از میلاد تخمین می زنند .

تپه نادری

این تپه در کنار رودخانه بالخلو و نزدیک پل و دروازه قدیمی اردبیل به سراب قرار دارد . به نظر می رسد که این تپه دژ نگهبانی ورودی شهر از سمت غرب بوده باشد .

تپه باستانی سرقین

این تپه در روستای سرقین که در 20 کیلومتری غرب اردبیل واقع شده قرار دارد. سرقین که از روستاهای قدیمی و باستانی اردبیل است . این روستا با یک جاده فرعی به طول شش کیلومتر به جاده اردبیل – سراب وصل می شود . علاوه بر تپه مزبور گورستان قدیمی آن به شکل دایره ای با سنگ چینی های بزرگ بر جای مانده ارزش تاریخی و باستانی این روستا را نشان می دهد .

تپه قنبر(سلاخ تپه)

این تپه در شمال قریه "انار" مشگین شهر و در یک کیلومتری جاده مشگین شهر- اردبیل واقع شده است و به هزاره اول پیش از میلاد مربوط می شود. این تپه به ثبت تاریخی رسیده و شماره ثبتی آن 635 است .

سایر تپه ها

از دیگر تپه های تاریخی استان اردبیل می توان نارنج تپه در نزدیکی سامیان از دهستان کلخوران اردبیل ، نادر تپه سی در کنار رودخانه بالیقلی و پل قدیمی دروازه اردبیل کنار جاده اردبیل- تبریز ، تپه سرقین در روستای سرقین اردبیل(20 کیلومتری غرب اردبیل) ، تپه آق امام در روستای آتشگاه اردبیل(8 کیلومتری غرب اردبیل) ، گوور تپه سی در روستای شهره ور اردبیل ، اولو تپه سی در روستای جبه دار کلخوران اردبیل ، کرکق تپه در روستای کرکق از توابع کلخوران اردبیل ، تپه سایین در روستای سایین اردبیل و مربوط به هزاره اول پیش از میلاد ، تپه شمس آباد در روستای شمس آباد کوراییم اردبیل ، منسوب به دوره ساسانی و اوایل اسلام تا سده سوم هجری قمری ، بوینو یوغون تپه در روستای ساری قیه از توابع نیر و مربوط به هزاره اول پیش از میلاد و سده های اولیه اسلامی ، تپه کنازق در روستای کنازق از توابع نمین، مربوط به هزاره اول پیش از میلاد ، تپه سلوط در روستای سربند از توابع نمین و مربوط به دوره اشکانی و اوایل اسلام ، سربند تپه در روستای سربند از توابع نمین و مربوط به دوره اشکانی و اوایل اسلام ، آریا تپه در روستای آریا تپه از توابع نمین و مربوط به هزاره اول پیش از میلاد ، قره تپه در روستای قره تپه از توابع نمین ، تپه حاجی نصیر در پنج کیلومتری نمین و مربوط به هزاره اول پیش از میلاد ، بولان تپه نزدیک تپه حاج نصیر ، منسوب به هزاره اول پیش از میلاد ، یئدی دیو قیزی در پنج کیلومتری نمین ، تپه باستانی قوشا تپه در پنج کیلومتری نمین ، گور قلعه سی در غین منسوب به هزاره اول پیش از میلاد و ... نام برد

غار یخگان

این غار در منتهی الیه جنوب شرقی شهرستان خلخال در ضلع غربی رشته فاسوله داغ (تالش) و در ارتفاع حدود 2400 متری از سطح دریای آزاد واقع شده است. فاصله غار یخگان از مرکز شهرستان خلخال حدود 77 کیلومتر است. دسترسی به غار از طریق جاده شوسه به طول 74 کیلومتر و 3 کیلومتر راه پیاده رو امکان پذیر است.

غار هفت خانه

غار هفت خانه یا یدی اولر در جنوب غربی شهر خلخال و شمال روستای گرمخانه و در ارتفاع حدود 1600 متر از سطح دریا واقع است. این غار در فاصلة 20 کیلومتری شهر خلخال قرار دارد و بوسیلة جادة آسفالته که از کیلومتر 16 جاده خلخال- هشتجین بطرف غرب (روستای گرمخانه) منشعب می شود به شهر خلخال مربوط می شود.

بناهای یاد بود تاریخی

بازار اردبیل اردبیل
قلعه قدیمی مشکین شهر
آرامگاه شیخ حیدر مشکین شهر
مقبره شیخ جبرئیل اردبیل
آرامگاه شیخ صفی اردبیل

موزه شیخ صفی ( چینی های دوره صفویه ، قرآن فرامین ، سکه ، لباس)
دوره:صفوی در سال 1372
نشانی:اردبیل ـ میدان عالی قاپو، بقعه شیخ صفی
موزه حمام آقا تقی (بنای تاریخی ـ مردم شناسی)
دوره:ایلخانی در سال 1378
نشانی:اردبیل ـ میدان عالی قاپو، ابتدای خیابان سعدی
موزه خلخال (باستان شناسی)
دوره:معاصر در سال 1374
نشانی:خلخال ـ خیابان کارگر شمالی، جنب شهرداری
موزه مشکین شهر (باستان شناسی)
دوره:معاصر در سال 1374
نشانی:مشکین شهر ـ خیابان شهید مفتح، جنب بقعه شیخ حیدر

مقبره امامزاده سیدابوالقاسم (ع) (قره داش)

آرامگاه امامزاده سیدابوالقاسم در قسمت غربی سرعین واقع شده است . بعد از شهادت سیدابوالقاسم (ع) قبر متبرکه امامزاده در این محل واقع می شود و بر روی آن سنگهای سیاهی که نحوه شهادت و موقعیت قبر بر روی آنها نوشته شده بوده باقی می ماند ، به همین سبب به قره داش (سنگ سیاه) نیز مشهور می باشد . در زمان صفویان این امامزاده مورد شناسائی قرار گرفته و آرامگاهی بر روی آن ساخته می شود ، آثار آرامگاه ساخته شده در آن زمان تا چند دهه اخیر باقی بوده که مقداری از آن بر اثر عوامل طبیعی از بین رفته و در اثر زلزله سال 1375 بطور کلی از بین رفته که باعث گردید بنا و آرامگاهی جدید بر روی آن احداث کنند .

مقبره امین الدین جبراییل

این مقبره که متعلق به امین الدین جبراییل پدر شیخ صفی الدین اسحق جد سلاطین صفوی است ، در روستای کلخوران اردبیل واقع شده است . تاریخ بنای اولیه به نیمه اول قرن دهم هجری قمری مربوط است . در ازاره مدخل ورودی کاشی کاری شده و بالای آن یک بیت شعر نوشته شده است . بالای درب ورودی ، تصویر یک شیر و یک پلنگ در دو سوی پنجره نقاشی شده و هر یک با یک زنجیره بسته شده اند و نشان از سبک و سیاق منسوب به دوره صفوی و اوایل سده یازدهم هجری دارند . رواق ، بنایی است مستطیل شکل که با طاق ضربی آجری پوشیده شده و دو سوی خاوری و باختری آن نیز ، دو خواجه نشین منظم ساخته شده است که طاق ضربی آجری دارد . سقف رواق و خواجه نشین ها گچبری است و با رنگ های آبی و طلایی و با اسلیمی های ساده و توریقی و گل های شاه عباسی نقاشی شده اند . ازاره رواق ، با کاشی معرق و در برخی قسمت ها با کاشی های هشت ضلعی منظم فرش شده و حد فاصل چهار کاشی ، با مربع های کوچک پوشیده شده است . رواق مقبره از نظر تزیینات و رنگ، ملایم و هماهنگ می باشد . ازاره کاشی کاری ، مجموعه گچبری و نقاشی سقف و دیوارها را که در عین سادگی از تنوع شگفت از جهت طرح های مختلف برخوردار است در بر گرفته و فضایی مناسب را برای زایران فرآهم آورده است . در این میان، در چوبی مقبره که خود یکی از آثار بسیار ارزنده و جالب هنری می باشد ، بر جای مانده است . روی این در، منبت کاری های چشمگیر بر اساس تقسیم بندی هندسی کار شده و اشعار گوناگون در قسمت های مختلف آن برجسته کاری شده است . پس از آن که از این در چوبی، وارد مقبره می شویم ، اتاقی به شکل مربع با چهار رواق قرار دارد که همه آن ها مانند راهرو، ضربی آجری بوده و از داخل، گچ بری ومقرنس کاری شده است . همه سطوح آن در بدنه دیوار و سقف ، با اسلیمی های مختلف و ترنج ها و شاه عباسی ها نقاشی شده اند . آخرین تعمیرات و مرمت کاری در این قسمت مقبره به سال 1030 هجری قمری مربوط می باشد و طاهر بن سلطان محمد نقاش ، آن را انجام داده است . در متن بقعه مقبره ، صندوق ساده شیخ جبراییل قرار گرفته که ابعاد آن 50/1× 2×3 متر است . در بدنه دیوارهای بقعه، لوحه ای کمربندی از کلام خدا گچبری شده است . در دو سوی شاه نشین جنوبی مقبره ، دو اتاق شش ضلعی به قطر 30/3 متر و اضلاع 25/1 متر ساخته شده است که از ویژگی های معماری مانند طاقچه بندی دیوارها ، مقرنس کاری سقف ، گچبری و نقاشی های سطوح گوناگون اتاق ها برخوردار است . این اتاق ها مجموعه ای از انواع اسلیمی ها و ترکیبی از رنگ های سبز ، آبی خاکستری ، قهوه ای ، قرمز ، فیروزه ای در متن ها و صورتی ، سفید و طلایی بر گل ها و اسلیمی ها است .

مقبره شاه اسماعیل صفوی

مقبره شاه اسماعیل اول صفوی ، بنای کوچک ، مربع شکل با گنبد روپوش آجری است . سقف این گنبد با نقاشی های طلایی تزیین شده است . یک صندوق خاتم کاری مرصع نفیس بر روی مرقد نهاده شده که از شاهکارهای هنری بسیار ارزشمند دوران صفوی است .کف و ازاره مقبره شاه اسماعیل با کاشی گلدار و بالای آن با کاشی آبی زرنگار پوشیده شده است . بالای آن ها یک ردیف حاشیه اسلیمی ماری و گل های ظریف شاه عباسی شده و بالاتر از آن، کتیبه ای سرتاسری با خط ثلث در متن مشکی گچبری شده است . بالای آن دو ردیف ، حاشیه ای دیگر با اسلیمی خرطوم فیلی و توریقی نقاشی شده است . از این حاشیه ، فیل گوش ها و آویزهای سقف آغاز می شود که به گونه ای بسیار زیبا در متن مشکی نقاشی و طلاکاری شده است . روی مقبره شاه اسماعیل گنبدی ساخته شده که کاشی های سفید آبی و فیروزه ای در متن اسلیمی و آجری با خط ثلث نام ائمه اطهار تزیین شده است . بالای این گنبد ، پنج شمشیر نصب شده است که نماینده اسلحه خانواده هایی بوده که به شاه اسماعیل در رسیدن به سلطنت کمک کردند .

مقبره شیخ حیدر

مقبره شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل اول که بنایی شبیه برج است با شماره 184 به ثبت آثار باستانی ملی رسیده است . این مقبره در باغ سبز و با صفایی که قبرستان قدیمی مشگین شهر بوده و در مرکز شهر قرار دارد ، واقع شده است . نمای خارجی این بنا به صورت برج بلندی به ارتفاع تقریبی 18 متر و به قطر 5/10 متر به صورت استوانه ای است که در چهار سوی آن نمای درگاه مانندی با تزیینات معقلی تعبیه نموده و ورودی اصلی فوقانی را در جبهه باختری قرار داده اند . عده ای از باستان شناسان و مورخین سال بنای آن را اوایل قرن دهم یعنی سال 915 هجری قمری می دانند ، ولی بنالدویلبر معتقد است که این بنا از آثار قرن هفتم و هشتم هجری قمری است و در دوره صفویه نسبت به تکمیل و تزیینات کاشی کاری آن همت گماشته اند . با توجه به نوع مقرنس کاری کتیبه های کوفی نظریه بنالد ویلبر صحیح به نظر می رسد . این بنا تقریبا مقارن با اواخر حکومت مغول می باشد و کاشی کاری آن کامل تر از کاشی کاری مقبره اولجاتیو در سلطانیه است و به 709 تا 711 هجری قمری مربوط می شود . بند برج بنا به احتمال قوی از سوره های قرآن به صورت کاشی های فیروزه ای در متن آجر تزیین شده است . قبل از این که متن آن خوانده شود این جا را بقعه "الله علی الله" می گفتند . یکی از اساتید خط کوفی بر اساس نظریه خود بدنه بنا را از سوره های قرآن دانسته است . طاق این قسمت بر روی ستون آجری در وسط و دیواره های جانبی قرار دارد . مدفن شیخ حیدر در منتهی الیه سردابه قرار گرفته است . پلان برج یا اتاق فوقانی به شکل دوازده ضلعی منظمی است که هر ضلع آن 20/2 متر می باشد و به علت احداث شیارهای سراسری در سطح داخلی برج ، بنا بلندتر ساخته شده و ارتفاع بیشتری دارد . دیوارهای جانبی داخل قبلا دارای تزیینات گچ بری بوده که به مرور زمان از بین رفته است . امروزه در داخل بنا هیچ گونه تزیینی وجود ندارد و تاکنون تاریخ و کتیبه ای که نشان گر صاحب اصلی این مقبره باشد ، به دست نیامده است . در ورودی و سه پنجره آن با مقرنس کاری گچی و کاشی تزیین شده است و قاب محرابی شکل بر همه جای بنا دیده شده می شود . در دو سوی در ورودی، دوگل پر و دو قطعه سنگ رسوبی کرم رنگ به ابعاد 80× 70 سانتی متر کنده کاری شده که به دوره پیش از صفویه منسوب است. سطح داخلی بنا نیز بسیار زیبا است . مقطع بنا در سطح داخلی 12 ضلعی منتظم و هر ضلع آن 2/2 متر است . قسمت بالا با باریکه های گوشه و کمی بالاتر با طاقچه های نیمه مدور که بالای آن ها مقرنس کاری آجری است ، بلندتر جلوه می کند . قاب و نمای محراب مانند سردر و پنجره های مسدود و به رنگ های سیاه ، آبی سیر و سفید در قرنیس ، کاشی لعاب ، شکاف روکار آجری با کاشی های مربع آبی روشن که طرح سراسری و اسامی مقدسی تشکیل می دهند و هم چنین سفال بدون لعاب قرمز در کتیبه های خراب شده در دور سردر ، مجموعه زیبایی های معماری آن را تشکیل می دهد.

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در میدان عالی قاپو واقع شده و به شماره 64 ثبت ملی است . مجموعه بقعه صفی الدین اردبیلی پس از وفات در سال 735 ه.ق به وسیله فرزند وی صدرالدین موسی پایه گذاری شد و سپس در طول ایام مخصوصاً پس از شروع حکومت صفویه با توجه به ارادت و اقدام خاصی که پادشاهان صفوی نسبت به جد خود معمول می داشتند واحدهایی بصورت بخشهای الحاقی به مجموعه قبلی اضافه شده و در عهد شاه عباس نیز برای تکامل و تزئین این بنای باعظمت احتمام وافی و کافی مبذول داشته اند . این بنای عظیم شامل گنبد الله الله ، گنبد جنت سرا دارالمتولی ، قندیل خانه ، حرم سرا و ... می باشد

بقعه کوراییم

بقعه کوراییم در وسط قبرستانی در روستای کوراییم در30 کیلومتری شهر اردبیل واقع شده و شمال بنای چهارگوش است که هر ضلع آن پنج متر طول دارد . این بنا در فهرست آثار تاریخی نیز به ثبت رسیده است .

سایر بقاع

بقعه سید دانیال در روستای خانقاه خلخال ، آرامگاه پیر اشرف در شهر اردبیل ، مزار حسن داش در محله حسن داش مشگین شهر ، عوض الخواص بن فیروز شاه زرین کلا (در جوار مقبره جبرئیل در روستای کلخوران اردبیل واقع شده است) ، سید محمد الاعرابی ( در محوطه شمال غربی بقعه شیخ جبرائیل واقع شده و بنای آن به شکل مربع است ) و بقعه شاه اسماعیل صفوی با بنای کوچک مربع شکل با گنبدی پوش آجری از دیگر بقاع مطرح استان اردبیل است .

بقعه شیخ جبرائیل کلخوران

بقعة شیخ جبرائیل کلخوران پدر شیخ صفی الدین اسحق اردبیلی، جد سلاطین صفوی می باشد که در روستای کلخوران در 3 کیلومتری اردبیل قرار دارد که مقبرة شیخ امین الدین جبرائیل به صورت یک هشت ضلعی در وسط باغ قرار گرفته است.گنبد تخریب شده آن در چند دهة اخیر بازسازی شده است. داخل بقعه با نقاشی برجسته روی گچ و کتیبه هایی با خط علیرضا عباسی مزین گشته است. قدمت : صفویه

گورستان انار

در روستای انار مشگین شهر و در 24 کیلومتری این شهر ، گورستانی وجود دارد که سنگ قبرهای متنوع آن از نظر شکل و جنس و نبشته های متعدد جالب توجه است . زیباترین این سنگ ها یک جفت سنگ قبر افراشته به ارتفاع 62/1 متر است که دارای نبشته ای است . در زیر سنگ نبشته ها محراب بوده و در بالای لچک آن دو گل هفت پر نقش یافته است . در بالای نبشته های ساقه و بالای آن کلاهکی با 12 ترک ، شبیه کلاه دراویش وجود دارد و شهادتین با کلام علی خلیفه الله منقور است .

گورستان کرجان

در قسمت باختری دهکده کرجان کلخوران از توابع اردبیل ، گورستانی تاریخی قرار دارد که در آن، انواع سنگ ها روی گورها نهاده شده است . به مرور زمان با زیر کشت رفتن تدریجی منطقه ، قبرستان در زیر خاک مدفون شده است . در این گورستان چندین سنگ گور اسلامی به شکل صندوقی از سنگ خارا دیده می شود که دارای خطوط برجسته کوفی است و به مقدار محدود دارای جدول بندی و خط کشی و نقوش ساده اسلیمی توریقی است . خطوط به نسبت خوش کوفی ثلث نشان از رسم الخط زمان گورکانیان دارد و به سده ششم تا هشتم هجری مربوط می شود .

گورستان اصلان دوز منان

در اطراف اصلانه وزمنان و به هزاره اول پیش از اسلام می رسد .

گورستان شام اسبی

این گورستان در شام اسبی اردبیل قرار دارد و منسوب به سده های ششم تا هشتم هجری است .

برج یا گنبد شاطر

این برج در روستای صومعه و 5/8 کیلومتری اردبیل در یک فضای وسیع و گسترده بنا شده است . در حوالی برج به فواصل گوناگون ، تپه های باستانی قرار دارد . بیشتر آنها مربوط به دوره های پیش از اسلام به ویژه دوره اشکانی است . از کتیبه و پوشش بنا چیزی برجای نمانده است ولی از شیوه معماری برج و شباهت آن با مقبره چلبی اوغلو در سلطانیه چنین برمی آید که احتمالاً از بناهای قرن هشتم هجری باشد .

برج قارلوجا

این برج در قشلاق قارلوجا در کنار رود ارس در مسیر راه خمارلو- اصلاندوز واقع شده است .مصالح ساختمانی آن از سنگ تراشیده شده است. این برج منسوب به دوره مغولی و متعلق به سده هشتم هجری است .