آیا دنیای نقاشی بچه ها را می فهمید ؟

بچه ها معمولاً در یک سالگی قلم به دست می گیرند و با آن به کاغذ ضربه می زنند، بدون آن که بتوانند اثری روی کاغذ به جا بگذارند. کم کم در حوالی 18 تا 20 ماهگی، موفق به کشیدن خطوط می شوند و میل ذاتی شان به اثر گذاری و لذت بردن از کارهای خودساخته، مهم ترین عامل در بروز شکل گیری این خطوط است. آن خط خطی های اولیه به مرور زمان، معنا و مفهوم بیشتری پیدا می کنند و در حدود سه سالگی، دیگر خط نگاری کودک فقط برای لذت بردن از حرکت یا فشار مداد روی کاغذ نیست، بلکه او سعی می کند با ترسیم تصاویر، احساسات درونی اش را متناسب با تجربه های زندگی کوتاه مدتش بروز دهد. از پنج شش سالگی به بعد، کودک قدرت و توجه بیشتری برای نظارت بر واقعیات بیرونی پیدا می کند و چون لغات بیشتری آموخته، بهتر از قبل می تواند اختلاف اشیا را با هم درک کند. او در این دوران، فقط جنبه هایی از اشیا را ترسیم می کند که خودش شناخته، و نه آن چه در ظاهر می بیند. بنابراین نقاشی در این دوران، ترسیمی است از چیز هایی که برایش مهم اند، حتی اگر در واقعیت قابل رویت نباشند. وقتی پای ارتباط نقاشی و خلاقیت بچه ها به میان می آید، علی محمد جزایری، مدرس آموزش هنر به کودکان، می گوید: «منحنی خلاقیت تا 9 سالگی سیر صعودی دارد و بعد از آن، سیر نزولی.» او انضباط حاکم بر مدرسه، فرایند بلوغ بچه ها، توجه به جنس مخالف و یادگیری روش های جدید برای بروز احساسات و ذهنیات را از مهم ترین دلایل کاهش منحنی خلاقیت کودکان بیان می کند و می گوید: «به همین دلیل، نقاشی یک جوان 18 ساله از یک شی ء مانند درخت، تا حدود زیادی شبیه آخرین نقاشی های او از همان شی ء در سن 12 تا 13 سالگی است.» نقاشی بچه ها از محتوا تا عمق همه نقاشی ها دارای عمق و محتوا هستند. محتوا همان موضوع نقاشی است که می تواند آدم، درخت و. . . باشد و عمق، آن مفهومی است که از نقاشی به ذهن می رسد؛ مثلاً، یک آدم خوشحال یا غمگین یا عصبانی. دکتر سهامی، فوق تخصص روان پزشکی اطفال، معتقد است تصویری که کودکان از خودشان می کشند، با تصویری که آن ها از خودشان در ذهن دارند، ارتباط مستقیم دارد. او می گوید: «دختر بچه هایی که همیشه در خانواده، از آن ها تعریف و تمجید می شود، معمولاً تصویر خودشان را زیبا و با لباس های پف دار می کشند و این خیلی خوب است که بچه ها خودشان را دوست داشته باشند.» نقاشی کودکان برای روان پزشکان اطفال آن قدر مهم است که گاهی آن ها از همین نقاشی ها به عنوان یکی تست تشخیصی استفاده می کنند. دکتر سهامی در خصوص این تست می گوید: «ما معمولاً با نقاشی، یک شکل نیمه کاره می کشیم و از کودک می خواهیم آن را ادامه بدهد؛ بچه هایی که آن را خوب و قشنگ ادامه می دهند، معمولاً بچه های خوشحال و شادی هستند ولی کودکانی که شکل را تبدیل به یک نقاشی زشت و ترسناک می کنند، معمولاً از وحشت های مستقیم یا غیر مستقیم رنج می برند.» اصول تفسیر نقاشی کودکان روان شناسان معتقدند در تمام اجزای نقاشی کودکان، از رنگ ها گرفته تا خطوط و اندازه ها، رازی نهفته است. آن ها به عنوان مثال، دقت بیش از حد بچه ها را به هنگام نقاشی یا تلاش فوق العاده شان را برای این که هر چیزی سرجای خودش ترسیم شود، نشانه ای از استعداد ابتلا به وسواس می دانند. البته چیزی که قبل از تفسیر نقاشی های کودکان باید در نظر گرفت، توجه به شرایط و امکانات در دسترس آن ها است. نمی شود از یک کودک با امکانات محدودتر و در شرایط دشوارتر همان انتظاری را داشت که از کودک دیگری با امکانات بیشتر و محدودیت های کمتر. اما به هر حال، اصول مشخصی در تفسیر نقاشی کودکان وجود دارد؛ مثلاً گفته می شود که خطوط نقاشی کودک، به تنهایی و بدون وابستگی به محتوای اثر، می تواند بازتاب حالت های روحی و فکری او باشد؛ به نحوی که خطوط باز و بلند از راحتی و خوشحالی آن ها حکایت می کند و در مقابل، خطوط فشرده و کوتاه حاکی از ضعف عصبی آن ها است و خطوط کوتاه و ناپیوسته ای که احساس می شود کودک در کشیدن آن ها دچار تردید شده یا از کشیدن آن ها منع شده، نشانه خجالتی بودن او است. فضای نقاشی هم یکی دیگر از ارکان نقاشی است که نشان دهنده نحوه ارتباط و شیوه واکنش نشان دادن کودک به محیط اطراف است. بچه های خجالتی و کم رو که اعتماد به نفس پایین تری دارند، معمولاً ترجیح می دهند در یک کاغذ کوچک یا در گوشه صفحه یا در قسمت محدودی از فضای صفحه نقاشی بکشند. کودکان غمگین و گوشه گیر معمولاً نقاشی هایشان را متمایل به سمت چپ کاغذ می کشند و بچه هایی که خط خطی هایشان را در مرکز کاغذ قرار می دهند، معمولاً بر احساساتشان توجه و تمرکز بیشتری دارند. در بیشتر موارد، اولین کسی که کودک در نقاشی هایش شکل او را می کشد، مهم ترین فرد از لحاظ عشق و علاقه یا ترس و دلهره در زندگی او است. شکل اول، معمولاً همان کسی است که ذهن کودک را بیشتر از دیگران به خود مشغول کرده است. بچه ها این شکل را با دقت زیاد و رعایت جزئیات بیشتری ترسیم می کنند و برعکس، کم اهمیت ترین فرد برای کودک، یا اصلاً نقاشی نمی شود یا کوچک تر و دورتر از همه و با کم ترین جزئیات ممکن نقاشی می شود. اگر کودک، تصویر خودش را در نقاشی های خانوادگی نکشد، این امر نشانه عدم احساس راحتی او در خانواده است. دکتر سهامی درباره اهمیت توجه به جزئیاتی از این قبیل می گوید: «چیزی که من در نقاشی کودکان به آن توجه می کنم، همین جزئیات است؛ چون جزئیات نشانه هوش است و بچه هایی که جزئیات را بهتر می کشند معمولاً باهوش ترند. بچه ای که هر 5 انگشت دست آدم را توی نقاشی هایش ترسیم می کند، بچه با هوشی است. با هوش ها معمولاً با دقت زیادی تمام اعضای بدن را می کشند و فراموش کردن برخی از اجزا شاید فقط از سر بی توجهی شان باشد اما اگر کودکی همیشه یک عضو یا یک چیز مشخص را نکشید، این می تواند معنای خاصی داشته باشد.» دکتر سهامی توصیه می کند که در دادن موضوع نقاشی به کودکانمان نیز از موضوعات کلی و ملموس استفاده کنیم: «مثلاً از آن ها بخواهیم یک مزرعه خوشحال، یک محل خطرناک یا یک دنیای تمیز را نقاشی کنند. مهم ترین رکن در نقاشی کودک، خوشحالی است. بچه می تواند حتی یک کوسه را خوشحال بکشد. باید اجازه بدهیم بچه ها بدون محدودیت نقاشی بکشند و آموزش هایمان را به بعد از 7 سالگی موکول کنیم؛ چون تا قبل از این سن، بازی و نقاشی آزاد به مراتب بهتر و مفیدتر از هر آموزشی است.» بزرگ نقاشان کوچک کپی کردن از نقاشی دیگران، مانع بروز خلاقیت کودکان می شود و تکرار این کار می تواند نشانه ضعف اعتماد به نفس کودک باشد. اما در مقابله با چنین مواردی، واکنش شدید و مستقیم والدین نه تنها مشکلی را حل نمی کند بلکه باعث افزایش حساسیت و گرایش بیشتر کودک به این کار می شود. در چنین شرایطی بهتر است از یک مشاور یا کارشناس کمک خواست و البته نباید فراموش کرد که اصلاً نیازی نیست بچه ها حتماً خوب نقاشی بکشند یا در آینده یک نقاش ماهر و حرفه ای بشوند. نقاشی برای کودکان صرفاً ابزاری است برای بالا بردن کیفیت رشد روحی، عاطفی و فکری. لابد قبول دارید که تربیت آدم های بزرگ به مراتب مهم تر است از تربیت نقاش های ماهر. نقاشی کودکان فقط بهانه ای است برای تربیت چنین آدم هایی. اگر چه علاقه به نقاشی در همه کودکان وجود دارد و نقاشی نکشیدن یک بچه می تواند نشانه ضعف او در برقراری با دیگران یا بی علاقگی او به چنین ارتباطاتی باشد اما کمبود امکانات نقاشی، پافشاری والدین در نقاشی کشیدن کودکان یا بی توجهی آن ها به نقاشی کودک و به ویژه تمسخرشان می تواند زمینه های بی انگیزگی بچه ها را فراهم کند. خط خطی هایشان را تشویق کنید برای افزایش علاقه بچه ها به نقاشی، باید آن ها را تشویق کرد. این کار به افزایش اعتماد به نفس و شکوفایی خلاقیت آن ها نیز منجر می شود. کم ترین تشویق بزرگ ترها معمولاً تعریف و تمجید شفاهی از نقاشی کودکان است و نصب نقاشی آ ن ها به دیوار اتاق نیز می تواند یکی از بزرگ ترین تشویق ها برای کودکان باشد. اگر می خواهید انگیزه نقاشی را در بچه هایتان بیشتر کنید، بهتر است خودتان هم با فرزندتان همراه شوید. یک کاغذ بردارید و بدون این که به کودک نشان دهید چه می کشید، با حالتی کودکانه سعی کنید در حال نقاشی کردن، حس کنجکاوی او را تحریک کنید و بعد از تمام شدن نقاشی، آن را به خود کودک و سایر اعضای خانواده نشان دهید و پیشاپیش از دیگران بخواهید در برابر نقاشی تان هیجان زده شوند. ساعتی از روز های تعطیل خودتان را به کار با رنگ و ترکیب آن ها با هم (حتی رنگ های پلاستیک ساختمان) اختصاص بدهید و از کودک بخواهید در مورد نقاشی هایش برایتان توضیح بدهد. مطمئن باشید با استفاده از این روش ها، علاقه فرزندتان به نقاشی چند برابر خواهد شد. علی محمد جزایری، مدرس آموزش هنر به کودکان، معتقد است نقاشی یک هنر اکتسابی است که نیاز به استعداد خاصی ندارد. او سرسختانه معتقد است که: «آن چه در هنرمند شدن افراد مؤثر است، آموزش خوب و محیط مناسب و امکانات کافی است و نقش مربی و به ویژه والدین در این میان از اهمیت زیادی برخوردار است. شرایط محیطی خوب، امکانات مناسب و تشویق به موقع، به خصوص در همان مراحل اولیه که کودک فقط خط خطی می کند، می تواند زمینه را برای شکوفایی استعداد این هنر مهیا کند. والدینی که به خط خطی بچه هایشان بها می دهند، فرزندانی به مراتب موفق تر از دیگران خواهند داشت.» رنگ ها به صدا درمی آیند کارشناسان معتقدند تعداد رنگ های به کار رفته در نقاشی کودکان از اهیمت زیادی برخوردار است. بچه هایی که در زندگی با مشکلات بیشتری مواجه اند، بچه های طلاق و بچه هایی که به هر ترتیب، در زندگی شان شوک بدی به آن ها وارد شده، معمولاً در نقاشی هایشان بیشتر از سه رنگ استفاده نمی کنند و اغلب اوقات، یکی از این سه رنگ نیز بنفش است که علاقه کودکان به این رنگ، گویای اضطراب آن ها است. درمقابل، بچه هایی که آسودگی بیشتری دارند، معمولاً بیشتر از پنج رنگ در نقاشی هایشان استفاده می کنند. برای بیشتر بچه ها، نقاشی کشیدن به مثابه یک سرگرمی جذاب است و نتیجه نقاشی چندان مورد توجهشان نیست. به همین دلیل، به مربیان نیز توصیه می شود به روند نقاشی اهمیت بدهند و امکانات کافی را برای بچه ها فراهم کنند. ضرورتی ندارد که آن ها حتماً از رنگ های واقعی در نقاشی هایشان استفاده کنند؛ لزومی ندارد که همیشه برگ ها را سبز بکشند. بچه هایی که در زندگی با مشکلات بیشتری مواجه اند، معمولاً اثر رنگ ها را با فشار بیشتری روی کاغذ اعمال می کنند و بیشتر اوقات، نقاشی شان فقط خط خطی است.